Onde tshunda diele anto tshɛ mbɛdima koka mɛtɛ monga?

JOHN ADAMS, ɔnɛ lakayongaka prezida ka hende k’États-Unis, aki ɔmɔtshi l’atei w’anto wakasinya Déclaration d’indépendance, nɛ diaki nto l’ɛtɛkɛta ɛnɛ w’eshika: “Sho mbetawɔka di’akambo anɛ wa mɛtɛ w’ɔnɛ: anto tshɛ wakatongama popo wekɔ shikaa.” Koko mɛnamaka di’oko John Adams kombetawɔka dia anto weko mɛtɛ popo, nɛ dia nde akafunde ate: “Otshikitanu wa Yimba ndo wa Demba wakashikikɛma oma le Nzambi Kanga-Nkudu-Tshɛ lo woho Wakandatonge Onto lo yoho yele ndoko yimba kana diewo diakoka mbaɛdinya.” Ombewi w’ɛkɔndɔ w’ose Angleterre, Herbert George Wells, lo wedi ande akakanyiyaka tshunda diele anto wekɔ popo lo akambo anɛ asato: ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi ndo waha la vadi wa l’andja w’otondo weyama le anto tshɛ, wetshelo wakɔ wamɛ le anto wa l’ahole tshɛ, ndo awui w’asɔlayi monga bu.

Lo yɛdikɔ mɔtshi, anto wambohekɔ dia tondja tshunda diele anto tshɛ popo diakakanyiyaka Wells. Anto hawɛdimi kânga yema, ndo tekɔ lomɛna woho wolekani anto lo tshunda di’anto. Onde etshikitanu ɛsɔ wambela tshunda di’anto di’otondo ɛlɔlɔ ɛmɔtshi? Kema. Etshikitanu ɛsɔ wambodja diatɔnelo lam’asa anto, ndo diamboyota ɔkɔmiya, lohetsho, ekiyanu, ndo diakatanelo di’efula. Kanyi yaki l’ase Afrikɛ, ase Australie, ndo ase Amɛrikɛ wa Nɔrdɛ y’ɔnɛ asungu mboleki anto wa nkoho kina, akela asui le anto waki bu asungu​—mbidja ndo ta diakamane dioho dia wa aborigènes wa lo nkɛtɛ ya Van Diemen (yowelɛ kakianɛ ɔnɛ Tasmanie) oshiki. Lo Erɔpɛ, yoho yakawɔsaka ase Juda oko l’ɛse k’anto akina aki lo kiɔkɔ ya odiakelo wa nyemba y’anto. Ɔngɔnyi waki la ɛnɛnɛ ndo asui waki la wanɛ waki l’ahole wa l’ɛse kana wa l’atei atei mbaki lo kiɔkɔ y’Ɔtɔmbɔkwɛlɔ w’ase France lo ntambe ka 18 ndo wa waa Communiste la Russie lo ntambe ka 20.

Pami kɛmɔtshi ka lomba ka lo nshi yakete akafunde ate: “Untu mbulela[ka] unyandi dia mbusuya.” (Undaki 8:9) Ɛtɛkɛta ɛsɔ wekɔ mɛtɛ oyadi onto ɔtɔi mbalɔmbɔla kana djui y’anto. Naka djui mɔtshi y’anto wayoyadiya vamɛ lâdiko dia djui kina, kete fɔnu la asui hawokoke pandɔ.

Anto tshɛ wekɔ popo la ntondo ka Nzambi

Onde elui ɛmɔtshi w’anto wakatongama lâdiko di’elui ekina? Aha lo washo wa Nzambi. Bible mbutaka dia: “[Nzambi] uma le untu otoi kakandatungi wedja tshe, dia vo mbidjase ladiku dia kete tshe.” (Etsha 17:26) Ndo nto, Otungi “hatuyalaka la shonodi le ewandji, kuyanga nemia akanga w’engonyi [oleki] asi wula, ne dia vo tshe weli elimu w’anya [ande].” (Jobo 34:19) Anto tshɛ wekɔ la tshɛwɔ ɔtɔi, ndo lo washo wa Nzambi vɔ tshɛ wakatongama popo.

Tohɔ nto dia, lam’avɔ onto ofunu ande wɔnɛ dimi mboleki anto akina komɛka. Ase Edjibitu w’edjedja kombetawɔka dikambo sɔ. Lam’akavɔka Farawɔ kɛmɔtshi, vɔ wakakitshaka diangɔ di’oshinga wolo lo dombo diande woho wa nde ngɛnangɛnaka la diɔ lam’atandatetemala la kamba lo dihole diande dia lâdiko lo lɔsɛnɔ la l’ɔkɔngɔ wa nyɔi. Onde mɛtɛ nde akakokaka sala dikambo sɔ? Ndoko. Efula k’ɔngɔnyi ɔsɔ wakavamaka oma le wevi wa la waombo ndo efula ka diango dikina diaki kombivama mbeyaka tanema ɛlɔ kɛnɛ lo waa musées.

Lam’ele nde akashile mvɔ, Farawɔ kokoka kamba nto la diangɔ di’oshinga wolo sɔ. Lo nyɔi, ndoko onto lele lâdiko kana l’ɛse ka wonyande, ndoko kanga ɔngɔnyi kana ose wola. Bible mbutaka dia: “Akanga a tumba mvokaka; enginya la kanga ngala watuvokaka pupu, ku watutshikelaka akina ekundji awo. Kuyanga untu la nemo, ndi hatshikala pundju. Ndi ayuvo oko atuvokaka nyama.” (Osambu 49:10, 12) Oyadi nkumi ya dikanga kana ɛhɔmbɔ, ɛtɛkɛta ɛnɛ wakasambiyama kotshamaka le so sho tshɛ: “Wavo haweyi nduku dikambu. Vo kema la difutu. . . . Nduku ulimu kuyanga kanyi, ewu kuyanga yimba, yeli lu Dihuli di’Edu, lene atayatshu.”​—Undaki 9:5, 10.

Sho tshɛ takatongama popo lo washo waki Nzambi ndo l’ɔkɔngɔ wa nyɔi sho tshɛ mongaka ditshu. Lâsɔ ekɔ anyanya dia mbidiya djui mɔtshi y’anto lâdiko wa djui kina lo lɔsɛnɔ la mondo lasɛnaso lɔnɛ!

Onde Andja Wele Anto Tshɛ Popo Wayonga Lushi Lɔmɔtshi?

Onde sho koka monga l’elongamelo ɔnɛ lushi lɔmɔtshi anto tshɛ wayɔsɛna lo tshunda diele anto tshɛ mbɛdima? Eelo. Ambeta suke l’ɛnɔnyi 2 000 lam’aki Yeso lanɛ la nkɛtɛ, tshunda dia ngasɔ diakakengama. Yeso akakimɔ lɔsɛnɔ lande oko olambo wa tshungo woho wa “untu tshe lawetawo, tavokaki, keli ayali la lumu la pundju.”​—Joani 3:16.

Dia mɛnya dia ndoko ombeki ande wahomba ndjadiya lâdiko dia wanyande ambetawudi, Yeso akate ate: “Keli nyu tanyetamaki umbetsha, ne dia nyu nyeko la umbetsha otoi, ku nyu tshe nyeko antu la onangu. Tanyetaki untu a lu kete nyati: Shesu, ne dia nyu nyeko la She[ny]u otoi, ndi eko l’ulungu. Tanyetamaki ewandji, ne dia nyu nyeko la uwandji otoi, Kristu ndame. Keli one luleki wuki l’atei anyu, kayali ukambi anyu. Untu tshe layambiya, ayukitshakitshama. Untu tshe layakitshakitsha, ayumbiyama.” (Mateu 23:8-12) Lo washo wa Nzambi, ambeki tshɛ wa Yeso wekɔ popo l’ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ.

Onde Akristo wa ntondo wakayaɔsaka dia vɔ tshɛ waki popo? Wanɛ wakashihodia wetshelo waki Yeso wakayaɔsaka ngasɔ. Vɔ wakayaɔsaka dia wekɔ popo lo mbetawɔ ndo wakɛnyaka dikambo so lo mbelanɛ ɔnɛ ‘onto l’ɔnango.’ (Filemɔ 1, 7, 20) Ndoko lakahombaka ndjaɔsa oko nde mboleki akina. Tende ɛnyɛlɔ kɛnɛ kakate Petero la ndjakitshakitsha lo dikambo diande lo mukanda ande wa hende, nde akate ate: “Simona Petero, ukambi la utumami a Jesu Kristu, le antu wakalungula mbetawo k’ololo pupu uku keli la su lu ololo a [Nzambi k]asu Ushimbedi Jesu Kristu.” (2 Petero 1:1) Petero aketshama oma le Yeso ndo oko wakinde ɔpɔstɔlɔ, nde aki l’ɔkɛndɛ w’ohomba efula. Koko, nde akayaɔsaka oko ɔhɔmbɔ ndo akeyaka di’Akristo akina waki la diɛsɛ diamɛ oko nde lo kɛnɛ kendana l’akambo wa mɛtɛ.

Anto amɔtshi mbeyaka mbuta dia kanyi y’anto tshɛ monga popo yekɔ lo mɔnyɔma lo yoho nyɛ yele la ntondo ka Yeso Kristo ndja lanɛ la nkɛtɛ Nzambi aketɛ Isariyɛlɛ wodja ande wa lânde. (Etumbelu 19:5, 6) Vɔ mbeyaka mbuta dia ɔsɔ ekɔ ɛnyɛlɔ kɛnya woho wele lokoho lɔmɔtshi ndeka lokina, ko tete aha ngasɔ. Ekɔ mɛtɛ dia ase Isariyɛlɛ, oko wakiwɔ tokanula t’Abarahama, vɔ waki la diɔtɔnganelo dia lânde lam’asawɔ la Nzambi ndo oma lo tshimbo yawɔ mbakashwɛ Nzambi anto akambo. (Romo 3:1, 2) Koko oyango wa dikambo sɔ komonga wa mbadiya lâdiko di’anto akina. Koko aki dia ‘wedja tshɛ tshɔkwama.’​—Etatelu 22:18; Ngalatiya 3:8.

Efula k’ase Isariyɛlɛ komonga la mbetawɔ kele oko kaki l’Abarahama wa tshɛwɔ. Vɔ komonga la kolamelo ndo vɔ kombetawɔ Yeso oko Mɛsiya. L’ɔtɛ wa dikambo sɔ, Nzambi akawaoke ɔkɔngɔ. (Mateu 21:43) Koko akanga wa memakana koshisha ɛtshɔkɔ wakawalake. Lo Pɛntɛkɔsta ka l’ɔnɔnyi 33 T.D., etshumanelo k’Akristo kakakengama. Etshumanelo kɛsɔ k’Akristo w’akitami w’esɔ ka nyuma k’ekila kakelamɛ ɔnɛ “Isariyele wa [Nzambi],” ndo oma lo tshimbo yatɔ mbahomba ndja ɛtshɔkɔ ɛsɔ.​—Ngalatiya 6:16.

Anto amɔtshi wa l’etshumanelo kɛsɔ waki l’ohomba wa mbetshama akambo wendana la woho wele anto tshɛ wekɔ popo lo washo wa Nzambi. Ɛnyɛlɔ, ombeki Jakɔba akalake wanɛ wakashaka Akristo waki l’ɛngɔnyi nɛmɔ efula oleki Akristo wa wola. (Jakoba 2:1-4) Etshelo kɛsɔ kaki kɔlɔ. Ɔpɔstɔlɔ Paulo akɛnya di’Akristo w’ase wedja takiwɔ l’ɛse k’Akristo w’ase Juda, ndo Akristo wa wamato takiwɔ l’ɛse k’Akristo w’apami. Nde akafunde ate: “Nyu tshe nyeko ana wa [Nzambi] lu mbetawo le Kristu Jesu. Nyu tshe, wane wakabatizama le Kristu, nyakalote Kristu. Aha usi Juda kuyanga usi Ngirika, aha fumbi kuyanga luyadjasedi, aha pami kuyanga umuntu; ne dia nyu tshe nyeko untu otoi le Kristu Jesu.”​—Ngalatiya 3:26-28.

Anto Wayaɔsa dia Vɔ Wekɔ Popo Ɛlɔ Kɛnɛ

Ɛmɛnyi wa Jehowa salaka la wolo dia nsɛna ɛlɔ kɛnɛ lo yoho yɔtɔnɛ l’atɔndɔ wa l’Afundelo. Vɔ mbeyaka di’otshikitanu wele l’anto ɛlɔ kɛnɛ bu ohomba lo washo wa Nzambi. Ɔnkɔnɛ, l’atei awɔ amɔtshi bu ɛlɔmbɛdi ko akina wa laikɛ, ndo vɔ hawokahanyemi lo ndjela lokoho la demba kana ɔngɔnyi. Kânga mbele amɔtshi l’atei awɔ wekɔ ɛngɔnyi, vɔ kema la “utaku a lumu,” nɛ dia vɔ mbeyaka dia diangɔ sɔ diekɔ dia lo tshanda mɔtshi tsho. (1 Joani 2:15-17) Vɔ tshɛ sangana kamɛ lo woho watɛmɔlawɔ Jehowa Nzambi, Omboledi w’Andja w’Otondo.

Ɔmɛnyi wa Jehowa tshɛ mbetawɔka ɔkɛndɛ wa sambisha anto akina lokumu l’ɔlɔlɔ la Diolelo. L’ɛnyɛlɔ ka Yeso, vɔ nɛmiyaka amɛnyi fɔnu ndo ekalema lo mbowaembola lo mvudu yawɔ, dia mbaetsha Ɔtɛkɛta wa Nzambi. Anto wele bu l’ekondjelo k’efula wekɔ lo kamba dihɛka lo dihɛka vɔ la wanɛ wɛnama oko wekɔ anto wa weke. Le wɔ, waonga wa lo nyuma mbele ohomba, koko aha otshikitanu wendana l’ekondjelo. Oko wakidiɔ lo ntambe ka ntondo, vɔ tshɛ wekɔ anto l’ɔnango lo mbetawɔ.

Monga Popo Hate di’Anto Hawotshikitanyi

Mɛtɛ, monga popo halembetshiya monga woho wamɛ l’akambo tshɛ. Apami, wamato, akɛnda epalanga tanemaka l’ɔlɔngɔswamelo w’Akristo wele ndo l’anto woye oma lo weho la weho wa nkoho y’alemba, ɛtɛkɛta, wedja ndo dikondjelo diotshikitanyi. Onto l’onto ekɔ l’ekanelo kande ka yimba ndo l’akoka wa demba wotshikitanyi l’anto akina. Koko etshikitanu ɛsɔ hetɛ amɔtshi lâdiko di’akina. Etshikitanu ɛsɔ mbelaka ɔngɛnɔngɛnɔ efula wa weho la weho. Akristo asɔ mbeyaka dia diewo tshɛ diele lawɔ diekɔ weshasha w’oma le Nzambi ndo hawohombe ndjaɔsa lâdiko di’anto akina.

Diatɔnelo diele l’atei w’anto ndja oma lo woho wahemba onto dia ndjalɔmbɔla aha la ndjela ɛlɔmbwɛlɔ ka Nzambi. Kem’edja, Diolelo diaki Nzambi diayɔlɔmbɔla akambo tshɛ wa la nkɛtɛ, ndo diɔ diayokomiya etshikitanu tshɛ wele lam’asa anto, mbidja ndo akambo akina tshɛ wambɔsɔkisha anto l’edja k’ɛnɔnyi efula. Oma lâsɔ, lo yoho ya mɛtɛ mɛtɛ, ‘akanga wa memakana wayokita nkɛtɛ.’ (Osambu 37:11) Ndoko onto layonga l’ɔkɔkɔ wa sɛma dia nde ndeka onto okina. Ndoko lushi layonga anto amɔtshi lâdiko di’anto akina dia mbidja diatɔnelo lo nkumbo k’anto l’ɔnango ka l’andja w’otondo.

[Esato wa lo lɛkɛ 5]

Waonga wa lo nyuma mbele ohomba le Akristo wa mɛtɛ