Onde Kɔlɔ Monga la Kandji Woho wa Nganɛ Oka?
PAMI kɛmɔtshi kakavusha she akafunde ate: “Lam’akimi leke kɛndakɛnda l’Angɛlɛtɛlɛ, vɔ kondakanyami woho a dimi mɛnyaka kandji kami lo sɛkɛ. L’ohɔkɔ mbapa, laki suda di’edjedja, etena kakandamvutelaka lam’akinde lo kakatanya wanyu ande ate: ‘Tolelake!’ lam’akatshelaka ɛngɔ kɛmɔtshi kandji. Handjeya nto kana mama akatɔnɔnaka kana tokumbatɛ (taki ana anei). Lâki l’ɛnɔnyi 56 lam’akavu mbapa. Lakayaokaka dia lamboshisha ɛngɔ k’ohomba efula. Koko l’etatelo, dimi komonga la wolo wa ndela.”
Lo wedja ɛmɔtshi anto tɛnyaka kandji kawɔ lo sɛkɛ. Oyadi wekɔ la ɔngɛnɔngɛnɔ kana la kandji, anto akina mbeyaka nganɛ watowôkaka. Koko, lo bɛkɛ dimɔtshi dia l’andja, djekoleko la Mputu ka lo nɔda ndo la Grande-Bretagne, anto efula, djekoleko apami, wakekiyama dia mbishɛ shase yawɔ, mbikikɛ kandji yawɔ, nɛmbɔhalaka ndo keketshaka otema. Ko etena kandamayɛ la kandji ka nyɔi k’onto lalangayɛ, onde kɔlɔ tondja kandji kayɛ lo sɛkɛ oka? Kakɔna kata Bible na?
Diɛnyɛlɔ dia Wanɛ Wakalele Tanemaka lo Bible
Bible akafundama oma le ase Heberu wa lo lɛkɛ la ehotwelo ka wonya ka ndjale ka Mediteraneya, wanɛ waki la mbekelo ka tondja kandji kawɔ lo sɛkɛ. Bible ekɔ la diɛnyɛlɔ efula di’anto wakɛnya kandji kawɔ lo sɛkɛ. Nkumekanga Davidi akalele lo nyɔi k’Aminɔna w’ɔn’ande lakadiakema. Mɛtɛ, nde “akalele efula.” (NW) (2 Samuele 13:28-39) Nde akalele nyɔi kaki Abisalɔmɔna ɔn’ande lakatɔmbɔkɔ, ɔnɛ lakayange mbɔhɔtɔla lowandji. Ɔkɔndɔ wa lo Bible totɛka ɔnkɔnɛ: “Nkum’ekanga [Davidi] akayala la okei wa wulu, akambela utsha lu luudu landi la mbetama laki ladiku dia eotwelo k’usumba ataleli ati: Yee! On’ami Abisolomona li! On’ami li! On’ami Abisolomona li! Dimi nkutuvo lu dihuli diaye! Abisolomona, on’ami li! On’ami li!” (2 Samuele 18:33) Davidi akalele woho watolelaka osek’ombutshi a pami tshɛ. Nde mbala efula yatokombolaka ambutshi mvɔ lo dihole di’an’awɔ lee! Mɛnamaka di’oko hakoke tshama di’ɔna mvɔ la ntondo k’ambutshi ande.
Kakɔna kakasale Yeso lam’akandoke losango l’ɔnɛ osekande Lazaro ambovɔ na? Nde akalele etena kakandatasukanaka la diombo di’osekande. (Joani 11:30-38) L’ɔkɔngɔ diko, Mariya Mandɛlɛnyi akalele etena kakandasukana suke suke la diombo diaki Yeso. (Joani 20:11-16) Mɛtɛ, Okristo wele la elongamelo ka eolwelo katɛkɛtama lo Bible hôlela la tshamba diko, oko wanɛ wele kema la diewo dia mɛtɛ dia Bible lo kɛnɛ k’endana la eongelo ka wambovɔ. Koko, oko wende onto ndo omak’otema nde okongaka l’akoka wa mboka kandji, oyadi kânga nde ekɔ la elongamelo ka eolwelo, Okristo wa mɛtɛ ayondama la kandji ndo ayolela nyɔi k’onto ɔmɔtshi lalangande.—1 Tesalonika 4:13, 14.
Ndela Kana Aha Ndela
Kakɔna katotosalaka ɛlɔ kɛnɛ na? Onde wɛ mɛnaka di’ekɔ wolo kana wɛ kandakandaka dia mɛnya kandji kayɛ lo sɛkɛ oka? Kakɔna katotaka wanɛ washa alako na? Tokanyi tele lawɔ nshi nyɛ dia dikambo sɔ mbokanaka la lomba l’edjedja lakasambiyama lo Bible. Vɔ totaka ɔnɛ tɛ̂nya kandji kaso lo sɛkɛ koko aha kishɛ. Dui sɔ toholaka diaki anto w’edjedja waki la mbetawɔ oko Jɔbɔ, Davidi, Jɛrɛmiya, wanɛ wokokiso la tana ɛtɛkɛta wɛnya kandji kawɔ lo Bible. Mɛtɛ, vɔ kombishɛ kandji kawɔ. Diakɔ mbele ekɔ dimɛna dia monga suke suke l’anto akina. (Tokedi 18:1) Mɛtɛ, woho walelawɔ onto lambovɔ tshikitanaka lo ngelo la ngelo, ndo mendanaka nto la mbetawɔ ya tɛmwɛlɔ diambekɔnɛ.a
Kakɔna kayohomba sala naka mposa ka ndela ambokonda na? Onto okongaka la sase dia ndela omak’otema. Ohɔ nto dia lo nyɔi ka Lazaro, Yeso “akakhumi l’utema . . . akaleli.” (Joani 11:33, 35) Omalɔkɔ, nde akɛnya dia ndela kema kɔlɔ etena kavɔ onto ɔmɔtshi lalangayɛ.
Dikambo sɔ mɛnamaka mɛtɛ kânga lo kɛnɛ k’endana la Anne, ombutshi ɔmɔtshi a omoto lakavusha Rachel, ɔn’ande la hemɔ kadiaka ana shashimoya (SIDS, lo Angɛlɛ). Omɛnde akate ate: “Dikambo dia mamba ko, ndo Anne, ndo dimi, ndoko onto lakalele lam’akakundɛmaka odo w’ɔna. Anto akina tshɛ wâki lo ndela.” Dia dikambo diakɔ, Anne akakadimola ate: “Eelo, koko lakalele efula dia dikambo diaso sho ahende. Dimi fɔnyaka dia dui diakɔ dia kandji akanyangiya efula mingu mɔtshi l’ɔkɔngɔ, lam’akamatshikala lushi lɔmɔtshi dimɛmɛ la ngelo. Lakalele lushi l’otondo. Koko, dimi fɔnyaka dia woho akamalele akambela ekimanyielo. Lakasalangana dia dikambo diakɔ. Lakahombe ndela nyɔi k’ɔn’ami. Lambosuya dia sho pombaka tshika wanɛ wele la kandji dia vɔ ndela. Kânga mbele anto efula tôngaka la mbekelo ka mbuta ɔnɛ: ‘Tolelake,’ dui sɔ hakimanyiya.”
Woho Watsha Anto Amɔtshi
Woho akɔna wakatshe anto amɔtshi lam’akawandama la kandji ka nyɔi k’onto ɔmɔtshi lalangawɔ na? Tɔ̂sɛ ɛnyɛlɔ kaki Juanita. Nde mbeyaka kandji k’ovushelo w’ɔna ashashi nganɛ wetɔ. Waemi wambowotwɛ mbala tshanu y’etondo. Yema l’ɔkɔngɔ, nde akayotshɔ diemi dikina nto. Etena kakandatɔ̂tɔka lo lopitadi dikambo dia akisida wa mutuka ɔmɔtshi, mɛtɛ, nde aki la wɔma. Mingu hiende l’ɔkɔngɔ, lɔnɔ akawonde—koko lasɔ ko ngɔndɔ ya mbota atakoke. Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ, nde akote Vanesa, yana ya yimato—nde aki paka la Kg 0,9 tsho. Juanita lo mbohɔ ata ate: “Asolo ami wakakitakita nɛ dia, kakianɛ wakakoke mbetami ɔnɛ: mama!”
Koko ɔngɛnɔngɛnɔ ande aki paka wa lo tshenyi ya wonya. Nshi nyɛi tsho l’ɔkɔngɔ, Vanesa akayovɔ̂ka. Juanita ekɔ lo mbohɔ ata ate: “Lakayaoke dia lambotshikala anyanya. Lomamamama lami lakahɔtwama. Lakayaoke dia laya etenyi. Laki la kandji k’efula dia kalola la ngelo lo luudu lakatalɔngɔsɔlɛ Vanesa ndo menda ahɔndɔ ande wakam’osombɛ. Lo ngɔndɔ yakayele, laki lo mɛna nto lushi lakandotɔ. Takamalangaka monga l’atei w’anto kânga yema.”
Onde, ɔsɔ ekɔ dikambo dia tshamba diko oka? Kokaka monga pâ le akina dia vɔ ndjadja lo dihole diande, koko wanɛ wakadiɛnɛ oko Juanita wekɔ lo mbuta ɔnɛ wakoke kandji k’ɔn’awɔ woho akɔ wamɛ oko wotowokioka dikambo di’onto laki la lɔsɛnɔ lo edja ka nshi mɔtshi. Totamaka ɔnɛ: edja la ntondo k’ɔna mbotɔ, nde tolangemaka le ambutshi ande. Dimama dia wolo tôngaka lasande la nyango. Etena katovɔkaka ɔna, ombutshi a omoto toyaokaka ɔnɛ tshondo y’onto ya mɛtɛ mbambovɔ. Ndo, ɔsɔ kele dikambo diahomba anto tshɛ mpotɔ.
Nkɛlɛ la Sase dia Kongola Onongo Kokaka Monga la Shɛngiya le Yɛ
Mama kekina akɛnya kandji kaki lande etena kakawawotɛ ɔnɛ ɔn’ande la pami l’ɛnɔnyi esamalo ambovɔ nyɔi ka shashimuya dikambo dia hemɔ ka l’otema kakôtɔ lande l’ôtɔ. “Ekashimwelo a weoho la weoho wakakomɛ—demba yɔɔ, takam’etawɔka, lakayaokaka di’oko lambokongola onongo, ndo lakoke omɛmi la onganga nkɛlɛ nɛ dia vɔ kombeya ɔnɛ hemɔ kande ambokoma l’ɛngɛnɔ.”
Nkɛlɛ kokaka monga djembetelo kina yɛnya ɔnɛ onto ambondama la kandji. Kokaka wɛ mundɛ enganga la ɛfɛlɛmɛ nkɛlɛ ɔnɛ wakakoke ntsha dui dimɔtshi dia kokɛ diɛwɔ. Kana, nkɛlɛ kakɔ kokaka ntshɔ otsha le anyayɛ kânga ananyɔ wɛnayɛ ɔnɛ wambota kana wambotsha dikambo dimɔtshi dia kɔlɔ. Akina kokaka mboka diɛwɔ nkɛlɛ dikambo di’ɔnɛ nde komombaka yônge yande dimɛna. Stella ekɔ lo mbohɔ ate: “Lôhɔkɔ nkɛlɛ kaki lami otsha le omɛmi nɛ dia lakeyaka dia awui wakakoke tshikitana. Nde aki la hemɔ ka wolo efula koko konanga ndjela alako wakawosha onganga.” Esangɔ ɛmɔtshi nkɛlɛ totshɔka otsha le ɔnɛ lambovɔ lo menda wetsho wambondotatshike wanɛ weke la lɔsɛnɔ.
Dia nkɛlɛ, akina kokaka ndjaoka dia wambokongola onongo—mbuta ate: vɔ kokaka ndjasha onongo vɔamɛmɛ dikambo dia wekɔ la nkɛlɛ. Akina kokaka ndjâtshumuya vɔamɛmɛ dia nyɔi k’onto ɔmɔtshi lalangawɔ. Vɔ totaka vɔamɛmɛ ɔnɛ: “Tôtondovɔ otondonga lakawɛmbɛ esadi esadi eto otsha le onganga,” kana “otondonga lakatshikitanya onganga” kana “otondonga lakokimanyiya dia nde nama ki kande ka demba.”
Le akina, sase di’ɔnɛ lambokongola onongo hakomɛ lasɔ, djekoleko naka onto lalangawɔ akavu nyɔi ka shashimuya. Vɔ tohɔka etena kakawomalɛka diɛwɔ kana kakawawanaka lande. Kana, vɔ kokaka kanyiya ɔnɛ vɔ kotsha tshɛ kakawakoke ntsha lo dikambo diaki diɛwɔ.
Kandji k’ɔtshɔlɔlɔ katokaka ambutshi a amato mbɔtɔnɛka la dui diatotaka akanga a tomba efula vɔate: ovushelo w’ɔna totshikaka ambutshi lo kandji k’ɔtshɔlɔlɔ, djekoleko le ambutshi a amato.
Etena Kavushayɛ Olonganyi Ayɛ
Ovushelo w’olonganyi ekɔ woho okina a dikambo diasha kandji k’efula, djekoleko naka vɔ akɔ ahende wâki l’akambo efula wakawatshaka kâmɛ. Dikambo sɔ kokaka kumiya eongelo kaki lawɔ kamɛ: mɛngɔla, kamba olimu, sutshasutsha demba, ndo woho wakawakimanɛka vɔahende.
Eunice ekɔ lo kɔndɔla kɛnɛ kakete lam’akavu omɛnde la shashimuya dikambo dia hemɔ kande ka l’asolo. “Lomingu la ntondo, ɔkɔmwɛlɔ w’efula akamunde ndo lakasowɔ, aki oko tango ya lo demba yambɔ̂la. Takimi nto la saki ka ndɛ ɛngɔ kana mboka solo kânga diɛndjɛ. Tete le, wɔɔngɔ ami aki lo takambe olimu lo woho okina. Lam’ele laki l’omɛmi kâmɛ lam’akawahembaka kokɛ lumu lande lo mbosha ekanga, dimi kɔmɛna ndoko djembetelo ya kɔlɔ. Koko, kânga mbakidiɔ ngasɔ, lakôkaka wɔma w’efula, watekana oko lekɔ lo mɛna woho watohekɔka mutuka mbudɛ dikona ko oyakite ɛkɔngɔ kɔngɔ ndo woho okina watsha kema.”
Onde omoto akɔ akalele oka? “Eelo, lakalele, djekoleko lam’akamadiaka mikanda w’osambelo wakawatomɛka. Lâki lo ndela etena kakamadiaka mikanda akɔ ɔtɔi ɔtɔi. Mikanda akɔ wakakimanyiyaka dia lushi l’otondo shilɛmi. Koko, ndoko kɛnɛ kakakoke kimanyiyami lam’akawamumbolaka mbala la mbala ɔnɛ: woho akɔna wokayɛ. Mɛtɛ, laki l’olengolengo.”
Kakɔna kakakimanyiya Eunice dia nde topɔ oma lo ɔkɛtɛlɔ w’asolo ande na? Ɔnkɔnɛ mbatande ate: “Aha la mpotɔ dui sɔ ɔlɔlɔ, aha la kanyiya, lakɔsɛ tɛdikɔ ta tetemala la nsɛna lɔsɛnɔ lami. Koko, dui dialeka mbishami kandji polo ndo kakianɛ ele dia, lam’ohɔmi dia omɛmi, ɔnɛ lakalangaka monga la lɔsɛnɔ efula aya kema nto dia ngɛnangɛna la lɔsɛnɔ lakɔ.”
“Totshikɛke Akina Dihole dia Vɔ Kofundɛ . . . ”
Afundi wa dibuku Leavetaking—When and How to Say Goodbye (Mɔyɔ w’ekomelo—Etena kakɔna ndo woho wa mbisha) lo mbisha dako nɛ: “Totshikɛke akina dihole dia vɔ kofundɛ kɛnɛ kahombayɛ ntsha kana shase yahomba monga layɛ. Kandji kasha ɔkɛtɛlɔ l’asolo tshikitanaka le onto l’onto. Akina kokaka kana lomba—ndo kotɛ ɔnɛ: vɔ mɛnaka dia—wɛ ekɔ lo ndela efula kana halele efula. Kimwɛwɔ ndo ohɛ̂ dikambo diakɔ. Naka wɛ pemba la wolo dia nangiya anto lam’alangawɔ lo ndjela woho wa lɔsɛnɔ loyatongewɔ vɔamɛmɛ kana lotongami oma le tshunda dimɔtshi di’anto, kete wɛmɛmɛ ayoyadihɛ mboka di’aha wɛ topɔ oma lo okananu ayɛ wa l’asolo.”
Mɛtɛ, onto l’onto tɛnyaka kandji lo weoho wotshikitanyi. Hatote ɔnɛ: woho ɔmɔtshi ndeka okina dimɛna le anto tshɛ. Koko, wâle totombaka naka ɛnɛndɛ kana olengolengo ambokonda efula, etena katohombaka onto lele la kandji l’asolo wolo wa nde tɔlɔnganya akambo lo woho wahombama. L’etena kɛsɔ, esambelo k’angɛnyi wele l’etema wa kɛtshi tôngaka ohomba. Bible mbutaka ate: “Ongenyi atukaka untu ngandji tena tshe. Ndu lu nshi ya pa nde atuyalaka uku onangu.” Omalɔkɔ, tokake wɔma dia nyanga ekimanyielo, dia ntɛkɛta, kana ndela.—Tukedi 17:17.
Kema kɔlɔ monga la kandji lam’avushayɛ onto, ndo kema kɔlɔ mɛnya kandji kakɔ lo washo w’anto. Koko, wembola ekina wele l’ohomba w’ekadimwelo vɔ ɛnɛ: ‘Woho akɔna ayomokoka mbikikɛ kandji kami na? Onde kɔlɔ mundama la nkɛlɛ la sase dia kongola onongo oka? Woho akɔna ayomohomba ntokomɛ ekashimwelo wa ngasɔ na? Kakɔna kakoka kimanyiyami dia mbikikɛ kandji y’ovushelo w’onto nd’olengolengo na?’ Etenyi kayela ayokadimola lo wembola ɛnɛ ndo lo wembola ekina.
[Nɔte ka l’ɛse ka dikatshi]
a Oko ɛnyɛlɔ, wa Yoruba, kabila kɛmɔtshi ka lo Nigeria mbetawɔka wetshelo ɔmɔtshi w’ashidi wata ɔnɛ: anima mbotɔka nto. Omalɔkɔ, etena kavusha mama kɛmɔtshi ɔna, nde tôngaka la kandji k’efula, koko ka tshenyi tenyi, nɛ dia lêmbo lɔmɔtshi la lo Yoruba mbutaka ɔnkɔnɛ: “Ashi ato mbotshulwe. Koko ekutshu hôle.” Lo ndjela kɛnɛ kata waa Yoruba, ombutshi a omoto ɔnɛ lele ekutshu kômba ashi, kokaka mbota ɔna okina nto—mbala mɔtshi lo woho w’ɔnɛ diɛwɔ mbambokalola nto. Ɛmɛnyi wa Jehowa hawoyele mbekelo tshɛ yele l’atshina ayɔ lo dikanyikanyi diata ɔnɛ anima havu ndo onto mbotɔka mbala kahende nto, wetshelo wele kema la etshina katɔ lo Bible.—Ondaki 9:5, 10; Ezekiyele 18:4, 20.
Kana Lomba Ɔlɔlɔ dia Wembola Ɛnɛ
Woho akɔna wele kandji kôka anto amɔtshi kokaka monga la shɛngiya oma lo mbekelo ya lo ngelo yodjashiwɔ na?
Diɛnyɛlɔ diakɔna diele laso lo Bible dikambo di’anto anɛ wakɛnya kandji yawɔ lo sɛkɛ na?
Amɔtshi akawatshe etena kakawavusha onto ɔmɔtshi lakawalangaka na? Kakɔna kakayasale lam’akâkumi la ntondo ka woho wa dikambo dia ngasɔ na?
Kakɔna katôtshaka dia ovushelo w’olonganyi monga dikambo dia woho wotshikitanyi na?
Woho akɔna watɛnyamaka otshutshumalo na? Onde kɔlɔ mundama la kandji oka?
Naa akambo amɔthsi w’endana la woho wa mɛnya otshutshumalo na? (Enda kiombo ya lo lɛkɛ 9.)
Akambo a woho wotshikitanyi akɔna watoshaka ambutshi otshutshumalo naka wambovusha ɔna la shashimuya na? (Enda kiombo ya lo lɛkɛ 12.)
Kandji kakɔna katokaka ambutshi a amato etena katotɔka diemi kana lam’atovɔkaka ambutshi w’ɔna kamɛ la ɔn’akɔ na? (Enda kiombo ya lo lɛkɛ 10.)
[Kiombo ya lo lɛkɛ 9]
Woho wa Mɛnya Kandji
Tshɛkɛta “woho” hate ɔnɛ dia mɛnya kandji pombaka ndjela nshi mɔtshi kana pɔlɔgalamɛ kokongami l’ɔlɔlɔ tshɛ. Woho wa mɛnya kandji kokaka tshikitana ndo kokaka mbiviya lo ndjela onto l’onto. Awui woshilami lanɛ hawewuyisha oseka dikambo tshɛ. Weoho ekina w’okashimwelo kokaka mɛnyama lo woho wa laande. Awui wayela wekɔ tolembetelo tɔmɔtshi ta kandji kakoka onto mboka.
Okashimwelo wa ntondotondo: Oshishelo w’ewo; tona mbetawɔ, manguna; ɔkɔmwɛlɔ; sase dia kongola onongo; nkɛlɛ.
Kandji ka wolo efula kokaka mɛnyama lo woho ɔnɛ: Dioha di’akambo ndo oshishelo wa djɔ; ɔlɛmbɛlɔ w’efula; otshikitanelo w’okashimwelo la shashimuya; tokanyi ta kɔlɔ; delo; saki ka ndɛ hayokongama, dui diahomba mɔndja onto kana nunya efula; tolembetelo ta weho la weho dia otshikitanelo wa ki ka demba; ohombelo w’ɔngɛnɔngɛnɔ; okitekitelo a wolo wa kamba olimu; tokanyi t’anyanya—kanyiya, mboka, mɛna odio; mundɛ olonganyi ayɛ nkɛlɛ kaheyama ɔtɛ l’ekolo endaka ɔna mbambovɔ.
Etena ka wangasanelo: Olengolengo wa takanyiyaka akambo w’edjedja; okanyielo w’akambo w’ɔlɔlɔ waki diɛwɔ, mbala mɔtshi ndo kianda y’akambo washa tɔla.
[Kiombo/Osato wa lo lɛkɛ 10]
Otombelo a Diemi ndo Eotwelo k’Ɔna Lotavoe l’Otema—Kandji k’Ambutshi a Amato
Kânga mbakandashile la mbota ana akina, Monna akakongɛka eotwelo k’ɔna okina l’asolo lokoloko. Kânga la ntondo ka eotwelo kande, nde aki ɔna “lakakɛnyaka lande, lakasawolaka lande, ndo lakand’ɛnaka l’alɔ.”
Shase ya wolo ya kâmɛ ka l’asa ombutshi a omoto la ɔna lele atotɔ aki wolo efula mɛtɛ. Nde ambotetemala la mbuta ate: “Omak’etei k’otema, Rachel Anne aki ɔna lakatɛtaka ekolo ande l’abuku wakamadiaka etena kakamâkitshaka ladiko dia dikundju diami ndo l’otsho takandatshikikɛka etena ka dimi ndala djɔ. Polo ndo kakianɛ, l’ohɔkɔ oko akandakɔmɔlaka yemayema la wɛɔdu w’anya ande la ngandji tshɛ. Wonya tshɛ wakandasukasukaka, lakalodiamaka la shase ya ngandji ka woho wa nganɛ. Lakawekɛ efula nɛ dia lam’akandoke kandji ndo akandandama la hemɔ, dimi lakeye.”
Monna ambotetemala la ɔkɔndɔ ande ate: “Onganga konanga mbokami polo ndo awui ndjokoma aya hayeyama kasala. Nde akambutɛ di’aha dimi tetemala la nyanga. Dimi mbetawɔka dia lakeye nyɔi kande. Mbala kɛmɔtshi, nde akakadimɔ la wolo tshɛ. Lushi lakayoyelaka l’ɔkɔngɔ, mbakandayovɔka.”
Woho wa dikambo dia nganɛ kôkomɛ paka Monna ndamɛmɛ oto. Lo ndjela Friedman la Gradstein afundi wa dibuku Surviving Pregnancy Loss (Shika Tanga Etena Kalana Diemi), lo ɔnɔnyi ɔtɔi, paka lo Etats-Unis oto, suke la miliyɔ k’otondo ka amato tanemaka la ntondo ka dikambo di’olanelo wa diemi. Mɛtɛ, l’andja w’otondo, shifidi shɔ mɛnamaka tshitshɛ efula.
Mbala tshɛ, anto efula hawoteyaka ɔnɛ otombelo wa diemi kana eotwelo k’ɔna lotavoe l’otema mongaka sui dia wolo efula le amato ndo dikambo di’ende hakoke mbohɛ—mbala mɔtshi lo edja ka lɔsɛnɔ lande l’otondo. Oko ɛnyɛlɔ, Veronica, lele ɛlɔ kɛnɛ ambɛlɛ otsha l’osombe, ekɔ lo mbohɔ otombelo a waemi ande djekoleko nde ekɔ lo kanyiya eotwelo k’ɔna lakatavoe l’otema ɔnɛ laki la lɔsɛnɔ lo edja ka ngɔndɔ divua lo difumu ndo lakotɔ la Kg 6. Etena kakandatɛmbanaka lande lo difumu, lasɔ ko ɔna amboshila la mvɔ yɛdikɔ ya mingu hiende y’etondo. Nde akate ate: “Mbota ɔna lotavoe l’otema ekɔ sui dia wolo efula le ombutshi a omoto.”
Mbala efula, shase y’ɔhɛnyɔhɛnyɔ yatondamaka l’ambutshi a amato, anto efula hawotowaokaka, oyadi kânga oma le amato akina. Omoto ɔmɔtshi lakashisha ɔn’ande oma lo otombelo a diemi akafunde ate: “Wetshelo wakamakondja oma lo dikambo dia kandji diakakomɛ nɛ ko, la ntonko ka dui diakɔ komɛmi, takimi ndoko la lokanyi lɔmɔtshi dia mbeya kakɔna kakôkaka angɛnyi ami. Takameyaka woke wa shase yawɔ ndo takamahɛka asolo lo shase yakɔ, lakakanaka di’anto akina wâki la woho akɔ wamɛ wa kanyi oya le mi.”
Okakatanu okina watongaka la ombutshi a omoto wandama la kandji ele dia nde tɛnaka ate: omɛnde hoke kandji woho akɔ wamɛ oko nde. Omoto ɔmɔtshi akɛnya lokanyi lɔsɔ l’ɛtɛkɛta ɛnɛ ate: “Omɛmi akamomadia efula l’etena kakɔ. Le nde, ndoko diemi diakikɔ. Takandakokaka mboka kandji oko kɛnɛ kakamokaka. Nde akayakiyanyaka dia wɔma ami koko aha dia kandji kami.”
Woho w’okashimwelo ɔnɛ mendanaka la shase ya lotɔ yele la pami—nde hoke kandji ka lo demba ndo kema la shase ya kimanɛ kâmɛ l’ɔna ashashi woho akɔ wamɛ la wadiɛnde lele la diemi. Ko kânga mbediɔ ɔsɔku, nde mundamaka la kandji k’oshishelo. Ndo ohomba wekɔ dia omi la wadi mɛnya ɔnɛ wekɔ lo mboka kandji mbala kakɔ ɔtɔi, kânga mbediɔ lo weoho wotshikitanyi. Vɔ pombaka ndedjana dia kandji kawɔ. Endaka omi amboshɛ kandji kande, kete wadiɛnde ayɔfɔnya ate: omɛnde hoke kandji. Omalɔkɔ, nyolele kâmɛ, nyokanyiya kamɛ ndo nyokumbatane kamɛ. Nyɛ̂nya dia onto l’onto ekɔ la mposa k’osekande oko akinyu la ntondo. Eelo, aomi, nyɛ̂nyake kandji kanyu!
[Kiombo ya lo lɛkɛ 12]
Nyɔi ka Shashimuya k’Ana a Totshitshɛ —Woho wa Ntokomɛ Kandji
Nyɔi ka shashimuya k’ɔna ashashi ekɔ dui dia kandji efula diatokonyaka onto ewo. Lushi lɔmɔtshi, ɔna ɔmɔtshi lakɛnamaka ɔnɛ nde akana ekɔ dimɛna, yonge y’oshika, akakakatɛ la tange aha la memɔ. Aki dui diaki anto kondjakongɛ kânga yema, nɛ dia, naa onto akɔna lakoka fɔnya ɔnɛ yana ya tshitshɛ avu la ntondo k’ambutshi ande na? Ɔna ashashi lâki ɛngɔ ka ngandji k’efula le mama kande, akayokomaka ɛngɔ ka kandji koleki le nyango la shashimuya.
Shase ya kongola onongo ambotatɛ la mbudɛ. Ambutshi kokaka fɔnya dia wambokongola onongo dia nyɔi k’ɔna, watekana oko nde akavu dikambo dia vɔ kombahɛka asolo awɔ le nde. W’ayoyambola ɔnɛ: ‘Ngande ototosala dia mbewɔ dikambo nɛ na?’b Tena dimɔtshi, omi kokaka tatɛ la mbisha wadɛnde ɛkɔmɔ aha la kondja ndjembetelo y’oshika ndo aha la nde di’eya. Lam’akandatatshɔka l’olimu, nde akatatshiki ɔna la demba dia wolo. Akalolake la ngelo, amboyotana ɔna ambovɔ la tange kande! Wadɛnde akandasalaki na? Lende âkinde etena kakɔ na? Wembola ɛsɔ tshɛ pombaka kondja ekadimwelo w’eshika di’aha diwala diawɔ mvɔ.
Akambo waki kôkanyiyama ndo wele ndoko onto lele la wolo ladiko awɔ, ambotondja kandji ka wolo ka nganɛ. Bible ate: “Dimi lakakadimɔ dia menda l’ɛse ka wonya ko: lowango kema le akanga a mango, la ta kema le akanga a weolo, ndo mbo ya ndɛ kema le akanga a lomba, ndo ɔngɔnyi kema le akanga a timba, ndo diɛsɛ kema le akanga a diewo, nɛ dia tena ndo akambo waki kombeyamaka la ntondo komɛka anto tshɛ.”—Ondaki 9:11, NW.
Woho akɔna wakoka akina mbisha ekimanyielo naka nkumbo kɛmɔtshi ambovusha ɔn’ashashi na? Mama kɛmɔtshi kakavusha ɔna akakadimola ate: “Ɔngɛnyi ami ɔmɔtshi akaye ko akɔ̂mbɛ luudu aha la dimi tondja ndoko dui oma l’onyɔ. Amɔtshi wakatâhɛ mbo ya ndɛ. Akina wakatokimanyiya lo todinga anya akɔ ahende—aha la tɛkɛta, todinga paka anya akɔ ahende ato. Takamalangaka tɛkɛta dia dikambo diakɔ. Takamalangaka kadimola mbala la mbala lo wembola wa mbeya woho wakatombe dikambo diakɔ. Takamalangaka mboka wembola wa mbeya kɛnɛ kakatombe l’ɔlɔlɔ tshɛ, watekana oko dimi kotsha ndoko dui. Ombutshi a omoto mbakimi; lakakoke ntsha tshɛ dia kokɛ ɔnami.”
[Nɔte ka l’ɛse ka dikatshi]
b Nyɔi ka shashimuya k’ana a totshitshɛ, katokomɛka mbala efula ana w’ashashi wele la ngɔndɔ ɔtɔi polo ngɔndɔ shamalo, ekɔ dikambo diatɔtɛkɛtamaka efula etena katovɔkaka ana w’ashashi wele la demba dia wolo la shashimuya aha la ɔkɔkɔ ɔmɔtshi w’oshika mbeyama. Tokanyi todjamaka mbala mɔtshi ɔnɛ: otondonga ɔna akalashama ekalekale kana lokongama, koko aha lokukumala, tshike ndoko wâle wotôkomɛ. Tete le, ndoko woho a dikongɛ di’olashelo w’ɔna diakoka shimba nyɔi ka shashimuya di’aha tɔ munda ana a totshitshɛ.
[Osato wa lo lɛkɛ 8]
Kema kɔlɔ mboka kandji kana ndela etena kavɔ onto ɔmɔtshi lalangayɛ
[Osato wa lo lɛkɛ 11]
Ovushelo w’ɔna mbishaka ɔhɛnyɔhɛnyɔ w’efula l’asolo—mboka ambutshi kandji ndo tshutshumala kamɛ lawɔ kokaka mbakimanyiya