Lambonga l’ɔngɛnɔngɛnɔ lɔsɛnɔ lami l’otondo lo sala lolango la Nzambi
Kɔndwama oma le Bill Yaremchuk
Lo Ngɔndɔ ka sato 1947, mingu ngana tsho l’ɔkɔngɔ wa dimi nongola dipɔlɔmɛ lo Kalasa k’enanei ka Ngiliyadɛ, mbuta ate kalasa ka waa misiɔnɛrɛ k’Ɛmɛnyi wa Jehowa kaki lo etena kɛsɔ la South Lansing, New York, lo États-Unis, lakatatshɔka lɛnɛ akawatome dia tokamba olimu—etale efula lo wodja wa Singapour.
DIMI lakahombe kamba kâmɛ la Dave Farmer, osekami ɔmɔtshi l’oma lo wodja wa Canada lakalongola dipɔlɔmɛ lo Kalasa k’esambele ka Ngiliyadɛ. Takɔtɔ lo masuwa ɔmɔtshi waki ntondo masuwa w’asɔlayi wakawelɛka ɔnɛ Marine Adder, takonɛ oma la San Francisco, la Californie.
Dibongo dia ntondo diakatemala lo lɛkɛ la Ehotwelo ka wonya ko dibongo dia la Hong Kong. Awui wakatɛnyi lɛkɔ wakatonyangiya efula. Etombelo wa Ta dia hende dia lo andja w’otondo wakɛnamaka oseka dihole tshɛ, anto wakalalaka l’andja ndo waki akandja ato la ndjala wona lumu. Takakalola mbala kakɔ ɔtɔi lo masuwa ndo takatshu otsha la Manille, kapitalɛ ka wodja wa Philippines.
Ndo lɛkɔ nto, takatɛna etombelo wa kɔlɔ efula wa ta. Dibongo diakalole la waa masuwa wakalana la waa bɔmbɛ ndo anto wakasɛnaka lo wola w’efula. Takɛnana la tɔtɔi ta Ɛmɛnyi wa Jehowa wa lo wodja ɔsɔ ko wakatshu la so lo Mbalasa kawɔ ka Diolelo. Vɔ waki l’ɔngɛnɔngɛnɔ kânga mbakiwɔ l’ekakatanu.
Oma lâsɔ, takatemala lo dibongo dia Batavia (ɛlɔ kɛnɛ Jakarta) lo wodja wa Indonésie. Ta diakalɔshanaka ase wodja ɔsɔ diaki wolo ndo lam’ele wakalɔka suke la dibongo, ase masuwa kombetawɔ dia sho kita oma lo masuwa. Etena kakonɛ masuwa dia ntshɔ otsha la Singapour, dimi lakatatɛ ndjambola nte: Kakɔna kayangaso tɛna lɛkɔ? Ka tshɛ ka awui wakatɛnaka lo tobukubuku takɛnyaka awui w’amɛna wa lo wedja wa lo Ehotwelo ka wonya anɛ?
L’ɔkɔngɔ wa nshi ngana tsho, okandokando waki lami wakashile. Dui dimɔtshi diaki suke la salema diakahombe mɛnya dia olimu wakatalongola dimi la Dave waki olimu w’oma le Nzambi.
Woho wakawetawɔ dia sho tshikala
Oko ngɔndɔ ɔtɔi l’ɔkɔngɔ wa sho mimɔ la San Francisco, masuwa aso wakatemalaka lo disɛnga dia St. John, lɛnɛ akemalaka masuwa di’aseka lɛɛta menda mikanda ko ndjosha lotshungɔ la vɔ temala lo dibongo. Aseka lɛɛta wakaye dia ndjenda mikanda w’anto waki lo masuwa ndo wakadje kashɛ k’ɔnɛ: “Wambetawɔma lo wodja” lo mikanda aso. La wedi a pindju, masuwa wakatemalaka lo dibongo. L’ɔkɔngɔ wa owandji ɔmɔtshi wa lo masuwa menda mikanda aso, sho takatombe oma lo masuwa.
La wedi a pindju, takakalola lo dibongo dia tolakana la waa misiɔnɛrɛ w’asekaso wakayayaka la so. Vɔ wakatetemala la lɔkɛndɔ otsha lo wodja wa Inde ndo Ceylan (ɛlɔ kɛnɛ Sri Lanka). Etena kakatɛnyi kapitɛnɛ ka masuwa, nde akaholɔ oma lo masuwa ko akaye le so, nde aki la nkɛlɛ k’efula ndo akatohangɔhangwɛ dia takatahombe tomba oma lo masuwa. Yema la ntondo, etena kakiso teke lo ndjale, yɔnɛ Haxworth laki oseka lɛɛta lendana la wetawelo w’angɛndangɛnda lo wodja akawotɛ diaha nde mbetawɔ dia sho tomba oma lo masuwa lam’ayotokoma lo dibongo. Sho kombeya dikambo sɔ ndo owandji wakatosha lotshungɔ la sho tomba kombeya.
Yɔnɛ Haxworth akomala efula etena kakawatɔtɔlɛ le nde. Nde akatohangɔhangwɛ ata dia wakatone dia sho mbɔtɔ lo Singapour. Lam’ele sho kombeya dikambo sɔ, sho takawɛnya mikanda aso waki la kashɛ k’ɔnɛ: “Wambetawɔma lo wodja.” La nkɛlɛ tshɛ, nde akatɔhɔtɔla mikanda aso ko nde mbifɛ dihole diaki kashɛ k’ɔnɛ: “Wambetawɔma lo wodja.” Lonyangu ko, masuwa wakashile ntshɔ! Yɔnɛ Haxworth akalame mikanda aso ɔnɔnyi w’otondo ko l’edjedja ka wonya, nde akayotokaloyɛwɔ ndo akadje kashɛ k’ɔnɛ: “Wambetawɔma lo wodja.”
Esambishelo kaki la etombelo w’ɛlɔlɔ la Singapour
Etena kakatakome la Singapour lo Ngɔndɔ ka nɛi 1947, aki paka Joshua oto mbaki Ɔmɛnyi wa Jehowa lɛkɔ. Nde akakambaka oko okambi wa lo tena tshɛ, kana ombatshi mboka polo etena kakandavu lo ɔnɔnyi 1970 l’ɛmɔtshi. Kombeta edja, anto amɔtshi wakekaka akambo wa mɛtɛ wa lo Bible wakatatɛ mbewoya anto akina akambo wakawekaka. Jehowa akatatɛ kadimola alɔmbɛlɔ wakatalɔmbaka wa nde nyomoleka toma ekambi lo dinela dia lo nyuma.—Mateu 9:37, 38.
Lo 1949, etena kaki yɔnɛ Haxworth lo kɔnje la Angleterre, misiɔnɛrɛ esamalo wakalongola apɔlɔmɛ lo Kalasa 11 ka Ngiliyadɛ wakakome la Singapour. Lo etena kɛsɔ, Dave, lakakambaka la mi olimu wa misiɔnɛrɛ l’edja k’ɛnɔnyi efula akɛnyi ɔlɔlɔ mimɔ oma la Singapour l’ɔtɛ wa hemɔ kaki lande. Nde akonɔ otsha lo Australie, lɛnɛ akandatotetemalaka kambɛ Jehowa la kɔlamelo polo ndo l’etena kakandayovɔka lo 1973. L’atei wa waa misiɔnɛrɛ esamalo wakaye ɛsɔ mbaki ndo Aileen Franks lakamayotshukaka lo 1956.
L’edja k’ɛnɔnyi efula, takeke Bible la anto efula wakayokomaka Ɛmɛnyi wa Jehowa kâmɛ l’anawɔ. Polo ndo ɛlɔ kɛnɛ, amɔtshi l’atei awɔ wekɔ lo kamba olimu wa lo tena tshɛ lo wedja ekina. Dui dimɔtshi dia dimɛna efula ele woho wakatatatɛ mbeka Bible l’ɔnɔnyi 1950 l’ɛmɔtshi sho la Lester nde la Joanie Haynes, atshukanyi amɔtshi w’ase Amɛrikɛ waki la Singapour. Atshukanyi asɔ wakahame lo nyuma esadi esadi ndo wakatobatizama etena kakawakalola lo États-Unis. L’ɔkɔngɔ diko, Lester la Joanie wakakondja etombelo w’ɛlɔlɔ l’esambishelo. Vɔ wakakimanyiya anto efula dia koma Ɛmɛnyi wa Jehowa, mbidja ndo anawɔ asato.
Joanie akafunde ate: “Yoho yaso ya lɔsɛnɔ yakatshikitana efula ɔnɔnyi ɔsɔ. Otondoyalaka nyu kotɔsa oko ananyu, tshike ondo tekɔ lo tatetemala kungakunga lo andja. Lekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ lo woho wakanyetsha Lester akambo wa mɛtɛ nɛ dia oma k’etatelo, nde aki la ombetsha wakɔ̂kɔkɔmiya ngandji kaki Jehowa ndo k’anangɛso w’Akristo. Nde hohɛki dui sɔ.”
Takakambe oko nkumbo la Singapour
Lo 1962, dui dimɔtshi diakiso konongamɛka diakasalema ndo diɔ diakatshikitanya yoho yaso ya lɔsɛnɔ. Dɔkɔtɛlɛ diakatosakɛka akatɛ Aileen dia nde aya la diemi. Sho takakombolaka tshikala lo olimu aso wa misiɔnɛrɛ, koko takatakoke sala dikambo sɔ ko lo etena kakɔ kâmɛ mbodia ɔna. Nathan H. Knorr, lakalɔmbɔlaka olimu w’Ɛmɛnyi wa Jehowa lo etena kɛsɔ akatofundɛ dia tokeketsha dia sho nyanga olimu wa l’emunyi woho wa sho tshikala la Singapour. Dui sɔ diaki tshondo y’okakatanu wa wolo.
Angɛndangɛnda efula wakakambaka oko ewandji lo kɔpanyi y’angɛndangɛnda. Dimi komonga la diewo lo kɛnɛ kendana la elimu, nɛ dia lakɔtɔ lo olimu wa lo tena tshɛ l’ɔkɔngɔ wa dimi mimɔ oma lo kalasa ambeta oko ɛnɔnyi 23. Ɔnkɔnɛ, lakafute falanga lo ajasɛ ɔmɔtshi wa la Londres wakayanganɛka elimu dia vɔ funda diewo diele lami oko wemi okambi w’awui w’ɔtɛmwɛlɔ lo wodja okina ko vɔ toma dɔsiye diami lo waa kɔpanyi y’angɛndangɛnda ya la Singapour.
Lakalongolaka okadimwelo w’ɔnɛ: “Hatɛnyi olimu wakokaso mbisha onto lele l’akoka ayɛ.” Vɔ wakɔsaka dia laki la diewo diamboleka! L’ɔkɔngɔ wa ngɔndɔ mɔtshi, ɔnaso la womoto Judy akayotɔka. Lo etena kɛsɔ, ɔnangɛso Knorr akaye la Singapour ndo nde akatshu tenda Judy nde la nyango lo lopitadi. Nde akatoshikikɛ ɔnɛ: “Nyu kokaka tshikala lo luudu la waa misiɔnɛrɛ edja ndo lam’ayotana Bill olimu.”
Ngɔndɔ ngana l’ɔkɔngɔ, lakakondja olimu lo kɔpanyi kɛmɔtshi ka waa ndɛkɛ yatshɔ lo wedja ekina. Dimi kofutamaka falanga efula. Ɛnɔnyi ehende l’ɔkɔngɔ, lakakondja olimu lo kɔpanyi kɛmɔtshi k’ase Amɛrikɛ ka waa ndɛkɛ ndo lɛkɔ lakalongolaka difuto dioleki nɛ dia ntondo ndodia lo ahende. L’ekomelo, dimi lakeyama efula lo ajasɛ wa waa ndɛkɛ ndo lakayongaka l’akoka wa mbetsha wenya efula la nkumbo kami ndo lo olimu w’Okristo.
Lɔsɛnɔ laso lakahikama l’olimu waki Jehowa, lo mbetsha wahɔ wa lo nyuma lo dihole dia ntondo. Dui sɔ diakakimanyiya dia dimi monga la waɛsɛ efula lo okongamelo. Aileen akayokambaka olimu wa lo tena tshɛ nto. Lo etena kɛsɔ, olimu w’esambishelo ka Diolelo wakahame la Singapour. Lo ɔnɔnyi 1960 l’ɛmɔtshi, takasombe luudu la dimɛna laki la etajɛ ɔtɔi lakakambe laso oko Mbalasa ka Diolelo. Tshumanelo nɛi diakasanganaka lɔkɔ.
Olimu aso wamboshimbama!
Lo etena kɛsɔ, ɔlɔshamelo wa wolo waki lo tokongɛ. Lo ngɔndɔ ka ntondo 14, 1972, oko waki mbekelo kaso, takatshu lo Mbalasa ka Diolelo dia tɔtɔ losanganya. Koko takatane wakadihe lokuke la mɔlɔla ndo la sapi. Wakahanɛ dikatshi diakawafunde ɔnɛ lɛɛta hayetawɔ Etshumanelo k’Ɛmɛnyi wa Jehowa wa la Singapour. Olimu aso wakashimbama!a
Woho wakawadihe Mbalasa ka Diolelo kotoshimba dia tɛmɔla Jehowa, koko dimbola diakamayambolaka ele ɔnɛ: ‘Nzambi alangande lo dikambo dia nkumbo kami?’ Dimi lakakanaka yimba dia naka wambototshanya oma lanɛ, kete hatotonga la diaaso dia kalola dia ndjɛnana la angɛnyi aso wa la Singapour nto. Ɔnkɔnɛ lakalɔmbɛ owandji ami w’olimu dia naka kokaka dimi ntshɔ tokamba la Kuala Lumpur, la Malaisie. Oma lo ngelo kɛsɔ sho kokaka kalola lanɛ aha la okakatanu. Dui dia diambo ko nde akatome dia dimi tonga owandji lo biro ka la Kuala Lumpur ndo lɛkɔ, lakahombaka nongola difuto dioleki diakamalongolaka ntondo ndodia l’ahende ndo lotonga la wahɔ ekina efula.
Lo etena kɛsɔ, lakayambola ɔnɛ: ‘Onde Nzambi nangaka dia sho mimɔ oma la Singapour ndo tshika anangɛso?’ Oko nkumbo, takakitsha dui sɔ l’anya wa Jehowa lo dɔmbɛlɔ. Sho takayoshikikɛka dia Jehowa mbakatotome, omalɔkɔ lakɔshi yɛdikɔ y’ekomelo ya tshikala. Owandji ami w’olimu akambe heyama lo woho wakamatone olimu wa falanga efula ɔsɔ.
Nsɛna ndo sambisha lo etena k’oshimbamelo kɛsɔ aki pâ efula, nɛ dia wonya tshɛ taki lo wâle wa mundama ndo wa mbidjama lo lokanu. Taki mɛtɛ la waaso efula wa ngɛnangɛna ɛtɛkɛta wa lo Osambu 34:7 wata ɔnɛ: “Ondjelo wa [Jehowa] atudingaka wane watuwukaka woma, atâshimbelaka.”
Wakatotome dihole dikina
L’ekomelo, lo 1993, l’ɔkɔngɔ wa sho kamba ɛnɔnyi ndekana 46 la Singapour, wakatɔlɔmbɛ dia sho ntshɔ tokamba la Nouvelle-Zélande, lɛnɛ akatakokaka kamba aha la ekakatanu w’efula. Bu ndo ohomba mbuta dia takanyange heyama dia tshika angɛnyi aso wa ngandji wa la Singapour, wakatalangaka efula. Koko, taki l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia mbeya ɔnɛ mbetawɔ kawɔ kakahikama lo etshina ka wolo ka la diangɔ diahalongola la dja. Dui sɔ diakâkimanyiya dia vɔ shika tanga la ntondo k’ehemba wakawahombe tetemala mbikikɛ.—1 Koreto 3:12-14.
Ɛlɔ kɛnɛ l’ɔkɔngɔ wa sho kamba ɛnɔnyi ndekana 14 la Nouvelle-Zélande, dimi la Aileen teke ambatshi mboka wa lânde kânga mbayaso esombe. Nondo diami dihende weke la lɔsɛnɔ, Mike lele l’ɛnɔnyi 94, la Peter lele l’ɛnɔnyi 90 wâkatetemala kambɛ Jehowa la kɔlamelo tshɛ la Canada.
Lo 1998, Judy y’ɔnaso akatshu tokamba olimu l’edja k’ɛnɔnyi ɛmɔtshi lo lɛkɛ la Ehotwelo ka wonya. Lo mukanda ɔmɔtshi wakandatofundɛ, nde akate ate: “Lushi tshɛ lekɔ la lowando efula le Jehowa l’ɔtɛ wa diɛsɛ dia woke diele lami dia kamba lanɛ! Losaka efula le nyu akɔ ahende lo wetshelo wakanyambisha ndo lo woho wakanyayahombia la ngandji tshɛ ndo lo kɛnɛ tshɛ katetemalanyu sala dia dimi kamba olimu lanɛ.” Lo 2003 nde akakalola la Nouvelle-Zélande dia ndjotokimanyiya.b
Tekɔ la lowando efula le Jehowa lo woho wakandatokimanyiya dia sho monga l’akoka wa mbetawɔ leeta laki Owandji la toma ekambi efula lo olimu wa dinela. Dui sɔ diakatosha ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula. Oko wata Bible, etena ‘kayeta andja ɔnɛ,’ tayɛna ekotshamelo ka daka dia diambo efula diaki Nzambi diata ɔnɛ: “One latutshaka lulangu la [Nzambi], atuyalaka pundju.”—1 Joani 2:17.
[Nɔte ya l’ɛse ka dikatshi]
a Enda lo Tshoto y’Etangelo ya Ngɔndɔ ka divwa 1, 1972, lɛkɛ 533-541, lo Falase.
b Aileen akavu Ngɔndɔ ka ntondo 24, 2008, etena kakalɔngɔswamaka sawo nɛ.
[Osato wa lo lɛkɛ 31]
Joshua aki tshɔi ya Ɔmɛnyi wa Jehowa waki la Singapour etena kakatakome lɛkɔ lo 1947
[Osato wa lo lɛkɛ 31]
Dimi la Dave Farmer la Hong Kong, tatatshu otsha la Singapour lo 1947
[Osato wa lo lɛkɛ 31]
Dimi la Aileen lo 1958
[Osato wa lo lɛkɛ 32]
Sho la Judy y’ɔnaso
[Efundelo wɛnya kanga]
Kimroy Photography
[Efundelo wɛnya kanga osato wa lo lɛkɛ 32]
Kimroy Photography