Vɔ wakatondoya ɛhɛnyɔhɛnyɔ
FRIEDA JESS akotɔ l’ɔnɔnyi 1911 lo wodja wa Danemark, oma lâsɔ nde l’ambutshi ande wakonɔ otsha la Husum lo nɔrdɛ ka wodja w’Allemagne. L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi ɛmɔtshi, nde akakondja olimu l’osomba wa Magdeburg, ndo l’ɔnɔnyi 1930 nde akabatizama dia koma Ombeki wa Bible, ɔsɔ mbaki lokombo lakawelɛka Ɛmɛnyi wa Jehowa ntondo. Hitler akahema lo lowandji l’ɔnɔnyi 1933, ndo le Frieda, dikambo sɔ aki etatelo k’ɛnɔnyi 23 wa shɔkɔ y’oma le mandji ya hiadi hiende y’etondo.
Lo Ngɔndɔ ka Sato 1933, emboledi w’ase Allemagne wakadjanga di’anto tshɛ sala vɔtɛ. Ombeyi ɔmɔtshi w’ɛkɔndɔ wakawelɛka Dr. Detlef Garbe, lakendaka Pango ka Lokanu la Neuengamme suke la Hambourg akalembetshiya ate: “Ase pɔlitikɛ welɛwɔ waa Socialistes wakatshutshuya anto efula la wolo dia vɔ mbidjɛ owandji awɔ Adolf Hitler akatshi.” Ɛmɛnyi wa Jehowa wakayele dako diaki Yeso diâlɔmba dia nama lomangemange lawɔ l’akambo wa pɔlitikɛ ndo aha ‘mbɔtɔ l’awui wa l’andja ɔnɛ,’ lâsɔ vɔ kosala vɔtɛ shɔ. Etombelo akɔna wakonge la dikambo sɔ na? Wakashimbe ɔtɛmwɛlɔ w’Ɛmɛnyi wa Jehowa.—Joani 17:16.
Frieda akasalaka elimu ande w’Okristo lo woshɛshɛ, ndo akakimanyiyaka dia funda Tshoto y’Etangelo. Frieda mbutaka ate: “Takatomɛka asekaso ambetawudi waki lo pango ya nkanu periodikɛ mɔtshi lo woshɛshɛ.” Wakande Frieda l’ɔnɔnyi 1940 ndo nde akalomboshama oma le apulushi wakawelɛka Gestapo, l’ɔkɔngɔ wa nde mbetsha ngɔndɔ efula lo lokanu lahamɛnyi l’andja. Ngande wakandakikɛ pâ shɔ na? Nde mbutaka ate: “Dɔmbɛlɔ mbaki eshamelo kami. Dimi lakasalaka dɔmbɛlɔ tatɛ oma ko pindju ndo mbala la mbala lakatetemalaka sala dɔmbɛlɔ lushi l’otondo. Dɔmbɛlɔ mbakakeketshaka ndo mbakakimanyiyaka di’aha dimi ndeka monga la lonyangu kana l’ekiyanu.”—Filipi 4:6, 7.
Wakayotondjaka Frieda oma lo lokanu, koko l’ɔnɔnyi 1944 apulushi wa Gestapo wakayowondaka nto. Mbala kɛsɔ wakohembolɛ kilombo dia nde pombaka mbɔtɔ lokanu la Waldheim ɛnɔnyi esambele. Frieda tetemalaka la mbuta ate: “Alami wa lokanu wakatome kamɛ la wamato akina dia sho solaka mvudu ya mbɔka ndo komba. Mbala efula lakasawolaka l’ose lokanu ɔmɔtshi laki oma la Tchécoslovaquie akambo wendana la Jehowa ndo la mbetawɔ kami. Asawo asɔ wakakeketshaka.”
Lotshungɔ, koko la tshanda mɔtshi tsho
Anto waki lo lokanu la Waldheim wakatshungwama oma le alembe w’ase Union soviétique lo Ngɔndɔ ka Tanu 1945, ndo Frieda akakondja lotshungɔ la kalola otsha la Magdebourg ndo la kamba olimu ande wa lo sɛkɛ koko lotshungɔ lakɔ laki la lo tshanda mɔtshi tsho. Ɛmɛnyi wa Jehowa wakayongaka l’ɛhɛnyɔhɛnyɔ efula nto, mbala kɛsɔ lo Etenyi kakalɔmbɔlaka ewandji wa l’Union soviétique. Gerald Hacke lakakambaka lo Hannah-Arendt-Institute lɛnɛ asalawɔ eyango w’awui wendana la lowandji la hiadi akafunde ate: “Ɛmɛnyi wa Jehowa mbaki olui w’anto wakasoyamaka suke la mbala tshɛ oma le mandji ya tohadi ya l’Allemagne.”
Lande na kakawatetemalaka la mbâhɛnyahɛnya na? Dikambo diakaleke aki l’ɔtɛ wa lomangemange l’Okristo. L’ɔnɔnyi 1948, l’Allemagne wa lo Ɛstɛ wakalɔmbɛ anto tshɛ dia sala vɔtɛ, ndo lo ndjela elembetshiyelo waki Hacke “ɔkɔkɔ wakaleke [Ɛmɛnyi wa Jehowa soyama] aki nɛ dia vɔ konanga mbidjɛ onto ɔmɔtshi akatshi.” Lo Ngɔndɔ k’Enanɛi 1950, wakashimbe olimu w’Ɛmɛnyi wa Jehowa l’Allemagne wa lo Ɛstɛ. Wakande nkama y’anto ndo Frieda mbaki l’ɔnɔngɔ awɔ.
Frieda akatanema nto la ntondo ka tuminadi ndo wakofundɛ dia nde mbɔtɔ lo lokanu ɛnɔnyi esamalo. “Mbala kɛsɔ laki dimi l’asekami ambetawudi, ndo diokanelo diakiso la diɔ diaki ekimanyielo ka woke.” L’ɔkɔngɔ wa vɔ mbotshungola l’ɔnɔnyi 1956, nde akonɔ otsha l’Allemagne wa lo Owɛstɛ. Ɛlɔ kɛnɛ kayande l’ɛnɔnyi 90, Frieda mbidjasɛ l’osomba wa Husum, ndo ekɔ lo tetemala la kambɛ Jehowa, Nzambi ka mɛtɛ.
Frieda akahɛnyahɛnyama ɛnɔnyi 23 oma le mandji hiende ya tohadi. Nde akate ate: “Ewandji wa Nazi wakayange dia ndjakami; ewandji wa waa Communistes wakayange dia nanya lɔkɛwɔ lami. Lende akamahombe kondja ekeketshelo na? Mbekelo y’amɛna ya wekelo wa Bible nshi yakimi la lotshungɔ, dɔmbɛlɔ di’etete etena kakimi lo lokanu, osanganelo wa l’asekami ambetawudi wonya tshɛ watanema etena, ndo woho wakamasambishaka anto akina akambo wendana la dietawɔ diami lo diaaso tshɛ diakamakondjaka.”
Lowandji la hiadi lo wodja wa Hongrie
Hongrie aki wodja okina wakatetemala Ɛmɛnyi wa Jehowa mbikikɛ ɛhɛnyɔhɛnyɔ l’edja k’ɛnɔnyi efula. Amɔtshi wakahɛnyahɛnyama aha paka oma le mandji hiende tsho ya tohadi koko oma le mandji shato. Ádám Szinger ekɔ ɛnyɛlɔ kɛmɔtshi. Ádám akotɔ l’osomba wa Paks, lo wodja wa Hongrie, l’ɔnɔnyi 1922, ndo nde akole l’ɔtɛmwɛlɔ w’Asɔnyi. L’ɔnɔnyi 1937 Ambeki amɔtshi wa Bible wakaye dia ndjenda Ádám lakande, ndo nde akɛnya nsaki mbala kakɔ ɔtɔi lo losango lawɔ. Kɛnɛ kakandeke oma lo Bible kakawetawoya dia wetshelo wa l’ɔtɛmwɛlɔ ande kotomba oma lo Bible. Ɔnkɔnɛ, nde akamɔ l’Ɔtɛmwɛlɔ w’Asɔnyi ndo akasangana l’Ambeki wa Bible l’olimu awɔ w’esambishelo ka lo sɛkɛ.
Lowandji la hiadi lakatetemala la nyomoleka monga la shɛngiya lo wodja wa Hongrie. Mbala efula, apulushi wakɛnaka Ádám atasambisha lo soko la soko ndo wakawondaka dia towoka wembola. Ɛmɛnyi wa Jehowa wakaleke mɛna pâ efula ndo l’ɔnɔnyi 1939 wakashimbe olimu awɔ. L’ɔnɔnyi 1942, Ádám akandama, akadjama lo lokanu, ndo akakɔmama woho w’anyanya. Kakɔna kakokimanyiya dia mbikikɛ efula ka ngɔndɔ y’asui kana y’ɛhɛnyɔhɛnyɔ lam’akinde eke l’ɛnɔnyi 19 eto na? “Etena kakimi leke la ngelo, dimi lakekaka Bible la yambalo tshɛ ndo lakashihodia asangwelo waki Jehowa dimɛna efula.” Paka l’ɔkɔngɔ wa vɔ mbotshungola oma lo lokanu mbakandayobatizamaka oko Ɔmɛnyi wa Jehowa. Dikambo sɔ diakasalema l’atei wa deke lo Ngɔndɔ k’Enanɛi 1942, l’ɔkɛdi wakakɛlaka suke la luudu lande.
Lokanu la Hongrie ndo olimu wa wolo lo mpango ka la Serbie
L’etena kakalɔmaka ta dia hende dia l’andja w’otondo, Hongrie akasangana kâmɛ la Allemagne dia ndɔsha Union soviétique, ndo l’ekomelo k’ɔnɔnyi 1942, wakasɔnɛ Ádám dia ntshɔ l’olimu w’ɔsɔlayi. Nde kɔndɔlaka ate: “Dimi lakate nte halokoke ntshɔ dia tokamba olimu w’ɔsɔlayi l’ɔtɛ w’awui wamomeka oma lo Bible. Dimi lakâlembetshiya lomangemange lami.” Wakofundɛ lokanu l’ɛnɔnyi 11. Koko Ádám kotshikala edja efula la Hongrie.
L’ɔnɔnyi 1943, Ɛmɛnyi wa Jehowa 160 wakatshumanyema oma l’ahole wotshikitanyi, ko vɔ mbâlodja tshɛ lo masuwa, ko polɔ la wɔ l’Ɔkɛdi welɛwɔ ɔnɛ Danube dia mbatɔla otsha la Serbie. Ádám aki l’atei w’anto asɔ. La Serbie ase lokanu asɔ wakendamaka oma le lowandji laki Hitler lo Diolelo diande dia Sato. Vɔ wakadihama lo mpango ka lokanu kakawashaka anto elimu ka la Bor ndo wakâtshutshuyaka la wolo dia kamba l’afuku wakawatshimaka mbolo ya konga (cuivre). L’ɔkɔngɔ wa suke l’ɔnɔnyi ɔtɔi, wakâkawoya nto otsha la Hongrie, lɛnɛ akawatotshungolaka Ádám diɛsɛ oma le asɔlayi w’ase Union soviétique l’eleko kamɔnga akatshi ka l’ɔnɔnyi 1945.
Hongrie lo ɛlɔmbwɛlɔ ka waa communistes
Koko lotshungɔ laki l’Ɛmɛnyi wa Jehowa kombiviya edja efula. L’ɛnɔnyi 1940, ewandji wa waa Communistes wa lo wodja wa Hongrie wakashimbe elimu awɔ, oko wakâshimbe ewandji wa hiadi la ntondo ka ta. L’ɔnɔnyi 1952, Ádám laki etena kɛsɔ aya l’ɛnɔnyi 29, ambotshukana ndo ambota ana ahende, ɔna pami l’ɔna womoto, akandama ndo wakawɔshi oko onto lambokongola onongo wa woke nɛ dia nde akatone nto dia kamba olimu w’ɔsɔlayi. Ádám akalembetshiya toshushi ate: “Ɔnɛ kema mbala ka ntondo ka dimi tona kamba olimu w’ɔsɔlayi. Lo nshi yakalɔmaka ta dimi lakandama lo lokanu ndo wakatɔlɛ otsha la Serbie paka l’ɔkɔkɔ akɔ wamɛ. Dimi tonaka dia kamba olimu w’ɔsɔlayi l’ɔtɛ wa kum’otema kami. Dimi lekɔ Ɔmɛnyi wa Jehowa, ndo dimi hayatambiya l’awui wa pɔlitikɛ.” Wakafundɛ Ádám lokanu l’ɛnɔnyi enanɛi, koko l’ɔkɔngɔ diko wakayokitshakitshaka lo ɛnɔnyi ɛnɛi.
Ádám akatetemala la mpɛnyahɛnyama polo ndo l’atei atei w’ɛnɔnyi 1970, l’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi ndekana 35 lam’akaye Ambeki wa Bible mbala ka ntondo dia ndjeka l’ambutshi ande lo ngelo kawɔ. Nshi shɔ tshɛ nde akatshikala lo lokanu ɛnɔnyi 23 oma le tuminadi tosamalo ndo akɔtɔ lo mvudu ya mpango ya nkanu dikumi. Nde akakikɛ ɛhɛnyɔhɛnyɔ oma le mandji shato l’etena k’otale efula. La ntondo ka ta, nde akakikɛ ɛhɛnyɔhɛnyɔ w’oma l’ewandji wa hiadi wa la Hongrie ndo oma le ase Allemagne wakawelɛka ɔnɛ waa nationaux-socialistes la Serbie. Ndo lo nshi yakalɔmaka ta di’edimidimi nde akakikɛ ɛhɛnyɔhɛnyɔ w’oma le waa Communistes la Hongrie.
Ádám akayodjasɛka pondjo la Paks, l’osomba wakandole dia kambɛka Nzambi la kɔlamelo tshɛ. Onde nde aki la weho ekina w’akoka wakotshutshuya dia mbikikɛ ɛhɛnyɔhɛnyɔ ɛsɔ dimɛna? Ndooko. Nde nembetshiyaka ate:
“Wekelo wa Bible, dɔmbɛlɔ, ndo osanganelo wa l’asekami ambetawudi mbaki dikambo di’ohomba efula. Koko dimi nangaka mbika epole ɔsɛkɛ l’akambo akina ahende. Ntondotondo, Jehowa mbele kiɔkɔ ya wolo ami. Diɔtɔnganelo dia mama la nde aki dikambo di’ohomba efula lo lɔsɛnɔ lami. Ndo dikambo dia hende, dimi lakohɔka Romo tshapita 12 yata ɔnɛ: ‘Tanyɔsɔmbɔyake.’ Ɔnkɔnɛ, dimi komombaka kumbɛkumbɛ ndooko lushi. Mbala efula laki la diaaso dia sɔmbɔya wanɛ wakampɛnyahɛnyaka, koko dimi kosala dikambo sɔ kânga lushi ɔtɔi. Sho hatohombe kamba la wolo wakatosha Jehowa dia sɔmbɔya kɔlɔ lo kɔlɔ.”
Komelo k’ɛhɛnyɔhɛnyɔ tshɛ
Frieda nde la Ádám waya kakianɛ l’akoka wa tɛmɔla Jehowa aha l’onto mbashimba. Awui wele oko wanɛ wakahomana lawɔ asɔ ɛnyawɔ lo kɛnɛ kendana l’ɛhɛnyɔhɛnyɔ wa l’ɔtɛ w’ɔtɛmwɛlɔ na? Kɛsɔ mɛnyaka di’ɛhɛnyɔhɛnyɔ hawokoke mbidja Akristo wa mɛtɛ otshumba. Kânga mbele ɛhɛnyɔhɛnyɔ w’Ɛmɛnyi wa Jehowa akashishɛ ɛngɔnyi awɔ efula ndo akawasha asui wa wolo, dikambo sɔ kokotsha oyango adiɔ. Ɛlɔ kɛnɛ, Ɛmɛnyi wa Jehowa wambololanɛ l’Erɔpɛ lɛnɛ akolɛka mandji hiende ya hiadi.
Ngande wakasale Ɛmɛnyi wa Jehowa etena k’ɛhɛnyɔhɛnyɔ na? Oko wadiɛnya ɔkɔndɔ waki Frieda nde la Ádám, vɔ wakakambe l’alako wele lo Bible wata ɔnɛ: “Tolembiamaki l’akambu wa kolo, keli olembia akambu wa kolo l’akambu w’ololo.” (Romo 12:21) Onde akambo w’ɔlɔlɔ kokaka mɛtɛ nɛndja akambo wa kɔlɔ? Eelo, naka akambo akɔ ndja oma lo mbetawɔ ka wolo kele l’onto le Nzambi. Otshumba wakadje Ɛmɛnyi wa Jehowa ɛhɛnyɔhɛnyɔ l’Erɔpɛ aki otshumba wa nyuma kaki Nzambi ndo kɛsɔ akɛnya wolo w’oma l’etombelo w’ɔlɔlɔ wa mbetawɔ ka kɛnɛ kasala nyuma k’ekila le Akristo wele la ndjakitshakitsha. (Ngalatiya 5:22, 23) L’andja wa ngala wasɛnaso ɔnɛ, ɔsɔ ekɔ wetshelo wahatahombe minya yimba kânga yema.
[Esato wa lo lɛkɛ 5]
Frieda Jess (lowelɛ ɔnɛ Thiele) etena kakawawonde ndo etena kɛnɛ
[Esato wa lo lɛkɛ 7]
Etena kaki Ádám Szinger lo lokanu ndo etena kɛnɛ