‘Shɛnyu ekɔ Kanga kɛtshi’
“Nyuyali la ketshi uku eli Shenyu la ketshi.”—LUKA 6:36.
1, 2. Ngande wɛnya ɛtɛkɛta waki Yeso otsha le afundji la Afarisɛ ndo otsha le ambeki ande dia kɛtshi ekɔ dionga di’ohomba efula?
ƐLƐMBƐ wakashama lo tshimbo ya Mɔsɛ waki la wadjango ndo la tɛdikɔ oko 600. Kânga mbakawawadjangɛ dia kotsha kɛnɛ kakalɔmbaka Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ, mbokana kɛtshi aki nto dikambo di’ohomba efula le ase Isariyɛlɛ. Tende kɛnɛ kakatɛ Yeso Afarisɛ, wanɛ waki kombokanaka kɛtshi. Lo waaso ahende nde akâhangwɛ, awaɛnya dia Nzambi akadjanga ate: “Ketshi kalangami aha ulambu.” (Mateu 9:10-13; 12:1-7; Hoshea 6:6) Otsha l’ekomelo k’olimu ande, Yeso akate ate: “Fono kayayi le nyu, afundji la Afarise, akanga a lukesu! Ne dia nyu nyatukimoka tenyi dia dikumi dia nyumba ndu luhuhu, ndu samimbala, ku nyatukaleka akambu wuleki waki lu elembe uku dialelu di’ololo, ketshi la mbetawo.”—Mateu 23:23.
2 Aha la tâmu, Yeso akɔsaka kɛtshi oko dionga di’ohomba efula. Nde akatɛ ambeki ande ate: “Nyuyali la ketshi uku eli Shenyu la ketshi.” (Luka 6:36) Koko, dia ‘mbokoya Nzambi’ lo mbokana kɛtshi, sho pombaka mbeya kɛnɛ kalembetshiya mbokana kɛtshi ka mɛtɛ. (Efeso 5:1) Lâdiko dia lâsɔ, shihodia ɛlɔlɔ waya lo mbokana kɛtshi ayototshutshuya dia sho nyomoleka kɛnɛmɔla dionga sɔ lo nsɛnɔ yaso.
Kɛtshi otsha le anto wele lo dihombo
3. Lande na kahombaso mendɛ le Jehowa dia sho mbeya kɛnɛ kalembetshiya kɛtshi ka mɛtɛ?
3 Omembi w’esambo akembe ate: ‘Jehowa ekɔ kanga ngandji ndo kɛtshi, nde hoke kɛlɛ esadi, nde ndola tɔɔ la ngandji ka mamba. Jehowa ekɔ ɔlɔlɔ le anto tshɛ, ndo kɛtshi kande kekɔ lâdiko dia elimu ande tshɛ.’ (Osambu 145:8, 9) Jehowa ekɔ “Shesu ka ketshi, [Nzambi k’]ekeketshelu tshe.” (2 Koreto 1:3) Onto lokana kɛtshi salɛka anto akambo lo yoho yɛnya dia nde mbaokaka kandji. Ɔsɔ ekɔ dionga dimɔtshi di’ohomba efula diendana la lonto laki Nzambi. Ɛnyɛlɔ kande ndo wetshelo ande koka tetsha kɛnɛ kalembetshiya kɛtshi ka mɛtɛ.
4. Kakɔna katetsha Isaya 49:15 lo kɛnɛ kendana la kɛtshi?
4 Oko wofundamidiɔ lo Isaya 49:15, Jehowa ekɔ lo mbuta ate: “Wali mbeyaka mbuhela ona lalomiandi? Umbutshi huki on’andi lakanduti ketshi uka?” Tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yafɔna la nyɛ yokadimwami lanɛ ɔnɛ “ketshi” mbɔtɔnɛka la nyɛ yele lo Osambu 145:8, 9 yakatatshi la diko. Nsaki katshutshuya Jehowa dia nde mbokana kɛtshi mbɛdikamaka la nsaki k’efula katongaka la wâle otsha le ɔnande. Mbeyaka monga ko ɔna ekɔ la ndjala kana l’ehomba ekina. Lo tɛtɛ solo kana lo kandji kawokande, wâle kotshɛka ɔnande ehomba ande. Ngasɔ mbayaoka Jehowa otsha le wanɛ wokande kɛtshi.
5. Ngande wakɛnya Jehowa dia nde ekɔ “ongonyi lu akambu wa ketshi” otsha le ase Isariyɛlɛ?
5 Mboka anto kɛtshi ekɔ dikambo dia dimɛna, koko salɛ anto wele lo dihombo akambo la kɛtshi ekɔ dikambo dioleki dimɛna. Tende kɛnɛ kakate Jehowa etena kaki atɛmɔdi ande lo lɔhɔmbɔ l’Edjibito ambeta ɛnɔnyi oko 3500. Nde akatɛ Mɔsɛ ate: “Dimi lambena asui a wudja ami weli l’Edjibitu. Lambuka tukuku tawo t’alelu, dikambu dia embuledi watâsuyaka. Lambeya ndu toshoko tawo. Okone lambuhulo dia ndjâtshungula uma l’anya w’asi Edjibitu, la mbatundja uma lu kete ku, utsha lu kete y’ololo ya wuki, lu kete yuludi too l’awele la usanga.” (Etumbelu 3:7, 8) Ɛnɔnyi oko 500 l’ɔkɔngɔ w’ase Isariyɛlɛ tshungɔ oma l’Edjibito, Jehowa akawaohola ate: “Dimi lakanyutundja uma l’Edjibitu, lakanyutshungula uma l’anya w’asi Edjibitu, ndu uma le waulelu tshe wakanyusuyaka.” (1 Samuele 10:18) L’ɔtɛ wakiwɔ kokitanyiyaka ɛlɛmbɛ waki Nzambi wosembwe, tena efula ase Isariyɛlɛ wakasoyamaka. Koko Jehowa akawaokaka kɛtshi ndo akâtshungolaka mbala la mbala. (Embadi 2:11-16; 2 Ekondo 36:15) Kɛsɔ mɛnyaka woho wakimanyiya Nzambi ka ngandji anto wele lo dihombo, lo wâle kana l’atei w’ekakatanu. Jehowa ekɔ “ongonyi lu akambu wa ketshi.”—Efeso 2:4.
6. Ngande wakokoya Yeso Kristo She lo mbokana kɛtshi?
6 Lam’akinde la nkɛtɛ, Yeso Kristo akokoya She lo kɛnɛmɔla dionga dia kɛtshi lo yoho ya kokele. Kakɔna kakasale Yeso etena kakɔsɛngasɛnga akanga wa totshungu ahende ɔnɛ: “We Kanula ya Davidi, utuki ketshi”? Vɔ wakasɛngasɛnga Yeso dia nde mbasɛnya lo dihindo. Kɛsɔ mbakasale Yeso, koko nde kosala dihindo sɔ aha la mbaoka kɛtshi. Bible mbutaka ɔnɛ: “Jesu akangasana la ketshi, akananda ashu awo. Kem’edja vo wakasene.” (Mateu 20:30-34) Kɛtshi akatshutshuya Yeso dia nde sala ahindo efula dia kimanyiya akanga a totshungu, wanɛ waki l’ɛdiɛngɛ, akanga a sudi ndo ambutshi waki la ana wakasowaka.—Mateu 9:27; 15:22; 17:15; Mako 5:18, 19; Luka 17:12, 13.
7. Kakɔna katetsha ɛnyɛlɔ kaki Jehowa Nzambi nde la Ɔnande lo kɛnɛ kendana la kɛtshi?
7 Ɛnyɛlɔ kaki Jehowa Nzambi ndo ka Yeso Kristo tɛnyaka dia kɛtshi mɛnyamaka lo toho tohende: Mboka anto wele lo dihombo kandji, ndjadja lo dihole diawɔ ndo sala dui dimɔtshi dia mbâkimanyiya. Dia mbokana kɛtshi, onto pombaka kɛnɛmɔla waonga akɔ ahende. Lo Afundelo, kɛtshi mendanaka mbala efula la etsha wa lɔsɛngɔ otsha le anto wele lo dihombo. Ko, ngande wɛnyama kɛtshi l’awui wendana la kilombo? Onde tɔ mendanaka nto la kɛnɛ kakoka anto mɛna ɔnɛ kɔlɔ, ɛnyɛlɔ tshika dia mbisha otshi wa kɔlɔ dilanya?
Kɛtshi otsha le atshi wa pɛkato
8, 9. Kɛtshi kakawoke Davidi l’ɔkɔngɔ wa nde sala pɛkato nde la Batɛshɛba akendanaka ndo la dui diakɔna?
8 Tende kɛnɛ kakatombe l’ɔkɔngɔ wa ɔprɔfɛta Natana mbutɛ nkumekanga Davidi ka l’Isariyɛlɛ w’edjedja dikambo dia loseka lakandasale nde la Batɛshɛba. Davidi lakayatshumoya akalɔmbɛ ate: “[Nzambi] li, umbuki ketshi uku eli wuki wa ngandji kaye ka shikaa. Udimuli kolo yami uku eli efula ka ketshi yaye. Unsuli pudipudi uma lu wengiya ami, ombedia uma lu kolo kami, ne dia dimi mbeyaka ehedia ami. Kolo kami keko la ntundu kami nshi tshe. Dimi lakakutshela kolo weme, lakatshi kolo lu ashu aye.”—Osambu 51:1-4.
9 Davidi akanyange efula l’otema. Jehowa akodimanyiya pɛkato kande ndo akawosha nde la Batɛshɛba dilanya dia tshitshɛ lo mbɛdika la nɛ diakawahombe nongola. Lo ndjela Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ, Davidi la Batɛshɛba wakahombe ndjakema. (Euhwelu k’Elembe 22:22) Kânga mbakiwɔ kopandɔ oma lo etombelo wa pɛkato kawɔ, nsɛnɔ yawɔ yakakokamɛ. (2 Samuele 12:13) Kɛtshi koka Nzambi anto mendanaka ndo la dimanyiya anto munga yawɔ. Koko nde hengenga dia mbisha anto dilanya diakoka.
10. Kânga mbokana Jehowa kɛtshi etena kashande dilanya, lande na kahatahombe sala akambo wa kɔlɔ la kanyi y’ɔnɛ nde ayotoka kɛtshi?
10 Lam’ele ‘kɔlɔ kakɔtɔ l’andja oma le onto ɔtɔi [Adama]’ ndo “difutu dia akambu wa kolo eli nyoi,” anto tshɛ kokaka mvɔ. (Romo 5:12; 6:23) Sho kokaka mɛtɛ monga la lowando l’efula lo woho wɛnya Jehowa kɛtshi kande etena katoshande dilanya. Koko, sho pombaka menda dimɛna diaha sho sala akambo wa kɔlɔ la kanyi y’ɔnɛ Nzambi ayotoka kɛtshi. Euhwelu k’Elembe 32:4 mbutaka ɔnɛ: ‘Mboka ya Jehowa tshɛ yekɔ losembwe.’ Lo mboka anto kɛtshi, Nzambi hɔnyɔla ɛlɛmbɛ ande wa kokele wendana la losembwe.
11. Ngande wakɛnya Jehowa dilɛmiɛlɔ diakoka lo kɛnɛ kendana la losembwe lande lo dikambo dia pɛkato kakasale Davidi nde la Batɛshɛba?
11 La ntondo ka vɔ ndjokitshɛkitshɛ Davidi nde la Batɛshɛba dilanya dia nyɔi diakawahombe nongola, vɔ wakahombe ntondo dimanyiyama pɛkato kawɔ. Toshushi ta l’Isariyɛlɛ komonga la lotshungɔ la sala dikambo sɔ. Otondoyala vɔ waki la lotshungɔ la pembola onongo ɔsɔ, tshike vɔ wotâfundɛ paka nyɔi. Kɛsɔ mbakalɔmbamaka l’Ɛlɛmbɛ. Koko l’ɔtɛ wa sheke yakandadje la Davidi, Jehowa akalange shikikɛ dia kana pɛkato kaki Davidi kakakoke dimanyiyama l’ɔtɛ wa ɔkɔkɔ ɔmɔtshi. (2 Samuele 7:12-16) Omalɔkɔ, Jehowa Nzambi “Umbadi wa kete tshe,” ɔnɛ ‘latɔsɛdingolaka etema,’ akɛnyi ɔlɔlɔ dia ndamɛ pembola onongo ɔsɔ. (Etatelu 18:25; 1 Ekondo 29:17) Nzambi akakoke mbeya shikaa kɛnɛ kaki l’otema waki Davidi, menda kana nde aki la ndjatshumoya ka mɛtɛ, ko l’ɔkɔngɔ diko nde mbodimanyiya.
12. Ngande wakoka atshi wa pɛkato kondja wahɔ oma lo kɛtshi kaki Nzambi?
12 Kɛtshi katoka Jehowa lo tosha diaaso dia sho tshungɔ oma lo dilanya dia nyɔi di’oma lo pɛkato kakatahowɔ mbɔtɔnɛka la losembwe lande. Dia todimanyiya pɛkato yaso aha la mɔnyɔla tɔndɔ diande diendana la losembwe, Jehowa akakimɔ Ɔnande Yeso Kristo, oko olambo wa tshungo. Ɔsɔ mbele yoho yoleki tshɛ yakandɛnya kɛtshi kokande anto. (Mateu 20:28; Romo 6:22, 23) Dia sho kondja wahɔ oma lo kɛtshi kaki Nzambi kakoka toshimbɛ oma lo dilanya dia nyɔi l’ɔtɛ wa pɛkato kakatahowɔ, sho pombaka ‘monga la mbetawɔ le Ɔna.’—Joani 3:16, 36.
Nzambi ka kɛtshi ndo ka losembwe
13, 14. Onde kɛtshi kaki Nzambi tutshaka losembwe lande? Lembetshiya.
13 Kânga mbele kɛtshi kaki Jehowa hɔnyɔla tɔndɔ diande diendana la losembwe, onde dikambo sɔ mongaka la shɛngiya ya kɔlɔ lo losembwe lande lo yoho mɔtshi? Onde kɛtshi kitshakitshaka losembwe laki Nzambi? Ndooko.
14 Oma lo tshimbo y’ɔprɔfɛta Hɔsea, Jehowa akatɛ ase Isariyɛlɛ ate: “Dimi layuyala umendi pundju. Dimi layuyala umendi l’akambu w’ololo, l’akambu w’usimbwi, lu ngandji ka shikaa, ndu lu ketshi.” (Hosea 2:19) Ɛtɛkɛta ɛsɔ mɛnyaka hwe dia mbala tshɛ Jehowa mɛnyaka kɛtshi kande lo yoho yɔtɔnɛ la waonga ande akina, mbidja ndo losembwe. Jehowa ekɔ “[Nzambi k]a ketshi ndu ngandji ka mamba, . . . latudimanyiaka wengiya, uhedia, kolo. Keli ndi huyindja kanga unungu nduku yema.” (Etumbelu 34:6, 7) Jehowa ekɔ Nzambi ka kɛtshi ndo ka losembwe. Bible mbutaka lo dikambo diande ɔnɛ: ‘Dive dia woke, olimu ande tshɛ wekɔ kokele, mboka yande tshɛ yekɔ losembwe.’ (Euhwelu k’Elembe 32:4) Losembwe laki Nzambi lekɔ kokele, oko wele kɛtshi kande. Ndoko dionga dioleki dikina, ndo ndoko dionga diele l’ohomba wa dikina kitshakitsha wolo adiɔ. Koko waonga akɔ ahende kambaka kâmɛ lam’asawɔ lo yoho ya kokele.
15, 16. a) Kakɔna kɛnya dia losembwe laki Nzambi hɛnya dia nde ekɔ otema wolo? b) Etena kayela Jehowa elanyelo kande oya le dikongɛ di’akambo dia kɔlɔ nɛ, eshikikelo kakɔna kakoka monga la atɛmɔdi ande?
15 Losembwe laki Jehowa hɛnya dia nde ekɔ otema wolo. Suke la mbala tshɛ, losembwe nemanɛka la awui amɔtshi walɔmbama lo ɛlɛmbɛ ndo lɔ nɔmbaka mbala tshɛ dia atshi wa kɔlɔ nongola dilanya diɛdimi la kɔlɔ kawɔ. Koko, losembwe laki Nzambi kokaka monga panda le anto wakoka lilongola. Ɛnyɛlɔ, etena kakalanyema atshi wa kɔlɔ wa l’osomba wa Sɔdɔma la Ngɔmɔra, owandji wa nkumbo Lɔta la anande ahende wa wamato wakashimbamɛ.—Etatelu 19:12-26.
16 Sho kokaka monga l’eshikikelo dia etena kayolanya Jehowa dikongɛ di’akambo dia kɔlɔ nɛ, “ului a wuki” w’atɛmɔdi wa mɛtɛ, wanɛ “wakotsha ahondo awo, wakawaedia la dikila dia Ona-Okoko,” wayoshimbamɛ. Ɔnkɔnɛ, vɔ ‘wayoya oma lo fɔnu ka woke.’—Enyelo 7:9-14.
Lande na kahombaso mbokana kɛtshi?
17. Naa ɔkɔkɔ w’oshika wahombaso mbokana kɛtshi?
17 Ɛnyɛlɔ kaki Jehowa nde la Yeso Kristo tetshaka kɛnɛ kalembetshiya kɛtshi ka mɛtɛ. Tukedi 19:17 toshaka ɔkɔkɔ w’oshika wa mbokana kɛtshi lo mbuta ɔnɛ: “One latukaka usi wula ketshi, atosondjaka [Jehowa] diango, ndi ako layûfuta uku ololo wakandatshi.” Jehowa ngɛnangɛnaka etena kawokoyaso nde la Ɔnande lo mbokana kɛtshi lo woho wasɛnaso lam’asaso. (1 Koreto 11:1) Anto akina keketshamaka dia mbokana kɛtshi, nɛ dia kɛtshi mbotaka kɛtshi.—Luka 6:38.
18. Lande na kahombaso sala la wolo dia mbokanaka kɛtshi?
18 Kɛtshi ekɔ okakatanyelo wa waonga efula w’amɛna, wele oko mbokana kandji, ngandji, lɔsɛngɔ ndo ɔlɔlɔ. Mboka anto kandji ndo ndjadja lo dihole diawɔ mbatshutshuya onto dia nde mboka anto akina kɛtshi. Kânga mbele kɛtshi kaki Nzambi hasowola losembwe lande, Jehowa hoke kɛlɛ esadi ndo la lotutsha tshɛ nde mbishaka atshi wa pɛkato etena k’otale dia vɔ kadimola etema. (2 Petero 3:9, 10) Ɔnkɔnɛ kɛtshi nɔmbaka dia onto monga la solo dia lotutsha ndo la ndjakimɛ. Lam’ele kɛtshi kakatana kâmɛ la waonga efula w’amɛna, mbidja ndo elowa wotshikitanyi wa nyuma kaki Nzambi, sala dui la kɛtshi toshaka diaaso dia kɛnɛmɔla waonga asɔ. (Ngalatiya 5:22, 23) Ekɔ mɛtɛ ohomba efula dia sho sala la wolo dia mbokaka anto akina kɛtshi!
“Wane wukana ketshi, weko la otshoko”
19, 20. Lo woho akɔna wele kɛtshi ndeka elombwelo wolo?
19 Ombeki Jakɔba totɛka lande na kahombaso salɛka anto akina akambo mbala tshɛ la kɛtshi. Nde akafunde ate: “Ketshi kambuleka elumbwelu wulu.” (Jakoba 2:13b) Jakɔba akatɛkɛta dikambo dia kɛtshi koka ɔtɛmɔdi wa Jehowa anto akina. Tɔ kamboleka elombwelo wolo lo woho ɔnɛ wele lam’ayokoka etena k’onto ‘mbikoya la Nzambi,’ Jehowa ayodja yimba lo woho wasalɛnde anto akambo la kɛtshi ko ayowodimanyiya oma l’olambo wa tshungo waki Ɔnande. (Romo 14:12) Aha la tâmu, ɔkɔkɔ ɔmɔtshi wakokama Davidi kɛtshi lo pɛkato kakandasale la Batɛshɛba aki nɛ dia nde aki pami kakokanaka kɛtshi. (1 Samuele 24:4-7) Lo wedi okina, “elumbwelu kaha la ketshi kayuya le one lahukana ketshi.” (Jakoba 2:13a) Diakɔ diele “one lahukana ketshi” ekɔ l’atei w’anto wele Nzambi ekɔ lo mbaɔsa oko wanɛ ‘wahomba ndjakema!’—Romo 1:31, 32.
20 Lo Dako diande dia lo dikona, Yeso akate ate: “Wane wukana ketshi, weko la otshoko, ne dia vo wayuwauka ketshi.” (Mateu 5:7) Ɛtɛkɛta ɛsɔ tɛnyaka dimɛna dia wanɛ walanga dia Nzambi mbaoka kɛtshi pombaka vɔ lawɔ mbokana kɛtshi! Sawo diayela diayotɛnya woho wakokaso mbokana kɛtshi lo lɔsɛnɔ laso la lushi la lushi.
Kakɔna kamboyeka?
• Kɛtshi kɛdikɛdi na?
• Lo toho takɔna tɛnya onto kɛtshi?
• Lo woho akɔna wele Jehowa Nzambi ka kɛtshi ndo ka losembwe?
• Lande na kahombaso mbokaka anto kɛtshi?
[Osato wa lo lɛkɛ 4]
Kɛtshi koka Jehowa anto wele lo dihombo fɔnaka la kɛnɛ koka wâle ɔnande l’ashashi
[Osato wa lo lɛkɛ 6]
Wetshelo akɔna wendana la kɛtshi wakondjaso oma lo ahindo waki Yeso?
[Osato wa lo lɛkɛ 7]
Onde Jehowa akɔnyɔla losembwe lande lo mboka Davidi kɛtshi?
[Osato wa lo lɛkɛ 8]
Kɛtshi koka Jehowa atshi wa pɛkato mbɔtɔnɛka la losembwe lande