Nutugyň meýilnamasyny düzmek
KÖP adamlar nutuga taýýarlyk görenlerinde, eline galam bilen kagyz alyp, ony başdan-aýak ýazýarlar. Şeýle ýagdaýda nutuk doly taýýar bolýança, ençeme kagyz zaýalanyp, köp wagt sarp edilýär.
Sizem nutugy şeýle taýýarlaýarmysyňyz? Siz onuň aňsat ýoluny öwrenmek isleýärmisiňiz? Eger siz meýilnama düzmegi öwrenseňiz, nutugy tutuş ýazmagyň geregi bolmaz. Netijede, taýýarlanmaga köp wagtyňyz bolar. Size çykyş etmek hem ýeňil düşer, nutugyňyz bolsa täsirli bolar we diňleýjileri öwrenen zatlaryny durmuşynda ulanmaga höweslendirer.
Elbetde, jemagat nutugynyň taýyn meýilnamasy bolýar. Emma, köplenç, meýilnama berilmän, diňe nutugyň ady esasynda ýa-da haýsy makala esaslanyp çykyş etmelidigi görkezilýär. Käte näme hakda we nädip aýtmalydygy-da düşündirilýär. Şeýle ýagdaýlarda nutugyň meýilnamasyny düzmeli bolýar.
Üns beren bolsaňyz, 41-nji sahypada nusgalyk meýilnama berlen. Onuň esasy bölümleri çep tarapdan baş harplar bilen ýazylan. Her esasy bölümiň aşagynda goşmaça pikirler berlen. Olar ýokarda getirilen çuň pikirleri giňişleýin düşündirýär. Bu meýilnamany gowy özleşdiriň. Üns beren bolsaňyz, iki esasy pikir temanyň ady bilen berk baglanyşykly. Goşmaça pikirler ýöne ýere getirilen däldir. Aslynda, olaryň hersi ýokarda getirilen esasy pikiri düşündirýär.
Belki-de, siziň düzen meýilnamaňyz bu kitapdaky meýilnama meňzemez. Emma siz onuň düzüliş prinsipini özleşdirseňiz, onda nutuk üçin taýýarlan pikirleriňizi ýerbe-ýer goýup bilersiňiz we oňa köp wagtyňyz gitmez. Onda nämeden başlamaly?
Derňäň, saýlaň we belli bir tertipde düzüň
Siziň bir temaňyz bolmaly. Tema — bir sözden ýa-da umumy bir pikirden ybarat bolmaýar. Ol nämä üns bermelidigini görkezip, diňleýjileriň ýüregine täsir etmeli esasy pikirdir. Eger size tema berlen bolsa, onda onuň her bir sözüni derňäň. Eger temany haýsydyr bir makala arkaly düşündirmeli bolsa, onda temadan ünsüňizi sowman, berlen makalany gowy özleşdiriň. Eger size diňe näme barada çykyş etmelidigi aýdylan bolsa, onda temany özüňiz saýlamaly. Munuň üçin, ilki, gowy gözleg geçirmeli. Ünsli bolsaňyz, bu size temaňyzy başga taraplaýyn düşündirmäge kömek eder.
Bu ädimleri ädeniňizden soňra, özüňize şeýle soraglary beriň: «Bu maglumat diňleýjilere näme üçin peýdaly bolar? Meniň maksadym näme?» Maksadyňyz bölümleriň ählisini düşündirmek ýa-da nutugyňyzy täsirli etmek däl-de, ony diňleýjileriňiz üçin peýdaly edip taýarlamak bolmaly. Olara nämäniň peýdaly boljakdygyny anyklanyňyzda, ony ýazyň we taýýarlyk göreniňizde ünsden düşürmäň.
Maksadyňyzy kesgitläp, belli bir tema saýlanyňyzdan (ýa-da maksadyňyzy saýlan temaňyz bilen baglanyşdyranyňyzdan) soň, anyk bir ugur boýunça gözleg geçirip bilersiňiz. Diňleýjilere wajyp bolan maglumaty gözläň. Umumy däl-de, gerekli maglumatlary we peýdaly boljak pikirleri saýlaň. Emma gözleg geçirmäge çendenaşa köp wagt sarp etmäň. Ýogsam, gereginden artyk maglumat toplarsyňyz we soňra olaryň arasyndan hem saýlamaly bolarsyňyz.
Esasy pikirler temaňyza we maksadyňyza laýyk gelmeli. Olar nutugyň özeni, ýagny meýilnamanyň esasy bolar. Näçe sany esasy pikir bolmaly? Gysga gürrüňdeşlik üçin iki sany, bir sagatlyk nutuk üçin bolsa, bäşisi ýeterlikli bolar. Esasy pikir näçe az bolsa, şonça-da olar diňleýjileriň ýadynda gowy galar.
Nutugyň temasyny we esasy pikirlerini taýýarlanyňyzdan soň, toplan maglumatyňyzy belli bir tertipde düzmeli. Olaryň haýsysynyň esasy pikirlere degişlidigini anyklaň. Nutugyňyzy janlandyrjak pikirleri saýlaň. Esasy pikirleri tassyklaýan aýatlary saýlanyňyzda, olaryň mazmunyny düşündirmäge kömek etjek pikirleri belläň. Her esasy pikiriň aşagynda olary tassyklaýan goşmaça pikirleri ýazyň. Esasy pikirler bilen baglanyşygy bolmadyk maglumatlar gyzykly bolsa-da, olary almaň. Olary başga bir gerekli ýagdaýda ulanyp bilersiňiz. Diňe gerekli bolan maglumaty alyň. Eger-de maglumat köp bolsa, onda çalt geplemeli bolarsyňyz; temany çuňňur düşündirip bilmersiňiz. Gowusy «az bolsun, uz bolsun». Berlen wagtyň çäginden çykmaň.
Indi maglumatlary logiki yzygiderlikde düzüp bilersiňiz. Luka hem Hoş habaryny şeýle tertipde ýazypdy. Ol bolan wakalara degişli ençeme maglumatlary toplap, olary «birin-birin», ýagny logiki yzygiderlikde düzdi (Luka 1:4). Nutugy taryhy yzygiderlikde, temalara bölüp ýa-da «sebäp we netije», «kynçylyk we çözgüt» ýaly tärlerde taýýarlap bolýar. Munuň haýsysy siziň maksadyňyza ýetmäge kömek etse, şony-da ulanyp bilersiňiz. Bir pikirden başga pikire bökmäň. Diňleýjilere pikir yzygiderligini we olaryň baglanyşygyny görmek aňsat bolmaly. Getirilen subutnamalar olara dogry netijä gelmäge kömek etmeli. Maglumatlary belli bir tertipde düzeniňizde, olaryň diňleýjilere etjek täsiri barada pikirleniň. Diňleýjilere pikirleri yzarlamak aňsat bolarmy? Olar eşidenlerini durmuşynda ulanmak islärlermi we bu size goýan maksadyňyza ýetmäge kömek edermi?
Indi diňleýjileri gyzyklandyrmak we çykyşyň peýdaly boljakdygyny görkezmek üçin giriş taýýarlaň. Ilkibaşda, aýtjak sözlemleriňiziň bir-ikisini ýazyp bilersiňiz. Soňra maksadyňyzy göz öňünde tutup, diňleýjileri eşiden zatlaryny durmuşynda ulanmaga höweslendirjek jemleýji sözleri düzüň.
Meýilnama näçe ir taýýarlanylsa, şonça-da gowy bolar, çünki nutuga käbir düzedişleri girizmäge wagt galar. Belki-de, käbir pikirleri tassyklamak üçin hasabatlar, aýdyň mysallar ýa-da wakalar gerekdir. Siz ýakynda bolan wakany ýa-da ýaşaýan ýeriňizdäki adamlary gyzyklandyrýan zady mysal getirseňiz, nutugyňyzyň peýdasyny görkezip bilersiňiz. Nutugyň üstünde işleseňiz, ony ýene nädip ýerli ýagdaýa görä taýýarlap boljakdygyna düşünersiňiz. Nutugyň peýdaly we täsirli bolmagy üçin derňemek hem düzediş girizmek tapgyry wajypdyr.
Nutuk bilen çykyş edýän doganlaryň käbiri örän gysga bellikler edýärler, käbirleri bolsa jikme-jik ýazgylary ulanýarlar. Ýöne nutugy birnäçe esasy pikirler arkaly taýýarlap, olara degişli bolmadyk pikirleri aýyrsaňyz we logiki yzygiderlikde düzseňiz, ony başdan-aýak ýazmagyň gerek däldigine göz ýetirersiňiz. Şeýdip, siz wagty tygşytlarsyňyz! Galyberse-de, nutugyňyzyň hili hem gowulanar. Şonda Wagyz mekdebiniň berýän biliminiň peýdalydygy aýdyň görner.