“Ukinduli lu kete tshe”

“Ukinduli lu kete tshe: l’utali ayo ndu lu wekeki ayo.”​—Etatelu 13:17.

1. Dikambo diakɔna di’ohomba diakatɛ Nzambi Abarahama?

ONDE wɛ ngɛnangɛnaka mɛngɔla otsha lo shamba mɔtshi, ondo wikɛndɛ ɔmɔtshi lo mutuka? Akina ndekaka nanga mɛngɔla lo dikalo woho wa vɔ tanulaka eshisha wa demba ndo dia talekaka sɛnya washo. Akina nangaka ntshɔ l’ekolo woho wa vɔ talembetɛka ahole dimɛna. Mbala efula weho wa wɛngɔ wa ngasɔ mongaka paka l’etena ka tshitshɛ keto. Ko ohokanyiya yema, woho wakahombe Abarahama ndjaoka l’ɔkɔngɔ wa Nzambi mbotɛ ate: “Unela, ukinduli lu kete tshe: l’utali ayo ndu lu wekeki ayo. Ne dia dimi layanga kushayo”!​—Etatelu 13:17.

2. L’ɔkɔngɔ wa nde mimɔ oma l’Edjibito, otsha lende akatshu Abarahama?

² Tɔsɛdingole awui watanema suke la ɛtɛkɛta ɛsɔ. Abarahama la wadɛnde ndo l’anto akina wakahange l’Edjibito. Etatelu tshapita 13 totɛka dia vɔ wakamɔ oma l’Edjibito ndo wakatshu la dongalonga diawɔ otsha la “Nengebe.” Oma lâsɔ, Abarahama “akatakolamelaka ntsho uma lu leke la Nengebe edja ndu la Betele.” Lam’akatombe londjo lam’asa anami ande wa dongalonga la waki Lɔta la wohiɔ ande, akɛnama hwe dia vɔ ahende wakahombe kakitɔna bɛtshi dia nkɛtɛ dia ndesha nyama yawɔ, diakɔ diakalɔmbɛ Abarahama Lɔta l’ɔlɔlɔ tshɛ dia nde sɔna ntondo. Lɔta akasɔnɛ “usui wa l’ukidi wa Jorodana,” wele la tombatomba efula oko “ekambo ka [Jehowa],” ndo l’ekomelo nde akatodjasɛka la Sɔdɔma. Koko, Nzambi akatɛ Abarahama ate: “Edia ashu aye uma lu dihuli dieye. Enda utsha lu leke la ngel’a kushi ndu la diku dia kushi, ndu utsha lu leke l’ehutwelu, ndu la edjelu ka unya.” Ondo oma lo dihole dimɔtshi dia lâdiko dia la Bɛtɛlɛ, Abarahama akakoke mɛna ahole akina wa nkɛtɛ shɔ. Koko akambo akina wakahombe salema. Nzambi akɔlɔmbɛ ate “ukinduli lu kete tshe” ndo eya woho weyɔ ndo ahole ayɔ.

3. Lande na kokoki monga okakatanu dia kanyiya ahole wakakindola Abarahama?

³ Oyadi etale kakɔna kakakɛndakɛnda Abarahama la ntondo ka nde koma la Hɛbɛrɔna, nde mɛtɛ akaleke mbeya Nkɛtɛ ya Daka lo yoho yoleki efula ka l’atei aso. Ohokanyiya ahole watɛkɛtawɔ lo ɔkɔndɔ ɔnɛ: Nɛngɛbɛ, Bɛtɛlɛ, Ɛtshi ka nkɛtɛ ka Jɔrɔdana, Sɔdɔma, ndo Hɛbɛrɔna. Onde wɛ ekɔ la okakatanu dia kanyiya lɛnɛ aki ahole asɔ? Anto efula wekɔ la okakatanu ɔsɔ nɛ dia ekambi wa Jehowa engana eto mambokoma l’ahole asɔ wadiawɔ lo Bible ndo mambokindola nkɛtɛ shɔ lo otale ndo lo wekeke ayɔ. Koko, tekɔ la ɔkɔkɔ wa ndjasha tshɛ dia mbeya ahole watɛkɛtama lo Bible. Lande na?

4, 5. (a) Ngande wɔtɔnɛ Tukedi 18:15 la ewo ndo la eokelo k’ahole watɛkɛtawɔ lo Bible? (b) Kakɔna kɛnya Zefaniya tshapita 2?

⁴ Ɔtɛkɛta wa Nzambi mbutaka ate: “Utema a kanga yimba atukundjaka ewu, ndu tui dia kanga yimba atukundjaka ewu.” (Tukedi 18:15) Ekɔ awui efula wakoka onto kondja ewo lɔkɔ, koko ewo ka mɛtɛ ka Jehowa Nzambi ndo k’etsha ande mboleki ohomba. Mɛtɛ, awui wadiaso lo Bible wekɔ ohomba efula dia kondja ewo kɛsɔ. (2 Timote 3:16) Koko teye dia nɔmbamaka dia monga la eokelo. Eokelo kɛdikɛdi dikoka dia mɛna kɛnɛ kele ledia ka dikambo ndo mbeya kana mpotɔ diɔtɔnganelo diele lam’asa tenyi ndo otondo wa dikambo diakɔ. Ɔsɔku mbediɔ ndo lo kɛnɛ kendana la ahole watɛkɛtama lo Bible. Ɛnyɛlɔ, efula ka l’atei aso mbeyaka lɛnɛ ele Edjibito, ko polo lo yɛdikɔ yakɔna yeso la eokelo ka etelo k’ɔnɛ Abarahama akonɛ oma l’Edjibito “utsha la Nengebe,” ko ntshɔ la Bɛtɛlɛ, ko oma lâsɔ otsha la Hɛbɛrɔna na? Onde wɛ ekɔ la eokelo ka diɔtɔnganelo dia l’asa ahole asɔ?

⁵ Ondo lo ekongelo kayɛ ka wadielo wa Bible, wɛ akadia Zefaniya tshapita 2. Lɔkɔ, wɛ akadia nkombo y’esomba, y’anto ndo ya bɛtshi dia nkɛtɛ oko Ngaza, Ashikɛlɔna, Ashidɔdɛ, Ɛkɛrɔna, Sɔdɔma, Niniva, ndo Kanana, Mɔaba, Amɔna la Asuriya. Nkombo shɔ tshɛ tɛkɛtama lo tshapita shɔ. Onde wɛ aki la akoka wa kanyiya lɛnɛ aki ahole asɔ wele anto wakasɛnaka mɛtɛ lɛkɔ, anto wakendanaka la okotshamelo wa prɔfɛsiya y’oma le Nzambi?

6. Lande na kele Akristo amɔtshi wamboyokoma lo mɛna ohomba wa waa kartɛ? (Enda lo kiombo.)

⁶ Ambeki efula w’Ɔtɛkɛta wa Nzambi wambokondja wahɔ efula lo menda waa kartɛ ya wedja wɔtɛkɛtshiwɔ lo Bible. Vɔ hawosale dikambo sɔ la oyango wa ngɛnangɛna tsho waa kartɛ shɔ koko nɛ dia vɔ mbeyaka ɔnɛ lo kamba la waa kartɛ, vɔ koka nyomoleka monga la ewo k’Ɔtɛkɛta wa Nzambi. Kartɛ shɔ koka mbâkimanyiya nto dia nyomoleka fudia eokelo kawɔ k’awui lam’ɛnawɔ woho wɔtɔnɛ kɛnɛ kambowoshilaka la mbeya la awui akina. Etena kotshaso sɛdingola bɛnyɛlɔ dimɔtshi, ondo wɛ lawɔ ayonyomoleka monga la lowando le Jehowa ndo ayonyomoleka mbeya ɛkɔndɔ wa l’Ɔtɛkɛta ande.​—Enda lo kiombo yele lo lɛkɛ 14.

Mbeya Woho Wanganyi Ahole Pamiaka Eokelo

7, 8. (a) Naa dikambo dia diambo diakasale Samisɔna diendana ndo la Ngaza? (b) Awui akɔna wakoka tokimanyiya dia mɛna woke woke wa kɛnɛ kakasale Samisɔna? (c) Ngande wakoka ewo ndo eokelo k’ɔkɔndɔ waki Samisɔna ɔsɔ tokimanyiya?

⁷ Lo Embadi 16:2, wɛ koka mbadia kɛnɛ kendana la woho waki Ombadi Samisɔna la Ngaza. Nshi nyɛ, vɔ tɛkɛtaka dikambo dia Ngaza mbala efula lo tita nsango, ndo ondo wɛ ekɔ la kanyi ya lɛnɛ aki Samisɔna lo ɛtshi ka nkɛtɛ ka Filistiya ka suke la Omamu wa Mediteraneya. [gl 11] Kakianɛ enda kɛnɛ kata Embadi 16:3: “Samisona aketama ki edja ndu l’asa ndeki. Ku ndi aketo lasa ndeki, akakimela kuki ya suku di’usumba kame la dikoho diayo pendi, akayihatula kame la tukingiti. Ndi akayahe l’aheka, akayitole l’ote w’ukungu wakelanedi la Heberona.”

⁸ Aha la tâmu, nkuke ndo eshingito w’asoko w’osomba wa woke oko Ngaza, wakadingama la dihele, waki weke ndo wotsho. Ohokanyiya woho waki wɛmbɛlɔ wa diangɔ sɔ wolo! Samisɔna akadiɛmbɛ. Ko otsha lende akandadiɛmbɛ ndo woho akɔna wa lɔkɛndɔ lakandande na? Ngaza ekɔ l’omamu wa ndjale suke la ashi. [gl 15] Koko Hɛbɛrɔna ekɔ mɛtɛlɛ 900 otsha la diko lo lɛkɛ la ɛstɛ. Ɔsɔ mɛtɛ aki dikona di’otale! Kânga mbahateye dihole shikaa diaki “ukungu wakelanedi la Heberona,” kɛnɛ kele mɛtɛ ele osomba ɔsɔ mangana la Ngaza kilɔmɛtɛlɛ oko 60 ndo vɔ waki lo dikona! Kema woho wamboteya etale kanganyi ahole asɔ ambotosha eokelo k’oyoyo lo kɛnɛ kakasale Samisɔna? Ndo, ohɔ dia Samisɔna akakoke sala akambo wa ngasɔ nɛ dia “nyuma ka [Jehowa] kakawahema wulu.” (Embadi 14:6, 19; 15:14) Ɛlɔ kɛnɛ, oko weso Akristo sho hatolongamɛ dia nyuma ka Nzambi tosha wolo wa demba wa lânde. Koko, nyuma kakɔ kâmɛ ka nkudu kɛsɔ koka pamia eokelo kaso k’akambo wa lo nyuma woshami ndo keketsha lonto laso la l’etei k’otema. (1 Koreto 2:10-16; 13:8; Efeso 3:16; Kolosai 1:9, 10) Eelo, eokelo k’ɔkɔndɔ waki Samisɔna toshikikɛka dia nyuma kaki Nzambi koka tokimanyiya.

9, 10. (a) Kakɔna kakasalema lo otshumba wakadje Ngidiyɔna ase Midiyana? (b) Ngande wele ewo kaso k’ahole asɔ koka tokimanyiya dia ndeka mana ɔkɔndɔ ɔsɔ fundo?

⁹ Otshumba wakadje Ngidiyɔna ase Midiyana ekɔ ɔkɔndɔ okina wɛnya ohomba wa mbeya woho wanganyi ahole. Efula k’ambadi wa Bible mbeyaka dia Shushi Ngidiyɔna nde la olui ande w’anto 300 wakalɛndja andɔshi 135 000 w’ase Midiyana la Amalɛka wakasangana kâmɛ ndo anto akina waki lo lândja la Jezirɛlɛ suke la dikona dia Mɔra. [gl 18] Apami waki Ngidiyɔna wakade amama, ndo wakole eteka woho wa ewa wa dja wakiwɔ mɛnɛ ndo wakate la dui dia wolo vate: “Yombo ya [Jehowa] ndo ya Ngidiyona!” Dikambo sɔ akadje ofukutanu lo wedi w’atunyi ndo diakawaotsha wɔma w’efula polo ndo lo vamɛ tatɛ la ndjakana lam’asawɔ. (Embadi 6:33; 7:1-22) Onde lâsɔ mbakakomɛ dikambo sɔ, mbut’ate dikambo ɔtɔi di’esadi esadi sɔ to mbakasalema l’otsho ɔsɔ? Naka wɛ tetemala la mbadia Embadi tshapita 7 la 8, kete wɛ ayɛna dia Ngidiyɔna akatetemala ndɔsha ta sɔ. L’atei w’ahole efula watɛkɛtama, amɔ hawokoke mbeyama ɛlɔ kɛnɛ lo ahole weyama, diakɔ diahawakoke mɛnama lo waa kartɛ ya lo Bible. Koko, ekɔ ahole efula weyama wakoka tokimanyiya dia mbeya woho wakatalɔshaka Ngidiyɔna.

¹⁰ Ngidiyɔna akatshanya olui wakatshikala w’andɔshi polo la Bɛtɛ-Shita ko oma lâsɔ mbeta la wɔ otsha lo lɛkɛ la sidɛ la Abɛlɛ-Mehola, suke la Jɔrɔdana. (Embadi 7:22-25) Ɔkɔndɔ ɔsɔ mbutaka ɔnɛ: “Ngidiyona akakumi la Jorodana, akateho ndi la antu kama shatu waki landi. Kuyanga mbakawakomo, vo wakatayelanaka la wo.” Lam’akawatehɔ Jɔrɔdana, ase Isariyɛlɛ wakayelana la atunyi asɔ lo lɛkɛ la sidɛ otsha la Sukota ndo Pɛnuɛlɛ suke la Yabɔkɔ, ko oma lâsɔ mbudɛ la wɔ l’akona w’otsha la Jɔngɛbaha (suke la osomba wa nshi nyɛ wa Amman wa lo wodja wa Jordanie). Wakayelana la wɔ l’etale ka kilɔmɛtɛlɛ oko 80 dia tawalɔshaka. Ngidiyɔna akande ndo akadiake nkumi ya dikanga hiende y’ase Midiyana, ko oma lâsɔ nde akakalola otsha l’osomba ande wakawelɛka Ofara waki suke la lɛnɛ akatatɛ ta sɔ. (Embadi 8:4-12, 21-27, sho mbɛnganyisha alɛta ango.) Mbokɛmaka hwe lâsɔ dia ta diakalɔsha Ngidiyɔna komonga dia minitɛ ngana tsho yakawade amama, yakawendjiya ewa ndo yakawatɛkɛta la dui dia wolo. Ndo ohokanyiya woho waleka dikambo sɔ nembetshiya awui watama lo dikambo dia apami waki la mbetawɔ ɔnɛ: “Dihuli hadiukuki dia dimi mbuta dikambu dia Ngidiyona, [la akina wele] uma lu weodu mbakawayala la wulu, wakayala la wulu lu ta.” (Heberu 11:32-34) Ndo Akristo koka nɛmba lo demba, ko shi ekɔ ohomba sho tetemala la sala lolango laki Nzambi?​—2 Koreto 4:1, 16; Ngalatiya 6:9.

Ngande Wakanyiya Anto ndo Wasalawɔ?

11. Lɔkɛndɔ lakɔna lakande ase Isariyɛlɛ la ntondo ndo l’ɔkɔngɔ wa vɔ koma la Kadɛshɛ?

¹¹ Amɔtshi koka kamba la waa kartɛ ya lo Bible dia mbeya lɛnɛ aki ahole, ko onde wɛ fɔnyaka dia waa kartɛ shɔ koka mbisha anto eokelo lo timba tawɔ? Ohɔsa ɛnyɛlɔ k’ase Isariyɛlɛ wakamɔ oma lo Dikona dia Sinai otsha lo Nkɛtɛ ya Daka. Wakatemalaka lo mboka lo ahole amɔtshi polo ndo lam’akawatokomaka la Kadɛshɛ (kana Kadɛshɛ-Baranea). [gl 9] Euhwelu k’Elembe 1:2 mɛnyaka dia ɔsɔ aki lɔkɛndɔ la nshi 11, lɔkɛndɔ la kilɔmɛtɛlɛ oko 270. Oma lo dihole sɔ mbakatome Mɔsɛ atɔpi 12 otsha lo Nkɛtɛ ya Daka. (Walelu 10:12, 33; 11:34, 35; 12:16; 13:1-3, 25, 26) Atɔpi asɔ wakatshu lo lɛkɛ la nɔrdɛ la Nɛngɛbɛ, ondo oma la Bɛrɛ-Shɛba, ko mbeta la Hɛbɛrɔna polo l’olelo wa lo nɔrdɛ wa Nkɛtɛ ya Daka. (Walelu 3:21-24) Lam’ele waketawɔ alapɔlɔ wa kɔlɔ wakasha atɔpi dikumi, ase Isariyɛlɛ wakahombe mbekekɔ l’oswe wa shɛnga l’edja k’ɛnɔnyi 40. (Walelu 14:1-34) Kɛsɔ ɛnyatɔ lo kɛnɛ kendana la mbetawɔ kawɔ ndo woho wakawetawɔ ndjaɛkɛ le Jehowa na?​—Euhwelu k’Elembe 1:19-33; Osambu 78:22, 32-43; Jude 5.

12. Akokaso mbuta lo dikambo dia mbetawɔ k’ase Isariyɛlɛ ndo lande na kele ɔsɔ ekɔ dikambo diahombaso kana ladiɔ yimba?

¹² Ohokanyiya dikambo sɔ lo ndjela woho wanganyi ahole asɔ. Otondonga ase Isariyɛlɛ waki la mbetawɔ ndo wakayele dako diaki Jashua nde la Kalɛbɛ, onde wotɔkɛndakɛnda etale dia tokoma lo Nkɛtɛ ya Daka? Kadɛshɛ aki l’etale ka kilɔmɛtɛlɛ oko 16 la Bɛrɛ-Lahai-Roi lɛnɛ akadjasɛka Isaka nde la Rɛbɛka. [gl 7] Kokoka kilɔmɛtɛlɛ 95 otsha l’osomba wa Bɛrɛ-Shɛba wɔsama oko olelo wa lo sidɛ wa Nkɛtɛ ya Daka. (Etatelu 24:62; 25:11; 2 Samuele 3:10) Oko wakawakɛndakɛnda oma l’Edjibito polo lo Dikona dia Sinai ko oma lâsɔ vɔ ntshɔ kilɔmɛtɛlɛ 270 otsha la Kadɛshɛ, ase Isariyɛlɛ wakakome oko ka soko dia Nkɛtɛ ya Daka. Sho lawɔ taya suke la Paradiso ka la nkɛtɛ kakalakema. Wetshelo akɔna wakokaso kondja na? Ɔpɔstɔlɔ Paulo akakambe la kɛnɛ kakakomɛ ase Isariyɛlɛ dia mbisha dako nɛ diata ɔnɛ: “Okone tutetemali dia shu mboto lu mumuya kako, untu takokaki uku ndjimbitelu ku y’uhedia.”​—Heberu 3:16–4:11.

13, 14. (a) La ntondo ka dikambo diakɔna diakɔshi ase Ngibiyɔna yɛdikɔ ya wolo? (b) Dionga diaki ase Ngibiyɔna ɛnyadiɔ ndo wetshelo akɔna wahombaso kondja oma lo dikambo sɔ?

¹³ Dionga diotshikitanyi diɛnya woho wayaɛkɛ onto le Nzambi dia sala lolango lande mɛnamaka l’ɔkɔndɔ wa lo Bible wendana la ase Ngibiyɔna. L’ɔkɔngɔ wa Jashua tehoya ase Isariyɛlɛ Ɔkɛdi wa Jɔrɔdana otsha lo nkɛtɛ yakalake Nzambi nkumbo kaki Abarahama, etena kakakoke ka mbitshanya ase Kanana. (Euhwelu k’Elembe 7:1-3) Vɔ wakahombe mbitshanya ndo ase Ngibiyɔna. Ase Isariyɛlɛ wakalanya Jeriko la Ai ndo wakahange suke la Ngilingala. Ase Ngibiyɔna konanga shisha nsɛnɔ yawɔ oko ase Kanana wakadjama mananu, ɔnkɔnɛ wakatome akɛndji le Jashua la Ngilingala. Vɔ wakakese ɔnɛ wekɔ lo ndjaye oma lo ngelo kanganyi etale la Kanana l’oyango wa vɔ nkɔha kɔhi ya wɔladi vɔ l’ase Hɛbɛru.

¹⁴ Akɛndji asɔ wakate vate: “Uma lu kete y’etali mbuyesu, shu ekambi aye, lu dikambu dia lukumu la [Jehowa, Nzambi k]anyu.” (Joshua 9:3-9, sho mbɛnganyisha alɛta ango.) Ahɔndɔ awɔ la diangɔ diawɔ dia ndɛ akɛnyaka dia wekɔ lo ndjaye oma l’etale efula, koko lo mɛtɛ Ngibiyɔna akangana la Ngilingala kilɔmɛtɛlɛ oko 30 tsho. [gl 19] Jashua la ewandji w’olui wakɛnyi dia kɛnɛ kakate anto asɔ kaki mɛtɛ, ɔnkɔnɛ vɔ wakakɔhɛ kɔhi ya wɔladi vɔ l’ase Ngibiyɔna ndo la esomba wakokanaka la Ngibiyɔna. Onde lokeso laki ase Ngibiyɔna laki tsho l’oyango wa mbewɔ elanyelo? Ndoko, dikambo sɔ diakɛnya nsaki kaki lawɔ ka mbetawɔma le Nzambi k’Isariyɛlɛ. Jehowa aketawɔ dia ase Ngibiyɔna “muna kunyi la memba ashi w’ului w’antu, ndu w’ediakelu ka [Jehowa],” mbut’ate vɔ wakahombaka mbela kunyi ya petshaka dja l’ediakelo k’elambo. (Jashua 9:11-27) Ase Ngibiyɔna wakatetemala monga suke dia kambɛ Jehowa elimu walɔmba dia monga la ndjakitshakitsha. Ondo amɔtshi waki l’atei w’ekambi wa lo tɛmpɛlɔ mbut’ate waa Netinimɛ wakakalola oma la Babilɔna ndo wakayokamba olimu wa nyomohika tɛmpɛlɔ nto. (Ezera 2:1, 2, 43-54; 8:20) Sho koka mbokoya dionga diawɔ lo sala la wolo dia mongaka la wɔladi lam’asaso la Nzambi ndo lo mongaka suke dia mbôkambɛ kânga elimu walɔmba dia monga la ndjakitshakitsha.

Toyasha Tshɛ

15. Lande na kahombaso ndjasha lo jeografi yendana la Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ?

¹⁵ Jeografi ya wedja wɔtɛkɛtshiwɔ lo Bible tanemaka ndo l’ɛkɔndɔ wa l’Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ, ɛnyɛlɔ nkɛndɔ ndo olimu w’esambishelo waki Yeso nde l’ɔpɔstɔlɔ Paulo. (Mako 1:38; 7:24, 31; 10:1; Luka 8:1; 13:22; 2 Koreto 11:25, 26) Lo ɛkɔndɔ wayela ɛnɛ, hemba kanyiya nkɛndɔ yatɛkɛtawɔ.

16. Ngande wakɛnya Akristo wa la Bɛrɔya ngandji kawɔ otsha le Paulo ndo woho wakawawɔsaka la nɛmɔ?

¹⁶ Lo lɔkɛndɔ lande la hende la misiɔnɛrɛ (oshidi wa viɔlɛ wa lo kartɛ), Paulo akakome la Filipi kaya nshi nyɛ lo wodja wa Ngirika. [gl 33] Nde akasambisha lɛkɔ, akadjama lo lokanu ndo akayotshungɔ ko akatshu otsha la Tɛsalɔnika. (Etsha 16:6–17:1) Lam’akawɔtwɛ ase Juda sheke, anango wa la Tɛsalɔnika wakatɛ Paulo dia nde ntshɔ otsha la Bɛrɔya lo etale ka kilɔmɛtɛlɛ oko 65. Paulo akakondja etombelo w’ɔlɔlɔ l’olimu wakandakambe la Bɛrɔya, koko ase Juda wakaye ndo wakatɔmbɔsha anto wa lo ngelo kɛsɔ. Ɔnkɔnɛ, “kem’edja anyawo wakatumi Paulu, dia ndi ntsho l’ashi a wuki,” ndo “atshindedi wa Paulu wakakumi la ndi pulu ndu l’Atena.” (Etsha 17:5-15) Mɛnamaka dia ambetawudi amɔtshi weke eyoyo waketawɔ dia kɛndakɛnda kilɔmɛtɛlɛ 40 otsha lo Ndjale ka Égée ko tofuta masuwa ko munda lɔkɛndɔ lele oko kilɔmɛtɛlɛ 500. Lɔkɛndɔ la ngasɔ lakakoke monga wâle, koko anango asɔ waketawɔ wâle ɛsɔ ndo waketsha tena efula lo lɔkɛndɔ kâmɛ la okambi waki Nzambi ɔsɔ.

17. Kakɔna kakokaso mboka dimɛna etena keyaso etale kele lam’asa Milɛtɔ la Ɛfɛsɔ?

¹⁷ Lo lɔkɛndɔ lande la sato (oshidi w’ashi wa djɛsɛ wa lo kartɛ), Paulo akakome lo dibongo dia Milɛtɔ. Nde akatomɛ dikumanyi di’apami dia l’Ɛfɛsɔ dui dia vɔ ndja oma lo kilɔmɛtɛlɛ oko 50. Ohokanyiya woho wakatshike dikumanyi sɔ elimu ekina ko ntshɔ otsha le Paulo. Ondo etena kakawatatshɔka vɔ wakatatɛkɛtaka l’ɔngɛnɔngɛnɔ efula woho wotshawɔ tohomana la Paulo. L’ɔkɔngɔ wa vɔ sangana kâmɛ la Paulo ndo wa mpokamɛ dɔmbɛlɔ diakandasale, “vo tshe wakaleli wulu, wakanonana la ndi.” Oma lâsɔ, “vo wakûtshindela lu watu” wakandatshu otsha la Jerusalɛma. (Etsha 20:14-38) Vɔ wakahombe mɛtɛ monga l’awui efula wa kanyiya ndo wa tɛkɛta lam’akawatakalolaka otsha l’Ɛfɛsɔ. Kema wɛ amamba ngandji kakawɛnya lo munda lɔkɛndɔ l’otale la ngasɔ dia tohomana kâmɛ l’omendji w’eteta wakakoke mbâlakanya ndo mbâkeketsha? Onde wɛ ambɛna dikambo dimɔtshi dia l’ɔkɔndɔ ɔnɛ diakokayɛ kamba ladiɔ lo lɔsɛnɔ layɛ ndo kana ladiɔ yimba?

Teke Nkɛtɛ Shɔ ndo Kɛnɛ Katokongɛ

18. Kakɔna kahombaso sala lo kɛnɛ kendana la ahole wɔtɛkɛtshiwɔ lo Bible?

¹⁸ Bɛnyɛlɔ di’omaso mɛna sɔ mɛnyaka ohomba wa manyamanya nkɛtɛ yakasha Nzambi ase Isariyɛlɛ nɛ dia nkɛtɛ shɔ yekɔ ohomba lo ɛkɔndɔ efula wa lo Bible. (Ndo sho koka nyomoleka fudia ewo kaso lo mona dia mbeya ndo wedja wɔtɛkɛtshiwɔ l’ɛkɔndɔ wa lo Bible wakasukana la nkɛtɛ shɔ.) Etena kahamiaso ewo ndo eokelo kaso ka Nkɛtɛ ya Daka lo yoho ya lânde, sho pombaka mbohɔka dikambo dioleki ohomba diakawalɔmbɛ ase Isariyɛlɛ naka walanga mbɔtɔ ndo tɔngɛnangɛna lo nkɛtɛ shɔ “yuludi too l’awele la usanga.” Wakâlɔmbɛ dia mboka Jehowa wɔma ndo namaka wadjango ande.​—Euhwelu k’Elembe 6:1, 2; 27:3.

19. Naa paradiso hiende yahombaso mbidjaka yimba lɔkɔ?

¹⁹ Woho akɔ wâmɛ mbele ɛlɔ kɛnɛ, sho lawɔ pombaka mbokaka Jehowa wɔma ndo ndjelaka mboka yande. Naka sho sala ɔsɔku, kete tayokimanyiya dia paradiso ka lo nyuma kele nshi nyɛ lo etshumanelo k’Akristo ka l’andja w’otondo pama ndo monga olangala efula. Tayoleka pamia ewo kaso k’awui wa lo paradiso kɛsɔ ndo l’ɛtshɔkɔ wa lɔkɔ. Ndo sho mbeyaka dia ɛtshɔkɔ ekina efula wekɔ lo ndjaye. Jashua akalɔmbɔla ase Isariyɛlɛ polo la wedi wa Jɔrɔdana ko mbaɔtshiya lo nkɛtɛ y’ɛtɛtɔ ndo y’ɔngɛnɔngɛnɔ. Kakianɛ tekɔ l’ɔkɔkɔ w’oshika wa nongamɛ Paradiso ka l’emunyi, mbut’ate nkɛtɛ y’ɔlɔlɔ yatokongɛ la ntondo.

Onde Wɛ Akohɔ?

• Lande na kahombaso nanga dia pamia ewo ndo eokelo kaso ka wedja wɔtɛkɛtshiwɔ lo Bible?

• Elembetshiyelo akɔna wendana la nkɛtɛ ya daka woshami lo sawo nɛ wamboleka kosha wetshelo?

• Wetshelo akɔna wakayaleki shihodia dimɛna lam’akayeki jeografi y’awui amɔtshi wakete?

[Kiombo/Osato wa lo lɛkɛ 14]

“Enda Nkɛtɛ y’Ɔlɔlɔ”

Lo nsanganya ya weke ya lo 2003 la 2004, Ɛmɛnyi wa Jehowa waki la ɔngɛnɔngɛnɔ wa nongola biukubuku “Enda Nkɛtɛ y’Ɔlɔlɔ,” (lo Falase). Okanda w’oyoyo ɔsɔ watanema lo ɛtɛkɛta oko 80, ndola la waa kartɛ ndo la eshidi wele la alangi wɛnya ahole wotshikitanyi wɔtɛkɛtshiwɔ lo Bible djekoleko Nkɛtɛ ya Daka lo tena diotshikitanyi.

Awui wotami lanɛ mendanaka la waa kartɛ mɔtshi shikaa yatanema lo ndjɛkɛ yɛnyishawɔ la alɛta woleki edima, ɛnyɛlɔ [gl 15]. Naka wɛ ekɔ la biukubuku y’oyoyo nyɛ, kete tshungola tena dimɔtshi dia manyamanya awui wotshikitanyi wakoka kokimanyiya dia pamia ewo ndo eokelo kayɛ k’Ɔtɛkɛta wa Nzambi.

(1) Waa kartɛ efula yekɔ la diɔmbwɛlɔ kana kiombokombo yalembetshiya tolembetelo ta lânde tele lo kartɛ [gl 18].(2) Efula ka waa kartɛ yekɔ la eshidi, wɛnya etale kana kilɔmɛtɛlɛ, wayokokimanyiya dia shihodia woke kana otale wolembetshiyami [gl 26].

Mbala efula shɔdi ya dikɔnga mɛnyaka lɛkɛ la nɔrdɛ, dia wɛ mbeya nɔmbɔma [gl 19].(4) Tena efula alangi wekɔ lo waa kartɛ dia mɛnya akona wa dihole la dihole [gl 12]. (5) Lo emamu atɔ, kartɛ mbeyaka monga la alɛta ndo la shifidi dia kokimanyiya dia wɛ mɛna ahole wele esomba kana nkombo yayangayɛ naka wɛ mbekɛ eshidi ko menda lama wosanganyi oshidi w’oma lo dɛta la w’oma lo shifidi yele l’omamu wa kartɛ kakɔ [gl 23]. (6) Lo ndjɛkɛ hiende yele ɛndɛksɛ wa nkombo y’ahole [gl 34-5], wɛ koka mɛna shifidi yɛnya lɛkɛ lele la alɛta woleki edima, tena efula shifidi shɔ ndjelana la dɛta ndo la shifidi kina yakoka kokimanyiya dia ntekɛ oshidi dia mbeya dihole diakɔ, ɛnyɛlɔ E2. L’ɔkɔngɔ wa wɛ kamba l’awui anɛ l’etena ka tshitshɛ keto, wɛ mbeyaka mamba dia mɛna woho wakokimanyiyawɔ mɛtɛ dia pamia ewo ndo eokelo kayɛ ka Bible.

[Tablo/Kartɛ ka lo lɛkɛ 16, 17]

[KARTƐ YA BƐTSHI DIA NKƐTƐ]

(Dia mbeya awui tshɛ enda l’okanda)

A. Omamu wa Ndjale ka Woke

B. Mandja ya l’Owɛstɛ ka Jɔrɔdana

1. Lândja la Ashɛrɛ

2. Omamu wa Dɔra

3. Eswe wa Sharɔna we la Tombatomba

4. Lândja la Filistiya

5. Okidi wa l’Atei Atei wa lo Lɛkɛ la Ɛstɛ-Owɛstɛ

a. Lândja la Mengido

b. Ɛse ka Lândja la Jizerɛlɛ

C. Ekongo wa lo Owɛstɛ ka Jɔrɔdana

1. Akona wa Ngalileya

2. Akona wa Karamɛlɛ

3. Akona wa Samariya

4. Shɛfɛla (ekidi)

5. Dikona dia Juda

6. Oswe wa Juda

7. Nɛngɛbɛ

8. Oswe wa Parana

D. Araba (Rift Valley)

1. Okidi wa Houla

2. Dihole dia Ndjale ka Ngalileya

3. Okidi wa Jɔrɔdana

4. Ndjale ka Lɛɛhɔ

5. Araba (sidɛ ka Ndjale ka Lɛɛhɔ)

E. Ekongo/Wedja wa lo Ɛsta ka Jɔrɔdana

1. Bashana

2. Ngiliyadɛ

3. Amɔna la Mɔaba

4. Okongo w’Okidi wa Edɔmɛ

F. Akona wa la Lɛbanɔna

[Kartɛ]

Mt. Hermon

Mɔrɛ

Abɛlɛ-mehola

Sukota

Jɔngɛbaha

Bɛtɛlɛ

Ngilingalɛ

Ngibiyɔna

Jerusalɛma

Hɛbɛrɔna

Ngaza

Bɛrɛ-shɛba

Sɔdɔma?

Kadɛshɛ

[Kartɛ/Osato wa lo lɛkɛ 15]

(Dia mbeya awui tshɛ enda l’okanda)

KANANA

Mengido

NGILIYADƐ

Dɔtana

Shɛkɛmɛ

Bɛtɛlɛ (Luza)

Ai

Jerusalɛma (Salɛma)

Bɛtɛlɛhɛma (Efaratɛ)

Mamare

Hɛbɛrɔna

Ngerarɛ

Bɛrɛ-shɛba

Sɔdɔma?

NƐNGƐBƐ

Rehɔbɔtɛ?

[Akona]

Mɔriya

[Eduwa w’ashi]

Ndjale ka Lɛɛhɔ

[Nkushi]

Jɔrɔdana

[Osato]

Abarahama akakindola nkɛtɛ yakɔ

[Kartɛ ka lo lɛkɛ 18]

(Dia mbeya awui tshɛ enda l’okanda)

Tɔrɔa

SAMƆTARAKƐ

Neapɔli

Filipi

Afipoli

Tɛsalɔnika

Bɛrɔya

Atɛnɛ

Kɔrɛtɔ

Ɛfɛsɔ

Mileto

RODO