‘Tewɔ engunungunu’
“Nyutshi akambu tshe aha la engunungunu.”—FILIPI 2:14.
1, 2. Dako diakɔna diakasha ɔpɔstɔlɔ Paulo Akristo wa la Filipi ndo wa la Kɔrɛtɔ ndo lande na?
ƆPƆSTƆLƆ Paulo akândola efula etshumanelo ka lo ntambe ka ntondo kaki la Filipi lo mukanda wakasambiyama oma le Nzambi wakandâfundɛ. Nde akândola asekande ambetawudi wa l’osomba ɔsɔ lo yimba yawɔ ya lokaho, lo ohetoheto awɔ ndo akɛnya woho wakandangɛnangɛnaka etsha awɔ w’ɔlɔlɔ. Koko Paulo akawaohola dia ‘ntshaka akambo tshɛ aha la engunungunu.’ (Filipi 2:14) Lande na kakasha ɔpɔstɔlɔ dako sɔ?
2 Paulo akeyaka polo lende akoka konya engunungunu. Ɛnɔnyi engana la ntondo ka lâsɔ, nde akohola etshumanelo ka la Kɔrɛtɔ wâle wakoka dja oma lo engunungunu. Paulo akɛnya hwe dia lam’aki ase Isariyɛlɛ l’oswe wa shɛnga, vɔ wakômadia Jehowa mbala la mbala. Lo woho akɔna? Lo woho wakawakombola diangɔ dia kɔlɔ, lo tɛmɔla dikishi, lo sala monanyi, lo mbidja Jehowa l’ohemba, ndo lo ngunanguna. Paulo akakeketsha ase Kɔrɛtɔ dia vɔ kondja wetshelo oma lo bɛnyɛlɔ sɔ. Nde akafunde ate: “Tanyungunangunaki uku akangunanguna amotshi, ku wakavu l’anya w’unanyishi.”—1 Koreto 10:6-11.
3. Bonde kahombaso mbidja yimba lo dikambo dia engungungunu ɛlɔ kɛnɛ?
3 Oko weso ekambi wa Jehowa wa nshi nyɛ, sho kɛnɛmɔlaka woho wa yimba yaki la etshumanelo kaki la Filipi. Tekɔ l’ohetoheto lo elimu w’ɔlɔlɔ, ndo sho mbokanaka ngandji. (Joani 13:34, 35) Koko, lo menda mpokoso kakakomɛ ekambi waki Nzambi w’edjedja l’ɔtɛ w’engunungunu, tekɔ l’ɔkɔkɔ w’oshika wa kitanyiya dako diata ɔnɛ: “Nyutshi akambu tshe aha la engunungunu.” Nyɛsɔ ntondo tɔsɛdingole bɛnyɛlɔ di’engunungunu diele l’Afundelo. Oma lâsɔ, tayoyɛna akambo amɔtshi wakokaso sala ɛlɔ kɛnɛ diaha engunungunu tela mpokoso.
Olui w’anto wa kɔlɔ wakangunɛngunɛ Jehowa
4. Yoho yakɔna yakangunanguna ase Isariyɛlɛ l’oswe wa shɛnga?
4 Tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yokadimɔmi ɔnɛ, ‘ngunanguna, kiyana, kawana’ vɔ kamba la yɔ lo Bible lo kɛnɛ kendana l’akambo wakete lo ɛnɔnyi akumi 40 waki ase Isariyɛlɛ l’oswe wa shɛnga. Lo diaaso dimɔtshi, ase Isariyɛlɛ kɔngɛnangɛna la yoho ya lɔsɛnɔ yaki lawɔ l’oswe wa shɛnga ndo wakɛnya dikambo sɔ lo ngunanguna. Ɛnyɛlɔ, mingu ngana tsho l’ɔkɔngɔ wa vɔ tshungɔ oma lo lɔhɔmbɔ l’Edjibito, “asi Isariyele tshe wakangunangunela Mose la Arona.” Ase Isariyɛlɛ wakangunanguna l’ɔtɛ wa mbo ya ndɛ. Vɔ wakate vate: “Aki ololo shu mvo lu lunya la [Jehowa] lu kete ya Edjibitu, lene akatadjaseka lasuki la puki y’enatshi too, too, ndu lene akatalutaka ma efula. Nyu nyambutolombola uya l’usui one dia ndjushila utundu w’ului one tshe la ndjala.”—Etumbelu 16:1-3.
5. Etena kakangunanguna ase Isariyɛlɛ, onto akɔna mɛtɛ akawangunɛngunɛ?
5 Otshikitanyi la kɛnɛ kakataka ase Isariyɛlɛ, Jehowa akatetemala mbasha kɛnɛ kakiwɔ latɔ ohomba l’oswe wa shɛnga, mbuta ate la ngandji tshɛ, nde akawashaka mbo ya ndɛ ndo ashi wa nɔ. Ase Isariyɛlɛ komonga lo wâle wa mvɔ la ndjala l’oswe wa shɛnga. Koko oko wakiwɔ kɔngɛnangɛnaka la kɛnɛ kaki lawɔ, vɔ wakadje oshimu esɔ lo pâ kaki lawɔ ndo wakatatɛ ngunanguna. Kânga mbele Mɔsɛ la Arɔna mbakawangunɛngunɛka, Jehowa akɔshi dia nde mbakawangunɛngunɛka. Mɔsɛ akatɛ ase Isariyɛlɛ ate: “[Jehowa] mbukaka okone atunyûngunangunelaka. Kakona kesu? Nyu hanyutungunangunela shu, [Jehowa] kangunagunelanyu.”—Etumbelu 16:4-8.
6, 7. Oko wadiɛnya Walelu 14:1-3, ngande wakatshikitana dionga di’ase Isariyɛlɛ?
6 Kombeta edja oma lâsɔ, ase Isariyɛlɛ wakangunanguna nto. Mɔsɛ akatome apami 12 dia tokembola nkɛtɛ ya Daka. Dikumi l’atei awɔ wakayosha alapɔlɔ wa kɔlɔ. Etombelo akɔna wakonge na? “Asi Isariyele tshe wakangunangunela Mose la Arona. Vo tshe wakawatela vati: Aki ololo shu ntavwi l’Edjibitu! Kana shu tavwi l’usui one wa shenga! Okoko wana atatolombola [Jehowa] utsha lu kete sho [ya Kanana], dia shu ntudiakema la tombo? Wadiesu la an’asu wayuyalaka diango diawo dia dimbu. Taki ololo shu nkalula l’Edjibitu uka?”—Walelu 14:1-3.
7 Dionga diaki l’ase Isariyɛlɛ diakatshikitana efula mɛtɛ! L’etatelo, lowando laki lawɔ lo woho wakawatshungɔ oma l’Edjibito ndo etshungwelo kawɔ lo ndjale ka bela akâtshutshuya dia vɔ tombola Jehowa la esambo. (Etumbelu 15:1-21) Koko lam’akawahomana l’ekakatanu wa l’oswe wa shɛnga ndo l’ɔtɛ wa wɔma wakawoke ase Kanana, lowando laki l’ekambi waki Nzambi lakashishɔ ko wakatatɛ kiyana. Lo dihole dia mboka Nzambi losaka lo woho wakandâtshungola, vɔ wakɔshi dia nde mbakâdime kɛnɛ kakawafɔnyaka ɔfɔnyafɔnya ɔnɛ wekɔ lo kihomba. Ɔnkɔnɛ, engunungunu awɔ akɛnya dia vɔ komonga la lowando la mɛtɛ lo kɛnɛ kakawashaka Jehowa. Diɔ diakɔ diakandate ate: “Edja ndu kaandi ayukimo ului one wa kolo ngunangunelami?”—Walelu 14:27; 21:5.
Engunungunu wakonge lo ntambe ka ntondo
8, 9. Shila bɛnyɛlɔ di’engunungunu diɔkɔndwami l’Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ.
8 Bɛnyɛlɔ diɛnyiso la diko ndo diekɔ dia elui w’anto wakɛnya lonyangu lawɔ lo sɛkɛ. Koko, etena kaki Yeso Kristo la Jerusalɛma lo difɛstɔ dia Totombotombo lo 32 tena diaso, “elui w’antu wakûngunangunela efula.” (Joani 7:12, 13, 32, sho mbɛnganyisha alɛta ango.) Amɔtshi wakataka vate nde aki onto ɔlɔlɔ, koko akina kombetawɔka dikambo sɔ.
9 Lo diaaso dikina, Yeso la ambeki ande wakatshu tɔlɛ yangɔ laka Lɛwi, kana Mateu laki onongodi w’elambo. “Afarise la Afundji wakangunangunela ambeki andi; wakawumbula vati: Ukundi alenyu la anonyu la elungudi w’elambu la antu wa kolo na?” (Luka 5:27-30) Yema l’ɔkɔngɔ wa lâsɔ la Ngalileya, “asi Juda wakangunangunela Jesu ne dia ndi akati ati: Dimi leko ma diakayi uma l’ulungu.” Kânga ambeki amɔtshi waki Yeso kɔngɛnangɛna kɛnɛ kakandate ndo wakatatɛ ngunanguna.—Joani 6:41, 60, 61.
10, 11. Lande na kakangunanguna ase Juda wakatɛkɛtaka Grɛkɛ ndo ngande wakoka dikumanyi kondja wetshelo ɛlɔ kɛnɛ lo yoho yakakandɔma engunungunu ɛsɔ?
10 Engunungunu wakayosalema yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa Pɛntɛkɔsta ka lo 33 tena diaso nɛ waki l’etombelo w’amɛna efula. Ambeki w’eyoyo wakaye oma lo wedja ekina wakakimanyiyamaka oma le asekawɔ ambetawudi wa la Judeya, koko okakatanu wakatombe l’okahanyelo wa diangɔ. Bible mbutaka ɔnɛ: “Asi Juda wa lu leke laki asi Ngirika wakangunangunela asi Heberu, ne dia vo wakakale wadi waki edu awo lu ekahelu ka diango ka la lushi la lushi.”—Etsha 6:1.
11 Engunungunu ɛsɔ tshikitana la wɛnɛ wakangunanguna ase Isariyɛlɛ l’oswe wa shɛnga. Ase Juda wakatɛkɛtaka ɔtɛkɛta wa Grɛkɛ kɔmɛnya la lokaki tshɛ lonyangu lawɔ lo dikambo dia ekakatanu waki lawɔ. Vɔ wakatɛkɛta dia ehomba wa wadi waki edo amɔtshi wakahombe kotshama. Ndo nto, wanɛ wakangunanguna kosala lofunge ndo vɔ kongunɛngunɛ Jehowa. Vɔ wakangunɛngunɛ apɔstɔlɔ, wele aha la tshimbatshimba wakɔshi yɛdikɔ ya tshikitanya akambo nɛ dia engunungunu awɔ waki w’eshika. Ɔsɔ mɛtɛ ekɔ ɛnyɛlɔ ka dimɛna kakatshikɛ apɔstɔlɔ dikumanyi dia Akristo dia nshi nyɛ. Alami wa lo nyuma asɔ salaka tshɛ ‘diaha ndiha atui lam’alela ose wola.’—Tukedi 21:13; Etsha 6:2-6.
Tewɔ shɛngiya ya kɔlɔ yele l’engunungunu
12, 13. a) Sha ɛnyɛlɔ k’etombelo wa kɔlɔ wele la engunungunu. b) Kakɔna kakoka konya onto dia ngunanguna?
12 Efula ka bɛnyɛlɔ diele lo Afundelo diambotɔsɛdingola mɛnyaka dia engunungunu wakonge la etombelo wa kɔlɔ l’atei w’ekambi wa Nzambi lo nshi y’edjedja. Diakɔ diele ekɔ ohomba sho kana yimba dimɛna lo shɛngiya ya kɔlɔ yakoka monga la engunungunu ɛlɔ kɛnɛ. Ɛnyɛlɔ kayela kɛnɛ shikikɛka dikambo sɔ. Mbolo efula hayɔkɔhɛ mbɔtɔ matadi. Naka kam’atatɛ lowolo mbɔtɔ matadi, onto hadji yimba kete lɔ mbeyaka talanaka yema yema polo ndo onto hayokoka kamba lalɔ olimu nto. Ngande wakokaso mbɔtɔnganyiya ɛnyɛlɔ kɛsɔ la engunungunu?
13 Oko wele mbolo mɔtshi hayɔkɔhɛ mbɔtɔ matadi mbele ndo anto wele bu kokele wekɔ la mbekelo ka kiyanaka. Sho pombaka ndjâsɛdingola dimɛna dia menda kana tambotatɛ monga la mbekelo kɛsɔ. Oko wadja tshitshi kana lɛhɔ lowolo matadi esadi, mbele ndo pâ tokonyaka esadi eto dia ngunanguna. Ɔkɔmwɛlɔ w’otema koka konya yema ya kɛlɛ ka tshitshɛ okiyanu wa woke. Oko wataleke lɔsɛnɔ monga wolo lo nshi y’ekomelo ya dikongɛ nɛ di’akambo, mbataleke fula awui watshutshuya anto dia ngunanguna. (2 Timote 3:1-5) Ɔnkɔnɛ, okambi waki Jehowa ɔmɔtshi mbeyaka tatɛ ngunɛngunɛ osekande okina l’ɔtɛ wa kiambokambo y’anyanya. Ɛnyɛlɔ, mbeyaka monga ko onto akɔ hangɛnangɛna wɛɔdu wele l’onto okina, akoka wele lande, kana waɛsɛ w’olimu wambondokondja.
14, 15. Lande na kahatahombe kiyanaka otamanya?
14 Oyadi kakɔna kambotosha kɛlɛ, naka hatosadi la wolo diaha kiyanaka wonya tshɛ, kete dui sɔ mbeyaka ndjotokonya ko hatoyɔngɛnangɛna la kɛnɛ kele laso ndo l’engunungunu wa wonya tshɛ. Ɔnkɔnɛ, etombelo wa kɔlɔ wele la engunungu lo lonyuma laso kokaka ndjotolanya tshɛ lo tshɛ. Etena kakangunanguna ase Isariyɛlɛ lo dikambo dia lɔsɛnɔ laki lawɔ l’oswe wa shɛnga, vɔ wakakome polo ndo lo tɛkɛta kɔlɔ lo lokombo la Jehowa. (Etumbelu 16:8) Tosale tshɛ diaha dui dia ngasɔ tokomɛ pondjo!
15 Dia mbewɔ diaha lowolo mbɔtɔ matadi, ekɔ ohomba likita mukubu kana lisola aha la tshimbatshimba kam’ɛnama vadi ya matadi. Woho akɔ wâmɛ mbele, naka tambɛna dia taya la dionga dia kiyana, sho koka dinya lo nɔmba Jehowa lo dikambo sɔ aha la tshimbatshimba. Woho akɔna?
Tɛnyi akambo woho wawaɛna Jehowa
16. Ngande wakokaso minya mbekelo ka kiyanaka?
16 Engunungunu tokonyaka dia mbidja yimba paka l’ekiyanu aso shoamɛ ndo dia ekakatanu wele laso ndo vɔ tohiyaka ɛtshɔkɔ wakondjaso oko weso Ɛmɛnyi wa Jehowa. Naka tekɔ la mbekelo ka kiyanaka ko tekɔ lo nanga kinya, kete sho pombaka mbohɔka ɛtshɔkɔ ɛsɔ wonya tshɛ. Ɛnyɛlɔ, sho tshɛ tekɔ la diɛsɛ dia mbelamɛ lo lokombo la Jehowa. (Isaya 43:10) Sho koka monga la diɔtɔnganelo dia dimɛna efula la Nzambi, ndo tekɔ la akoka wa tɛkɛta wonya tshɛ la ‘Ɔnɛ latokaka alɔmbɛlɔ.’ (Osambu 65:2; Jakoba 4:8) Lɔsɛnɔ laso lekɔ l’oyango w’oshika nɛ dia sho mbeyaka dikambo dia lowandji laki Nzambi la lo andja w’otondo ndo sho mbohɔka dia tekɔ la diɛsɛ dia nama kɔlamelo yaso otsha le Nzambi. (Tukedi 27:11) Sho koka sambishaka lokumu l’ɔlɔlɔ la Diolelo mbala la mbala. (Mateu 24:14) Mbetawɔ kele laso l’olambo wa tshungo waki Yeso Kristo tokimanyiyaka dia monga la nkum’otema ka pudipudi. (Joani 3:16) Ɔsɔ ekɔ ɛtshɔkɔ wakondjaso oyadi kakɔna tshɛ kahombaso mbikikɛ.
17. Lande na kahombaso mɛna akambo oko wawaɛna Jehowa oyadi tekɔ l’ɔkɔkɔ wa kiyana?
17 Tɛnyi akambo oko wawaɛna Jehowa koko aha lo ndjela yimba yaso. Omembi w’esambo Davidi akembe ate: “Unimbitshiya esese aye, we [Jehowa]! Umbetsha mbuka yaye.” (Osambu 25:4) Naka tekɔ l’ɔkɔkɔ w’oshika wa kiyana, kete Jehowa mɛnaka dikambo sɔ. Nde koka nɔngɔsɔla dikambo diakɔ aha la tshimbatshimba. Ko lande na katshikande di’ekakatanu tetemala? Kɛsɔ mbeyaka monga dia tokimanyiya dia sho kɛnɛmɔla waonga w’amɛna wele oko solo dia lotutsha, ekikelo, mbetawɔ, ndo ndjakimɛ.—Jakoba 1:2-4.
18, 19. Ɛnya etombelo w’ɔlɔlɔ wakoka ndja lo sala akambo aha l’engunungunu.
18 Woho wakikɛso ekakatanu aha la ngunanguna hatokimanyiya tsho dia ndowanya lonto laso, koko dui sɔ koka nto monga la shɛngiya y’ɔlɔlɔ le anto wɛna lɔkɛwɔ laso. Lo 2003, olui ɔmɔtshi w’Ɛmɛnyi wa Jehowa wakatshu lo mutuka oma l’Allemagne dia ntɔtɔ losanganya lɔmɔtshi la woke lo wodja wa Hongrie. Shufɛlɛ ya mutuka ɔsɔ komonga Ɔmɛnyi wa Jehowa, ndo nde kɔngɛnangɛna dia minda lɔkɛndɔ la nshi dikumi lɔsɔ kâmɛ l’Ɛmɛnyi wa Jehowa. Koko lam’akawakome lɛnɛ akawatatshɔka, nde akatshikitanya tshɛ lo tshɛ kanyi yaki lande ntondo. Lande na?
19 Wakahomana l’ekakatanu efula lo lɔkɛndɔ lɔsɔ. Koko Ɛmɛnyi wa Jehowa kôngunanguna kânga yema. Shufɛlɛ akate dia ndoko lushi lakandɛmbɛ anto wa ngasɔ! Ɔnkɔnɛ, nde akalake dia mbala kayoya Ɛmɛnyi wa Jehowa lakande, nde ayowalongola ndo ayowahokamɛ dimɛna. Lo ‘sala akambo tshɛ aha la ngunanguna’ wa pasase shɔ wakakonya dia shufɛlɛ tɛkɛta dimɛna dikambo diawɔ!
Edimanyelo keketshaka kâmɛ
20. Bonde kahombaso dimanyiyana?
20 Ko kayotota naka tekɔ la lonyangu lo kɛnɛ kotosale osekaso ombetawudi? Naka ekɔ dikambo dia woke, kete sho pombaka kamba la atɔndɔ watanema lo kɛnɛ kakate Yeso lo Mateu 18:15-17. Aha mbala tshɛ mbele wanya asɔ ohomba naka ekɔ kiambokambo y’anyanya. Bonde kahatɔshi dikambo sɔ oko diaaso diambotokondja dia kimwɛ onto? Paulo akafunde ate: “Nyukikaneli kolo. Nyudimanyanyia kolo yanyu, naka untu eko la ukina dikambu. Uku akanyudimanyia Khumadiondjo kolo, dieli la nyu, ndu nyu dia nyimanyiana kolo. Ladiku di’akambu ane tshe, nyolote ngandji; to keli dimama dia uluwanyi.” (Kolosai 3:13, 14) Onde sho mbetawɔka dimanyiyana? Onde Jehowa kema l’ɔkɔkɔ wa kiyana dikambo diaso? Koko mbala la mbala nde tokaka kɛtshi ndo todimanyiyɛka.
21. Ngande wakoka ndjaoka wanɛ woka engunungunu aso?
21 Oyadi okiyanu akɔna wele laso, aha engunungunu mbayowoshidiya. Tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yalembetshiya “ngunanguna” mbeyaka nembetshiya nto “nkuma.” Oko wahatatoyaokaka dimɛna lam’ele anto wangunanguna wonya tshɛ ndo watotoyangaka dia mangana la wɔ, mbele naka tekɔ la mbekelo ka ngunangunaka, kete anto wotodingi mbeyaka mboka woho akɔ wamɛ. Lo mɛtɛ, vɔ mbeyaka mboka kɔlɔ ndo mbewɔ dia monga la diɔtɔnganelo dia dimɛna laso! Kiyana la ntondo k’anto kokaka kotola yambalo yawɔ koko aha etema awɔ.
22. Kakɔna kakate osekaseka ɔmɔtshi lo dikambo dia Ɛmɛnyi wa Jehowa?
22 Dionga dia dimanyiyana mbidjaka kâmɛ ndo diɔ mbangɛnangɛna efula ekambi wa Jehowa. (Osambu 133:1-3) Lo wodja ɔmɔtshi wa lo Erɔpɛ, osekaseka ɔmɔtshi w’oseka Mupɛ wele l’ɛnɔnyi 17 akafundɛ Bɛtɛlɛ ka Ɛmɛnyi wa Jehowa dia mbaewoya woho wangɛnangɛnande Ɛmɛnyi wa Jehowa. Nde akate ate: “Nyu mbele okongamelo wâmɛ weyami wele anto wa lɔkɔ hawohetshana, bu ase mbase, hawokananɛ kɔlɔ, bu la lokaki ndo bu la diatɔnelo.”
23. Kakɔna kayotɔsɛdingola lo sawo diayela na?
23 Monga la lowando lo ɛtshɔkɔ tshɛ wa lo nyuma walongolaso oko weso atɛmɔdi wa Jehowa, Nzambi ka mɛtɛ ayotokimanyiya dia monga kâmɛ ndo mbewɔ dia ngunanguna l’akambo wahatende. Sawo diayela diayotɛnya woho wakoka tokimanyiya waonga watetsha Nzambi dia monga lawɔ dia sho mbewɔ yoho y’engunungunu yoleki tshɛ kɔlɔ, mbuta ate ngunɛngunɛ etenyi ka la nkɛtɛ ka okongamelo wa Jehowa.
Onde wɛ akohɔ?
• Engunungunu kɛdikɛdi na?
• Ngande wakokayɛ mɛnya etombelo wele la engunungunu?
• Kakɔna kakoka tokimanyiya dia mbewɔ ngunanguna?
• Ngande wakoka tokimanyiya tshelo ya dimanyiyana dia mbewɔ engunungunu?
[Osato wa lo lɛkɛ 9]
Ase Isariyɛlɛ wakangunɛngunɛ Jehowa!
[Osato wa lo lɛkɛ 11]
Onde wɛ mɛnaka akambo woho wawaɛna Jehowa?
[Esato wa lo lɛkɛ 12]
Dimanyiyana mbelaka kâmɛ k’Okristo