LISAUN 5
Pauza iha fatin neʼebé loos
KUANDU ita koʼalia, importante atu pauza iha fatin neʼebé loos. Ita presiza pauza se ita hatoʼo diskursu ka kuandu koʼalia ho ema. Se ita la uza pauza, buat neʼebé ita fó sai karik sei rona hanesan tarutu deʼit duké fó sai ideia neʼebé klaru. Entaun, kuandu ita pauza ho didiʼak, ida-neʼe sei halo klaru liután liafuan neʼebé ita fó sai. No ida-neʼe mós bele ajuda ema atu hanoin-hetan nafatin pontu importante ba informasaun neʼebé ita hatoʼo.
Oinsá mak ita bele hatene bainhira mak ita tenke pauza? Oinsá mak ita bele hatene se ita presiza pauza kleur ka ba tempu uitoan deʼit?
Pauza tuir sinál lee nian. Sinál lee nian mak nuʼudar parte importante kuandu hakerek. Sinál sira-neʼe karik hatudu katak fraze ida hotu ona, ka hatudu katak neʼe mak pergunta ida. Iha língua balu, ema uza sinál ruma atu hatudu katak liafuan neʼe mak ema seluk nian ka husi livru seluk. Sinál balu tan hatudu kona-ba oinsá parte iha fraze ida liga ho parte seluk. Baibain, ema neʼebé lee ba nia an rasik bele haree sinál sira-neʼe. Maibé, kuandu nia lee ho lian makaʼas iha ema nia oin, karik nia lian tenke hatudu sai sinál sira neʼebé hakerek iha livru neʼe. (Atu hetan informasaun liután, haree Lisaun 1 ho títulu “Lee ho loloos”.) Se ita la pauza tuir sinál lee nian, karik ida-neʼe sei halo susar ba ema seluk atu komprende saida mak ita lee ka karik fó sai arti neʼebé sala.
Liután neʼe, dalan neʼebé ita hatoʼo ideia iha fraze ruma nia laran bele kona fatin neʼebé ita pauza. Porezemplu, xofér neʼebé diʼak hatene bainhira mak nia tenke halai neineik no bainhira mak nia tenke para karreta kuandu halo viajen. Ida-neʼe hanesan mós ho ita-nia koʼalia. Se ita pauza ho loloos, ida-neʼe sei halo furak no halo forsa liután informasaun neʼebé ita prepara ona ho didiʼak.
Kuandu ita prepara atu lee iha ema nia oin, ita bele tau marka ba informasaun neʼebé ita atu lee. Tau liña ida neʼebé hamriik loos iha fatin neʼebé ita hakarak para ba tempu uitoan. No tau liña rua neʼebé hamriik loos iha fatin neʼebé ita hakarak para kleur. Se ita sente katak fraze ruma susar ba ita atu temi no dala barak pauza iha fatin neʼebé sala, tau sinál ho lapis hodi liga liafuan sira-neʼe hamutuk. Tuirmai, lee fraze neʼe husi primeiru toʼo ikus. Diskursu-naʼin barak neʼebé iha ona esperiénsia mós halo ida-neʼe.
Kuandu koʼalia loroloron, baibain ita ladún iha problema kona-ba pauza tanba ita hatene ona atu koʼalia kona-ba saida. Maibé, se ita toman atu pauza beibeik maski iha fatin neʼebé la presiza, ita-nia liafuan sei la iha forsa no la klaru. Atu hadiʼa problema neʼe, ita bele lee Lisaun 4 ho títulu “Koʼalia hodi la sidi”.
Pauza antes muda ba ideia seluk. Kuandu ita atu muda husi pontu ida ba pontu seluk, pauza sei fó tempu ba rona-naʼin atu hanoin fali, atu halo mudansa iha sira-nia neon, atu hatene katak pontu ruma muda ona, no atu komprende ho didiʼak pontu neʼebé ita sei hatoʼo tuirmai. Entaun, importante tebes atu pauza kuandu muda husi ideia ida ba ideia seluk, ida-neʼe hanesan ita lori karreta neineik kuandu fila husi dalan ida ba dalan seluk.
Diskursu-naʼin balu ansi atu muda husi ideia ida ba ideia seluk hodi la pauza. Ida-neʼe akontese tanba sira koko atu hatoʼo informasaun neʼebé barak demais. Ba ema balu, sira koʼalia ho ansi tanba neʼe mak sira-nia toman. Dala ruma, karik ema iha sira-nia hela-fatin mós koʼalia hanesan neʼe. Maibé, ida-neʼe sei la ajuda atu hanorin ho didiʼak. Se ita iha buat ruma atu fó sai no ida-neʼe importante ba ema atu rona no hanoin-hetan, entaun uza tempu atu halo ideia neʼe sai klaru liu. Ita tenke hatene katak pauza mak importante atu bele hatoʼo ideia sira ho klaru liu.
Se ita iha knaar atu hatoʼo diskursu husi nota badak, ita tenke prepara ita-nia informasaun iha dalan neʼebé ita bele hatene kedas fatin atu pauza entre pontu importante sira. Se ita-nia knaar mak atu lee diskursu manuskritu nian, diʼak atu tau marka ba fatin neʼebé pontu importante ida hotu ona no muda ba pontu tuirmai.
Baibain ita presiza pauza kleur uitoan hodi hatudu katak ita muda husi pontu ida ba pontu seluk, maibé labele kleur demais toʼo halo rona-naʼin sente baruk. Se ita pauza kleur liu, ema seluk sei hanoin katak ita ladún prepara didiʼak ita-nia diskursu no koko atu hanoin saida mak ita sei koʼalia tuirmai.
Pauza atu fó énfaze. Pauza atu fó énfaze iha kbiit duni atu book rona-naʼin. Neʼe katak pauza antes ka depois liafuan ruma ka pergunta ruma neʼebé hatoʼo ho lian makaʼas. Pauza hanesan neʼe fó oportunidade ba rona-naʼin atu hanoin fali buat neʼebé ita foin fó sai, ka halo ema hein namanas ba buat neʼebé ita atu fó sai tuirmai. Pauza rua neʼe la hanesan. Entaun, halo desizaun kona-ba pauza ida-neʼebé mak diʼak atu uza. Maibé ita tenke pauza atu fó énfaze ba pontu importante deʼit. Selae, ita sei koʼalia deʼit ba anin.
Kuandu Jesus lee Eskritura ho lian makaʼas iha sinagoga ida iha Nazaré, nia uza pauza ho didiʼak. Ulukliu, nia lee kona-ba ninia knaar iha livru profeta Isaías nian. Maibé, antes nia esplika ida-neʼe, nia taka livru neʼe, entrega ba atan iha sinagoga, no nia tuur. Tuirmai, ema hotu iha sinagoga laran, matan hateke ba nia, no nia dehan: “Ohin, eskritura neʼebé imi foin rona, sai loos ona.”—Lucas 4:16-21.
Pauza tuir situasaun. Dala ruma ita presiza pauza tanba barullu ruma. Karik lian husi karreta no motór sira ka labarik tanis halo ita tenke pauza nuʼudar ita koʼalia hela ho uma-naʼin. Se barullu neʼebé mosu iha Reuniaun-Fatin mak ladún boot, karik ita presiza hasaʼe ita-nia lian no kontinua koʼalia. Maibé se barullu loos no ba tempu kleur, ita tenke pauza. Tuir loloos, ema sei la rona se ita kontinua koʼalia. Entaun, uza pauza ho didiʼak hodi ajuda rona-naʼin atu hetan buat diʼak husi informasaun neʼebé ita hatoʼo.
Pauza atu hanoin resposta. Maski ita hatoʼo diskursu neʼebé la envolve rona-naʼin, maibé importante mós atu fó tempu ba rona-naʼin atu hatán iha sira-nia laran. Se ita husu pergunta ruma neʼebé ita hakarak rona-naʼin atu hanoin maibé ita la pauza, pergunta sira-neʼe sei la book ema nia laran.
Klaru katak pauza mak importante laʼós deʼit kuandu ita hatoʼo diskursu iha plataforma, maibé mós kuandu ita haklaken. Ema balu koʼalia hodi la pauza. Se ida-neʼe mak ita-nia problema, hakaʼas an atu haburas toman atu pauza. Kuandu ita halo ida-neʼe, dalan neʼebé ita koʼalia ba ema no dalan neʼebé ita haklaken sei sai diʼak liu. Pauza katak nonook ba tempu uitoan. Maski nuneʼe, pauza iha kbiit atu halo klaru pontu ruma, atu fó énfaze, atu dada atensaun, no halo ema sente kmaan atu rona.
Koʼalia ba malu loroloron envolve troka hanoin. Ema balu hakarak atu rona ba ita se ita mós rona no hatudu interese ba buat neʼebé sira dehan. Atu halo ida-neʼe, ita presiza pauza ba tempu uitoan hodi fó sira oportunidade atu fó sai sira-nia hanoin.
Bainhira ita haklaken, ita bele fó sasin ho diʼak liután hodi koʼalia ba malu duké hatoʼo diskursu deʼit. Depois kumprimenta tiha uma-naʼin, Testemuña barak sente katak diʼak atu fó sai situasaun ruma no tuirmai husu pergunta ida. Sira pauza hodi fó oportunidade ba uma-naʼin atu hatán, no tuirmai sira simu buat neʼebé uma-naʼin dehan. Nuʼudar sira koʼalia ba malu, karik sira fó oportunidade ba uma-naʼin atu fó sai ninia hanoin. Sira bele ajuda ema se sira hatene ema neʼe nia hanoin kona-ba buat neʼebé sira koʼalia daudaun.—Provérbios (Amsal) 20:5.
Klaru katak laʼós ema hotu sei hatán ba ita-nia pergunta tuir buat neʼebé ita hakarak. Jesus hatene ida-neʼe, maibé nia nafatin pauza hodi fó oportunidade ba ema neʼebé kontra nia atu bele koʼalia. (Marcos 3:1-5) Hodi husik ema seluk koʼalia, ida-neʼe sei ajuda nia atu hanoin, no karik ida-neʼe mós sei halo nia hatudu sai saida mak iha ninia laran. Razaun atu haklaken mak atu book ema nia laran, hodi nuneʼe ema bele foti desizaun rasik kona-ba buat neʼebé Bíblia hanorin.—Ebreu 4:12.
Sai toman atu uza pauza ho didiʼak kuandu haklaken. Kuandu ita halo ida-neʼe, ita sei fó sai ideia ho klaru no karik sei halo ema hanoin-hetan ida-neʼe nafatin.