Tokane yimba lo akambo w’ɔlɔlɔ wele lo okongamelo wa Jehowa
“Shu tatongenangenelaka ne dia eluwanelu ka luudu laye.”—OSAMBU 65:4.
1, 2. a) Tɛdikɔ tendana la tɛmpɛlɔ takahombe monga l’etombelo akɔna le ekambi waki Nzambi? b) Ekimanyielo kakɔna kakasha Davidi dia wokelo wa tɛmpɛlɔ?
DAVIDI dia lo Isariyɛlɛ w’edjedja ekɔ ɔmɔtshi l’atei w’anto wa lokumu watɛkɛtama lo Afundelo wa lo Hɛbɛru. Nde aki olami w’ɛkɔkɔ, opomi wa mishiki, ɔprɔfɛta ndo nde akayaɛkɛka tshɛ le Jehowa Nzambi. Diɔtɔnganelo dia dimɛna diaki lam’asande la Jehowa akasha Davidi nsaki ka mbikɛ Nzambi luudu. Luudu lɔsɔ, kana tɛmpɛlɔ akahombe koma dihole diakalɔmbɔmaka ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ lo Isariyɛlɛ. Davidi akeyaka dia tɛmpɛlɔ ndo elimu wayosalemaka lɔkɔ wakahombe mbisha ekambi waki Nzambi ɔngɛnɔngɛnɔ ndo mbaela ɛtshɔkɔ. Ɔnkɔnɛ, Davidi akembɛ Jehowa ate: “Antu watuyosonolaka, la watuyusukanyaka dia mbidjase l’etemwelo kaye, watuyalaka la ongenongeno. Shu tatongenangenelaka ne dia eluwanelu ka luudu laye, ee, etemwelo kaye k’ekila.”—Osambu 65:4.
2 Jehowa kombetawɔ dia Davidi nɔmbɔla olimu wa wokelo wa luudu lande. Ɔnande Sɔlɔmɔna mbakakondja diɛsɛ sɔ. Davidi kôngunanguna ɔnɛ longo le onto akina kambokondja diɛsɛ diakandakombolaka efula. Kɛnɛ kakaleke ohomba le nde aki dia tɛmpɛlɔ mbikama. Nde akasukɛ l’otema ɔtɔi ekongelo ka wokelo kɛsɔ lo mbisha ɔnande Sɔlɔmɔna tɛdikɔ takandalongola oma le Jehowa tendana la woho wakahombe luudu lɔsɔ mbikama. Ndo nto, Davidi akakahanya nunu di’ase Lɛwi lo elui w’olimu ndo akakimɔ paonyi ndo fɛsa efula dia wokelo wa tɛmpɛlɔ.—1 Ekondo 17:1, 4, 11, 12; 23:3-6; 28:11, 12; 29:1-5.
3. Lowando lakɔna lele la ekambi waki Nzambi lo dikambo dia tɛdikɔ tendana la ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ?
3 Ase Isariyɛlɛ waki la kɔlamelo wakasukɛ tɛdikɔ takɔsama dia ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ lo luudu la Nzambi. Oko weso ekambi wa Jehowa wa nshi nyɛ, sho lawɔ sukɛka tɛdikɔ tendana la ɔtɛmwɛlɔ tɔsama lo etenyi ka la nkɛtɛ ka okongamelo wa Jehowa. Lo sala ngasɔ, sho mɛnyaka dia tekɔ la dionga diele oko nɛ diaki la Davidi. Hatohombe monga la dionga di’engunungunu. Koko sho kanaka yimba lo akambo w’ɔlɔlɔ wele lo okongamelo waki Nzambi. Onde wɛ ambokanaka yimba dikambo dia lokema l’awui w’ɔlɔlɔ wahombaso mɛtɛ monga la lowando dikambo diawɔ? Tayanga sɛdingola awui amɔtshi latei awɔ.
Tonge la lowando lo dikambo dia wanɛ walɔmbɔla
4, 5. a) Ngande wakotsha ‘ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo ndo wa kɛsɔ’ ɔkɛndɛ ande? b) Kakɔna kakate Ɛmɛnyi wa Jehowa ɛmɔtshi lo dikambo dia mbo ya ndɛ ya lo nyuma yalongolawɔ?
4 Tekɔ la ɛkɔkɔ w’eshika wa monga la lowando le ‘ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo ndo wa kɛsɔ,’ wakakitshama oma le Yeso lâdiko wa diangɔ diande tshɛ diele la nkɛtɛ. Olui w’ɔhɔmbɔ ɔsɔ mbishaka ɛnyɛlɔ l’olimu wa sambisha lokumu l’ɔlɔlɔ, nɔngɔsɔlaka nsanganya dikambo di’ɔtɛmwɛlɔ ndo tondjaka ekanda walembetshiya Bible l’ɛtɛkɛta ndekana 400. Miliyɔ y’anto wa l’andja w’otondo wekɔ lo ndɛ la lowando tshɛ mbo ya ndɛ ya lo nyuma shɔ ‘yaya lo wonya wahombama.’ (Mateu 24:45-47) Sho ndoko l’ɔkɔkɔ wa ngunanguna dikambo dia mbo ya ndɛ shɔ.
5 L’edja ka ɛnɔnyi efula, Elfi, osombe ɔmɔtshi w’Ɔmɛnyi wa Jehowa wa womoto akakeketshama ndo akakimanyiyama lo kamba la alako wele lo ekanda watondja olui w’ɔhɔmbɔ. Lowando l’efula laki lande lakatshutshuya Elfi dia funda ate: “Ndoko kakokami sala naka dimi mangana la okongamelo wa Jehowa.” Peter la wadɛnde Irmgard wambokambɛ Nzambi ɛnɔnyi akumi. Irmgard mɛnyaka lowando lande lo ekanda watondja “okongamelo waki Jehowa woka anto ngandji ndo wayakiyanya dikambo diawɔ.” L’atei wa ekanda ɛsɔ mbele ndo wɛnɛ watondjama dikambo dia ehomba ɛmɔtshi wa lânde, ɛnyɛlɔ, dikambo dia anto wahayɛna dimɛna ndo di’akanga a mpoke.
6, 7. a) Ngande walɔmbɔma elimu lo tshumanelo dia l’andja w’otondo? b) Kakɔna kakate anto amɔtshi lo dikambo dia etenyi ka la nkɛtɛ k’okongamelo wa Jehowa?
6 Olui-walɔmbɔla w’Ɛmɛnyi wa Jehowa, mbuta ate djui ya tshitshɛ y’apami w’akitami wakamba lo mbalasa kenda olimu w’Ɛmɛnyi wa Jehowa wa l’andja w’otondo la Brooklyn, New York mbele onyimpala ‘w’ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo.’ Olui-walɔmbɔla sɔnaka ekambi wa Jehowa wambohokɔ akambo dia kamba lo Bɛtɛlɛ yenda olimu wa tshumanelo ndekana 98 000 dia l’andja w’otondo. Apami wakotsha kɛnɛ kalɔmbama lo Bible sɔnamaka dia kamba oko dikumanyi kana oko ekambi wakimanyiya lo tshumanelo sɔ. (1 Timote 3:1-9, 12, 13) Dikumanyi wekɔ lo nɔmbɔla ndo wekɔ lo nama la ngandji tshɛ lemba l’ɛkɔkɔ waki Nzambi lakandawasha dia nama. Ekɔ diɛsɛ dia woke dia monga lo lemba lɔsɔ ndo kondja wahɔ lo ngandji ndo lo kâmɛ kele lo ‘nkumbo ka l’andja w’otondo ka onto l’ɔnango’!—1 Petero 2:17; 5:2, 3.
7 Mbala efula lo dihole dia kiyana, anto efula mɛnyaka lowando lele lawɔ lo ɛlɔmbwɛlɔ koludi la ngandji ka lo nyuma kalongolawɔ oma le dikumanyi. Tende ɛnyɛlɔ ka Birgit, Okristo ɔmɔtshi wa womoto wele l’ɛnɔnyi akumi asato l’ɛmɔtshi. Lam’akinde eke l’ɛnɔnyi dikumi l’ɛmɔtshi, nde akɔtɔ lɔngɛnyi la anto wa kɔlɔ ndo kɔkɔ ate kwɛ tshike nde akayasha l’akambo wa kɔlɔ. Koko alako wokɛma hwe wakawosha dikumanyi ndo woho wakosukɛ asekande ambetawudi akokimanyiya dia mbewɔ etombelo wa kɔlɔ wakakoke ndjokomɛ. Ngande wayaoka Birgit kakianɛ? Nde mbutaka ate: “Lekɔ la lowando l’efula lo woho wekemi lo okongamelo wa dimɛna efula wa Jehowa.” Andreas, ɔlɔngɔlɔngɔ ɔmɔtshi wele l’ɛnɔnyi 17 akate ate: “Ɔnɛ mɛtɛ ekɔ okongamelo wa Jehowa, okongamelo woleki dimɛna l’andja w’otondo.” Shi sho pombaka monga la lowando lo akambo w’ɔlɔlɔ wɛnaso lo etenyi ka la nkɛtɛ ka okongamelo wa Jehowa?
Wanɛ walɔmbɔla bu kokele
8, 9. Awui akɔna wakawasalɛ Davidi, ndo kakɔna kakandasale?
8 Ekɔ mɛtɛ dia wanɛ wasɔnama dia nɔmbɔla ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ wekɔ anto wele bu kokele. Vɔ tshɛ salaka munga ndo amɔtshi wekɔ la wɛɔdu watetemalawɔ la ndɔsha dia tondoya. Onde sho pombaka nyanga l’ɔtɛ wa dikambo sɔ? Ndooko. Kânga anto waki l’ɛkɛndɛ wa efula l’Isariyɛlɛ w’edjedja wakasale munga ya weke. Ɛnyɛlɔ, lam’akinde eke dikɛnda, Davidi akalɔmbama dia monga opomi wa mishiki dia mbututadiaka yimba ya nkumekanga Saulo. L’ɔkɔngɔ diko, Saulo akayoyangaka ndjaka Davidi, lakayohombaka paka ndawɔ dia ndjakokɛ.—1 Samuele 16:14-23; 18:10-12; 19:18; 20:32, 33; 22:1-5.
9 Ase Isariyɛlɛ akina waki la lɔsɛnɔ la dungi pende. Ɛnyɛlɔ, Jɔaba y’owandji w’alembe waki Davidi akadiake Abinɛrɛ w’ɔnango Saulo. Abisalɔma akɔtwɛ Davidi dia she sheke dia mbahola l’okudi. Ahitɔfɛlɛ laki ondaki wakɛkɛka Davidi otema le nde akafunge Davidi. (2 Samuele 3:22-30; 15:1-17, 31; 16:15, 21) Koko, Davidi kotshikala la tokumbɛkumbɛ lo takiyanaka wonya tshɛ; ndo nde komboka ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ ɔkɔngɔ. Davidi akasale akambo lo yoho yotshikitanyi. Ɔlɔshamelo akatshutshuya Davidi dia ndjaɛkɛ le Jehowa ndo akokimanyiya dia tetemala monga la dionga dia dimɛna diaki lande etena kakandatalawɔka Saulo. Etena kɛmɔtshi Davidi akembe ate: “[Nzambi] li, umbuki ketshi, umbuki ketshi! Ne dia lumu lami latuyangaka eshamelu le ye. Ee, [l’ɛse ka] ahafu aye katumushamaka, edja ndu asui wa wulu wambushila.”—Osambu 57:1.
10, 11. Kakɔna kakakomɛ Okristo welɛwɔ Gertrud lam’akinde eke osekaseka ndo kakɔna kakandate lo dikambo dia munga y’asekande ambetawudi?
10 Sho ndoko l’ɔkɔkɔ wa ndjakiyanya ɔnɛ lokeso lekɔ ɛlɔ kɛnɛ l’okongamelo wa Nzambi. Jehowa, andjelo ande ndo alami wa lo nyuma hawetawɔki pondjo dia ase dungi pende kana anto wa kɔlɔ monga l’etshumanelo k’Akristo. Koko, sho tshɛ tekɔ lo ndɔshana la wɛɔdu w’alemba oko weso bu kokele, mbuta ate tekɔ lo ndɔshana la wɛɔdu aso ndo wa ekambi ekina waki Nzambi.
11 Lam’akinde eke dikɛnda, wakate lo lokombo laki Gertrud, lambokambɛ Jehowa edja efula ɔnɛ nde ekɔ ose akadikadi koko aha opandjudi wa Diolelo wa lo tena tshɛ. Kakɔna kakandasale? Onde Gertrud akangunanguna l’ɔtɛ wa dikambo sɔ? Ndooko. Yema tshitshɛ la ntondo ka nde mvɔ lo 2003, lâsɔ ko nde aya l’ɛnɔnyi 91, Gertrud akakane yimba lo lɔsɛnɔ lande ndo akate ate: “Awui wakakomɛ lo lɔsɛnɔ wambombetsha dia kânga mbatosalɛ anto akina kɔlɔ, Jehowa ekɔ lo nɔmbɔla olimu ande w’ohomba efula, olimu wakambande la so sho anto wele bu kokele.” Etena kakosalɛka ekambi ekina wa Nzambi kɔlɔ, Gertrud akalɔmbaka Jehowa l’otema ɔtɔi.
12. a) Ɛnyɛlɔ kakɔna ka kɔlɔ kakatshike Akristo amɔtshi wa lo ntambe ka ntondo? b) Lo na ahombaso mbidja timba taso?
12 Lam’ele kânga Akristo wele la kɔlamelo y’efula bu kokele, etena kasala okambi ɔmɔtshi wakasɔnama munga, sho pombaka salaka “akambu tshe aha la engunungunu.” (Filipi 2:14) Ayonga mɛtɛ kɔlɔ k’efula naka sho ndjela ɛnyɛlɔ ka kɔlɔ ka anto amɔtshi waki l’etshumanelo k’Akristo ka lo ntambe ka ntondo. Lo ndjela kɛnɛ kakate ombeki Jude, embetsha wa kashi wa lo nshi shɔ ‘wakɔnyɔlaka lowandji la Nkumadiɔndjɔ ndo wakatɛkɛtaka kɔlɔ lo lokombo la akanga wa lotombo.’ Ndo nto, atshi w’akambo wa kɔlɔ asɔ ‘wakangunangunaka, wakakiyanaka dikambo dia ekakatanu awɔ wa lo lɔsɛnɔ.’ (Jude 8, 16) Nyɛsɔ tewɔ dionga di’engunungunu ndo todje timba lo ɛlɔlɔ wakondjaso lo tshimbo ya ‘ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo.’ Nyɛsɔ tɔngɛnangɛnake akambo w’ɔlɔlɔ watosalɛ okongamelo wa Jehowa ndo ‘tosalake akambo tshɛ aha l’engunungunu.’
‘Ɛtɛkɛta ɛsɔ wekɔ kɔlɔ efula’
13. Ngande wakasale anto amɔtshi lam’akawoke wetshelo waki Yeso Kristo?
13 Anto amɔtshi wa lo ntambe ka ntondo wakangunɛngunɛ ekambi wakasɔnama, ndo akina wakangunanguna dikambo dia wetshelo waki Yeso. Oko wofundamidiɔ lo Joani 6:48-69, Yeso akate ate: “One lale dimba diami, ndu lano dikila diami, ndjalaka la lumu la pundju.” Lam’akawoke ɛtɛkɛta ɛsɔ, “ambeki wa Jesu efula . . . wakati vati: ‘Diui so wulu. Eya dietawo na?’” Yeso akeye dia “ambeki andi wambungunanguna dia diui so.” Ndo nto, “l’okongo a dikambu so, ambeki wa Jesu efula wakakalula ekongokongo, komengola la ndi ntu.” Koko aha ambeki tshɛ mbakangunanguna. Tende kɛnɛ kakatombe etena kakambola Yeso apɔstɔlɔ 12 ate: “Ndu nyu mbalanga ntsho?” Ɔpɔstɔlɔ Petero akôkadimola ate: “Khumadiondjo, le na atshosu? We keli la aui wa lumu la pundju. Shu taketawo; shu mbeyaka shati: We keli l’Ekila la [Nzambi].”
14, 15. a) Bonde kahangɛnangɛna anto amɔtshi wetshelo w’Akristo? b) Wetshelo akɔna wakondjaso oma l’ɛnyɛlɔ kaki Emanuel?
14 Lo nshi yaso nyɛ, yema y’anto tshitshɛ l’atei w’ekambi waki Nzambi hawɔngɛnangɛna wetshelo ɛmɔtshi w’Akristo ndo ngunɛngunɛka etenyi ka la nkɛtɛ ka okongamelo wa Jehowa. Lande na kasalema dui sɔ? Engunungunu wa ngasɔ ndjaka mbala efula lo woho wahawashihodia yoho yasala Nzambi akambo. Otungi ndjasholɛka ekambi ande akambo wa mɛtɛ yema yema. Ɔnkɔnɛ, mbala mɔtshi eokelo kaso ka Afundelo nɔmbamaka dia tshikitanyema. Efula k’ekambi wa Jehowa ngɛnangɛnaka etshikitanu ɛsɔ. Koko yema y’anto kina ‘ndjaetɛka ɔlɔlɔ amboleka’ ndo hawetawɔ angadimo w’eyoyo. (Undaki 7:16) Ondo vɔ salaka dikambo sɔ l’ɔtɛ wa lotamanya, ndo vɔ ndjɔkɔka lo djonga ya yimba ya dipanda. Oyadi ɔkɔkɔ akɔna wâtshutshuya dia sala dikambo sɔ, engunungunu ɛsɔ wekɔ kɔlɔ nɛ dia vɔ mbeyaka tokawoya nto l’andja ɔnɛ ndo lo ditshelo diawɔ.
15 Tɔshi ɛnyɛlɔ k’Ɔmɛnyi wa Jehowa ɔmɔtshi wakawelɛka Emanuel. Nde kɔngɛnangɛna akambo amɔtshi wakandâdia l’ekanda wa ‘ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo ndo wa kɛsɔ.’ (Mateu 24:45) Nde akatshike mbadia ekanda aso w’Akristo ndo l’ekomelo nde akewoya dikumanyi dia l’etshumanelo kakinde dia nde hayolanga monga Ɔmɛnyi wa Jehowa nto. Kombeta edja, Emanuel akayoshihodia dimɛna dia wetshelo w’okongamelo wa Jehowa wekɔ mɛtɛ. Nde akasawola la dikumanyi, akayatshumoya lo kɔlɔ kande ndo akayokaloyamaka nto oko Ɔmɛnyi wa Jehowa. Etombelo wakɛnama ele nde akayongaka nto l’ɔngɛnɔngɛnɔ.
16. Kakɔna kakoka tokimanyiya dia minya tâmu lo kɛnɛ kendana la wetshelo ɛmɔtshi w’Akristo?
16 Ko kayotota naka tambohembama dia ngunanguna nɛ dia tekɔ la tâmu lo dikambo dia wetshelo ɛmɔtshi wetawɔ ekambi waki Jehowa tshɛ? Etena kɛsɔ, sho pombaka monga la solo dia lotutsha. ‘Ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo’ mbeyaka ndjotondja l’edjedja ka wonya sawo dimɔtshi diakadimola lo ambola aso ndo diashidiya tâmu taso. Ekɔ dimɛna nyanga ekimanyielo ka dikumanyi di’Akristo. (Jude 22, 23) Dɔmbɛlɔ, wekelo w’onto ndamɛ, ndo lɔngɛnyi l’asekaso ambetawudi wele la lonyuma l’ɔlɔlɔ mbeyaka nto tokimanyiya dia minya tâmu taso ndo fudia lowando lele laso lo akambo wa mɛtɛ w’oma lo Bible wakeketsha mbetawɔ wamboteka lo tshimbo ya ehomɔ kakasɔnɛ Jehowa dia tetsha.
Totetemale mɛna akambo la sso di’ɔlɔlɔ
17, 18. Dionga diakɔna diahombaso monga ladiɔ lo dihole dia ngunanguna, ndo lande na?
17 Lo mbuta mɛtɛ, anto wele bu kokele wakotɔ la sɔngu ka sala pɛkato ndo amɔtshi kiyanaka tshanana. (Etatelu 8:21; Romo 5:12) Koko naka taya la mbekelo ka ngunangunaka, kete tayodja diɔtɔnganelo diasaso la Jehowa Nzambi lo wâle. Omalɔkɔ, sho pombaka mbahemɛ nsaki tshɛ kakoka totshutshuya l’engunungunu.
18 Lo dihole dia ngunanguna lo dikambo dia kɛnɛ keta l’etshumanelo, sho pombaka mɛna akambo la sso di’ɔlɔlɔ ndo ndjela ekongelo kayotokimanyiya dia monga l’olimu efula wa sala, monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ, ndjasha l’awui wendana l’ɔtɛmwɛlɔ, monga la wɛdimo ndo la mbetawɔ ka wolo. (1 Koreto 15:58; Tito 2:1-5) Jehowa ekɔ lo nɔmbɔla akambo tshɛ wa l’atei w’okongamelo ande, ndo Yeso mbeyaka kɛnɛ keta lo etshumanelo tshɛ, oko wakandeyaka dikambo sɔ lo ntambe ka ntondo. (Enyelo 1:10, 11) Sho pombaka kongɛ Nzambi ndo Kristo lele Ɔtɛ w’etshumanelo la solo dia lotutsha. Alami walɔmbɔla mbeyaka nɔmbama dia nɔngɔsɔla akambo wahomba nɔngɔswama.—Osambu 43:5; Kolosai 1:18; Tito 1:5.
19. Polo l’etena kayɔlɔmbɔla Diolelo dia Mɛsiya akambo tshɛ w’anto, lo awui akɔna wahombaso mbidja yimba?
19 Ndoko edja, dikongɛ di’akambo nɛ diayanga komɛ, ndo Diolelo dia Mɛsiya diayanga nɔmbɔla akambo tshɛ w’anto. Lam’akatakongɛ etena kɛsɔ, ekɔ ohomba dia sho tshɛ mɛna akambo la sso di’ɔlɔlɔ! Kɛsɔ ayotokimanyiya dia mbeya waonga w’amɛna wele l’asekaso ambetawudi lo dihole dia ndeka mbika washo lo munga yawɔ. Mbidja yimba lo waonga w’amɛna wele lawɔ ayotosha ɔngɛnɔngɛnɔ. Lo sala ngasɔ, engunungunu hawototɔkɔmɔla demba ndo kɛsɔ ayokimanyiya dia lonyuma laso keketshama.
20. Ɛtshɔkɔ akɔna wayotokondja naka sho mɛna akambo la sso di’ɔlɔlɔ?
20 Mɛna akambo la sso di’ɔlɔlɔ ayotokimanyiya dia mbohɔka efula ka ɛtshɔkɔ wakondjaso lo woho weso l’etenyi ka la nkɛtɛ ka okongamelo wa Jehowa. Paka okongamelo wâmɛ ɔsɔ oto mbele la kɔlamelo otsha le Nkum’olongo. Ngande wayaokayɛ lo dikambo sɔ ndo lo dikambo dia diɛsɛ diele layɛ dia tɛmɔla Jehowa, Nzambi ɔtɔi ka mɛtɛ? Dionga diayɛ diayale oko diaki Davidi lakembe ate: “Le ye, we latukaka dombelo! Antu tshe wayuya ne dia kolo. Antu watuyosonolaka, la watuyusukanyaka dia mbidjase l’etemwelo kaye, watuyalaka la ongenongeno. Shu tatongenangenelaka ne dia eluwanelu ka luudu laye, ee, etemwelo kaye.”—Osambu 65:2, 4.
Onde wɛ akohɔ?
• Bonde kahombaso monga la lowando lo dikambo dia wanɛ walɔmbɔla etshumanelo?
• Kakɔna kayotosala naka anangɛso walɔmbɔla wambosala munga?
• Ngande wahombaso mbɔsa etshikitanu wasalema lo dikambo dia eokelo k’Afundelo?
• Kakɔna kakoka kimanyiya Okristo dia minya tâmu?
[Osato wa lo lɛkɛ 14]
Davidi akasha Sɔlɔmɔna tɛdikɔ ta wokelo wa tɛmpɛlɔ ndo akasukɛ ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ l’otema ɔtɔi
[Osato wa lo lɛkɛ 17]
Dikumanyi dia Akristo mbishaka la ngandji tshɛ ekimanyielo ka lo nyuma