Tona tokanyi ta l’andja ɔnɛ
“Nyoyalame diaha onto ɔmɔtshi nyonda oko mfumbe lo tshimbo y’akambo wa filozofi, ndo awui wa lokeso . . . w’andja ɔnɛ.”—KƆL. 2:8.
1. Kakɔna kakafundɛ Pɔɔlɔ Akristo wa la Kɔlɔsayi? (Enda osato wele lo mbɔtwɛlɔ.)
ƆPƆSTƆLƆ Pɔɔlɔ akafundɛ Akristo wa la Kɔlɔsayi etena kakinde lo lokanu la Rɔmɔ oya l’ɔnɔnyi 60-61. Nde akaalembetshiya lande na kakawahombe monga la “eokelo ka lo nyuma,” mbuta ate dikoka dia mɛna akambo oko awaɛna Jehowa. (Kɔl. 1:9) Pɔɔlɔ akate ate: “Dimi lekɔ lo mbuta ngasɔ diaha onto ɔmɔtshi nyotshundja la tokanyi tetawoya. Nyoyalame diaha onto ɔmɔtshi nyonda oko mfumbe lo tshimbo y’akambo wa filozofi, ndo awui w’anyanya wa lokeso lo ndjela mbekelo y’anto, lo ndjela akambo w’ana w’akɛnda w’andja ɔnɛ, koko aha lo ndjela Kristo.” (Kɔl. 2:4, 8) Oma laasɔ, Pɔɔlɔ akalembetshiya lande na kele tokanyi tɔmɔtshi taki l’anto efula taki kɔlɔ ndo lande na kakatilangaka anto efula. Ɛnyɛlɔ, tokanyi tɔmɔtshi kokaka nkonya anto dia mfɔnya ɔnɛ vɔ ndeka anto akina kana ndeka anto akina lomba. Diakɔ diele Pɔɔlɔ akafunde mukanda ande dia nkimanyiya anangɛso dia mbewɔ tokanyi ta l’andja ɔnɛ ndo ntona ditshelo dia kɔlɔ.—Kɔl. 2:16, 17, 23.
2. Lande na kayotɔsɛdingola bɛnyɛlɔ dia tokanyi ta l’andja ɔnɛ?
2 Anto wakanyiya oko ase andja ɔnɛ hawɔlɛmiya atɔndɔ wa Jehowa ndo naka hatongi la yewo, kete yema yema tokanyi tawɔ koka nkitshakitsha wɛkamu aso lo lomba la Nzambi. Sho tshɛ mongaka lo waale wa monga la tokanyi ta l’andja ɔnɛ etena kendaso televiziɔ, l’Ɛtɛrnɛtɛ, l’olimu kana la kalasa. Kakɔna kakokaso nsala dia mbewɔ shɛngiya ya kɔlɔ shɔ? Lo sawo nɛ, tayɔsɛdingola bɛnyɛlɔ tanu dia tokanyi ta l’andja ɔnɛ ndo tayɛna woho wakokaso ntona tokanyi tɔsɔ.
ONDE EKƆ OHOMBA SHO MONGA LA MBETAWƆ LE NZAMBI?
3. Kanyi yakɔna yalanga anto efula? Lande na?
3 “Dimi koka monga onto ɔlɔlɔ aha la monga la mbetawɔ le Nzambi.” Kanyi shɔ yambokokanɛ lo wedja efula ɛlɔ kɛnɛ. Ondo anto wata ngasɔ hawokanyiya efula dia kana Nzambi ekɔ, koko mbeyaka tsho ngɛnangɛna woho wewɔ la lotshungɔ la nsala kɛnɛ tshɛ kalangawɔ. (Adia Osambo 10:4.) Akina fɔnyaka dia ekɔ dimɛna mbuta ɔnɛ, “dimi koka monga l’atɔndɔ w’amɛna aha la monga la mbetawɔ le Nzambi.”
4. Akokaso mbuta dia nkimanyiya onto lata dia Otungi bu?
4 Onde ekɔ dimɛna mbetawɔ ɔnɛ Otungi bu? Anto amɔtshi mongaka l’okandokando etena kendɛwɔ le ase siansɛ dia nkondja ekadimwelo. Koko akambo wa mɛtɛ wekɔ wɔdu. Onde luudu koka ndjatombɛ lo dihole dimɔtshi lɔamɛ? Ndooko! Onto mbahomba lika. Koko, diangɔ diasɛna diekɔ wolo nshihodia ndeka oseka luudu tshɛ. Kaanga tɔtshɔngu tasɛna toleki ohomba koka mbotanɛ tɔamɛ, dui diele luudu halokoke nsala pondjo. Dui sɔ nembetshiyaka dia tɔtshɔngu kokaka momba awui amɔtshi ndo mbasambiya lo tɔtshɔngu t’eyoyo l’oyango wa tɔ la wɔ monga l’akoka wa mbotanɛ tɔamɛ. Akatonge tɔtshɔngu tasɛna l’akoka wa nsala awui asɔ? Bible kadimolaka ɔnɛ: “Luudu tshɛ tokamaka oma le onto ɔmɔtshi, koko Otungi wa diangɔ tshɛ ele Nzambi.”—Hɛb. 3:4.
5. Akokaso mbuta lo kɛnɛ kendana la kanyi y’ɔnɛ sho koka mbeya kɛnɛ kele ɔlɔlɔ aha la monga la mbetawɔ le Nzambi?
5 Akokaso mbuta lo dikambo dia kanyi y’ɔnɛ sho koka mbeya kɛnɛ kele ɔlɔlɔ aha la monga la mbetawɔ le Nzambi? Ekɔ mɛtɛ dia Ɔtɛkɛta wa Nzambi mbutaka ɔnɛ kaanga anto wele bu la mbetawɔ le nde koka monga l’atɔndɔ w’amɛna. (Rɔmɔ 2:14, 15) Ɛnyɛlɔ, onto ɔmɔtshi koka nɛmiya ndo nanga ambutshi ande. Koko naka nde hakitanyiya atɔndɔ wa Jehowa, kete nde koka mbɔsa tɛdikɔ ta kɔlɔ efula. (Isa. 33:22) Ɛlɔ kɛnɛ anto efula wele la yimba mbetawɔka dia tekɔ l’ohomba wa Nzambi tokimanyiya dia nkandola ekakatanu wa wolo wa l’andja ɔnɛ. (Adia Jɛrɛmiya 10:23.) Diakɔ diele hatohombe pondjo mfɔnya dia sho koka mbeya kɛnɛ kele ɔlɔlɔ aha la monga la mbetawɔ le Nzambi ndo aha la nkitanyiya atɔndɔ ande.—Os. 146:3.
ONDE TEKƆ L’OHOMBA W’ƆTƐMWƐLƆ?
6. Kakɔna kafɔnya anto efula lo dikambo di’ɔtɛmwɛlɔ?
6 “Wɛ koka monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ aha la monga lo ɔtɛmwɛlɔ.” Anto efula fɔnyaka dia ɔtɛmwɛlɔ wekɔ eshi ndo bu la nɛmɔ. Ndo nto, ɛtɛmwɛlɔ efula mbetshaka wetshelo wa ifɛrnɔ wa dja, tshutshuyaka anto dia nkimɔ falanga kana sukɛka awui wa pɔlitikɛ. Hatokoke mamba woho wele anto efula wekɔ lo mbuta dia vɔ wekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ aha la monga lo ɔtɛmwɛlɔ! Vɔ koka mbuta ɔnɛ: “Dimi ndjashaka le Nzambi, koko halange monga lo ɔtɛmwɛlɔ ɔmɔtshi.”
7. Ngande wakoka ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ kokimanyiya dia monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ?
7 Onde sho koka monga mɛtɛ l’ɔngɛnɔngɛnɔ aha la monga lo ɔtɛmwɛlɔ? Lo mɛtɛ, onto koka monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ aha la monga lo ɔtɛmwɛlɔ wa kashi. Koko ndooko onto lakoka monga mɛtɛ l’ɔngɛnɔngɛnɔ naka nde hongi ɔngɛnyi wa Jehowa, “Nzambi k’ɔngɛnɔngɛnɔ.” (1 Tim. 1:11) Ɛngɔ tshɛ kakasale Jehowa kimanyiyaka anto akina. Oko weso ekambi ande, tekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ nɛ dia sho la wɔ nyangaka toho ta nkimanyiya anto akina. (Ets. 20:35) Ɛnyɛlɔ, tende woho wakoka ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ nkimanyiya nkumbo dia monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ. Sho mbekaka dia nɛmiya ndo monga la kɔlamelo le olonganyi aso, mbodia ana wele la dilɛmiɛlɔ ndo monga la ngandji ka mɛtɛ otsha le ase nkumbo kaso. Ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ kimanyiyaka ekambi wa Jehowa dia nkamba kaamɛ lo wɔladi l’etshumanelo ndo mɛnyaka anangɛwɔ ngandji.—Adia Isaya 65:13, 14.
8. Ngande wakoka Mateo 5:3 tokimanyiya dia nshihodia kɛnɛ kasha anto ɔngɛnɔngɛnɔ mɛtɛ?
8 Ko onde onto koka mɛtɛ monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ aha la kambɛ Nzambi? Kakɔna kakimanyiya anto dia monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ? Amɔtshi ngɛnangɛnaka elimu awɔ ndo tɔkɛnyɔ. Akina ngɛnangɛnaka etena kakokɛwɔ ase nkumbo ndo angɛnyi awɔ. Kaanga mbele akambo asɔ mbishaka ɔngɛnɔngɛnɔ, ekɔ akambo akina efula lo lɔsɛnɔ woleki wasɔ. Sho ntshikitana la waa nyama, diakɔ diele sho kokaka mbeya Otungi aso ndo mbɔtɛmɔla. Nde akatotonge lo yoho yele sho mongaka l’ɔngɛnɔngɛnɔ etena kasalaso dui sɔ. (Adia Mateo 5:3.) Ɛnyɛlɔ, sho mongaka l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo keketshamaka etena kasanganaso l’anangɛso ndo akadiyɛso dia ntɛmɔla Jehowa. (Os. 133:1) Sho mongaka nto l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia monga lo nkumbo k’onto l’ɔnango ka l’andja w’otondo, nsɛna lɔsɛnɔ la pudipudi ndo monga l’elongamelo ka dimɛna efula ka lo nshi yayaye.
ONDE TEKƆ L’OHOMBA W’ATƆNDƆ WENDANA LA LƆKƐWƆ?
9. a) Kanyi yakɔna yambokokanɛ yendana la awui wa dieyanelo? b) Lande na kata Ɔtɛkɛta wa Nzambi dia nsala awui wa dieyanelo l’andja wa diwala ekɔ kɔlɔ?
9 “Naa kɔlɔ nsala awui wa dieyanelo l’andja wa diwala?” Anto koka kombola ɔnɛ: “Lande na keyɛ awui wolo nganɛ? Ɔngɛnangɛna la lɔsɛnɔ layɛ.” Koko Ɔtɛkɛta wa Nzambi sekɛka awui wa mindo wa dieyanelo.a (Adia 1 Tɛsalɔnika 4:3-8.) Jehowa ekɔ la lotshungɔ la todjɛ ɛlɛmbɛ nɛ dia nde mbakatotonge. Nde mbutaka dia paka pami la womoto wotshukanyi mbele la lotshungɔ la nsala awui wa dieyanelo. Jehowa toshaka ɛlɛmbɛ nɛ dia nde tolangaka. Nde mbeyaka dia naka sho mbakitanyiya, kete lɔsɛnɔ laso layoleka monga dimɛna. Nkumbo kakitanyiya ɛlɛmbɛ wa Nzambi ndekaka mbokana ngandji, nɛmiyana ndo ndjaoka l’ekokelo. Koko Nzambi ayosha wanɛ weya ɛlɛmbɛ ande ko hawowakitanyiya dilanya.—Hɛb. 13:4.
10. Ngande wakoka Okristo nshika tanga la ntondo k’awui wa mindo wa dieyanelo?
10 Bible tetshaka woho wa mbewɔ awui wa mindo wa dieyanelo. Sho pombaka nsɛdingola kɛnɛ kendaso. Yeso akate ate: “Onto tshɛ latetemala menda womoto polo lo mbokombola, nde amboshila nsala la nde loseka l’otema ande. Naka sso diayɛ dia lonya l’omi kotakanyaka, kete kundoladiɔ ndo kashadiɔ.” (Mat. 5:28, 29) Diakɔ diele sho pombaka mbewɔ esato wɛnyawɔ anto etakataka ndo mishiki w’awui wa mindo. Pɔɔlɔ akafunde ate: “Nyodiake tenyi dianyu dia demba dia la nkɛtɛ lo kɛnɛ kendana la awui wa mindo wa dieyanelo.” (Kɔl. 3:5) Sho la wɔ pombaka nsɛdingola awui wakanyiyaso ndo watɛkɛtaso.—Ɛf. 5:3-5.
ONDE SHO POMBAKA NDJASHA TSHƐ L’ELIMU WA L’ANDJA ƆNƐ?
11. Lande na kakokaso nkombola olimu wa dimɛna?
11 “Paka monga l’olimu wa dimɛna ko wɛ monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ.” Anto mbeyaka totɛ dia ndeka nshisha wenya ndo wolo aso dia nkamba olimu l’andja ɔnɛ, djekoleko olimu wayotetɛ anto wa lokumu, wele la lowandji kana ɔngɔnyi. Lam’ele anto efula fɔnyaka dia olimu wa dimɛna mbele sheke y’ɔngɛnɔngɛnɔ, sho la wɔ koka ntatɛ mfɔnya yoho shɔ.
12. Onde olimu wa dimɛna mbasha ɔngɛnɔngɛnɔ?
12 Onde ekɔ mɛtɛ dia olimu waketɛ onto la woke kana la lokumu wayokosha ndo ɔngɛnɔngɛnɔ? Ndooko. Tokanyiya yema. Satana akalange monga la lowandji l’efula ndo la lokumu. Lo yoho mɔtshi, nde akakondja kɛnɛ kakandalange. Koko nde ekɔ la nkɛlɛ, aha ɔngɛnɔngɛnɔ. (Mat. 4:8, 9; Ɛny. 12:12) Otshikitanyi la nde, kanyiya ɔngɛnɔngɛnɔ wonga la so etena kakimanyiyaso anto akina dia mbeka akambo wendana la Nzambi ndo nshi yayaye y’amɛna yalakande. Ndooko olimu wa l’andja ɔnɛ wakoka kosha ɔngɛnɔngɛnɔ wa ngasɔ. Ndo nto, dia nkondja olimu wa dimɛna, mbala efula anto sɛmanɛka, mongaka ngala kana mbokanaka kandjema. Koko vɔ ndjokomɛka lo ndjaoka oko anto w’anyanya. Bible mbutaka dia vɔ wekɔ oko onto “latatshanya lɔpɛpɛ.”—Ond. 4:4.
13. a) Ngande wahombaso mbɔsa olimu aso? b) Kakɔna mɛtɛ kakashaka Pɔɔlɔ ɔngɛnɔngɛnɔ?
13 Lo mɛtɛ, tekɔ l’ohomba wa nkondja woho wa ndjasɛnya ndo bu kɔlɔ nsɔna olimu walangaso. Koko olimu aso hawohombe monga dui dioleki ohomba lo lɔsɛnɔ laso. Yeso akate ate: “Ndooko onto lakoka kambɛ ewandji 2 olimu, nɛ dia nde ayohetsha ɔmɔtshi ko ayolanga okina, kana nde ayɛkama ɔmɔtshi ko ayɛkɔ okina. Nyu hanyokoke kambɛ Nzambi la ɛngɔnyi.” (Mat. 6:24) Kambɛ Jehowa ndo mbetsha anto akina Bible ayotosha ɔngɛnɔngɛnɔ woleki tshɛ. Ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ akɛnyi mɛtɛ ka dikambo sɔ. Etena kakinde ɔlɔngɔlɔngɔ, nde akasale tshɛ dia monga l’olimu wa dimɛna efula. L’ɔkɔngɔ diko, nde akayonga mɛtɛ l’ɔngɛnɔngɛnɔ etena kakandɛnyi woho wakatshikitanya losango la Nzambi nsɛnɔ y’anto wakandasambishaka. (Adia 1 Tɛsalɔnika 2:13, 19, 20.) Ndooko olimu wa l’andja ɔnɛ wakoka tosha ɔngɛnɔngɛnɔ oko kambɛ Jehowa ndo mbetsha anto akina akambo wendana la nde!
Sho mongaka l’ɔngɛnɔngɛnɔ etena kakimanyiyaso anto akina dia mbeya akambo wendana la Nzambi (Enda odingɔ 12, 13)
ONDE SHO KOKA NKANDOLA EKAKATANU WA L’ANDJA ƆNƐ?
14. Lande na ketawɔ anto kanyi y’ɔnɛ onto koka nkandola ekakatanu ande?
14 “Anto koka nkandola ekakatanu awɔ hita.” Anto efula mbetawɔka kanyi shɔ. Lande na? Otondonga dui sɔ diekɔ mɛtɛ, tshike diɔ diotɛnya dia sho bu l’ohomba w’ɛlɔmbwɛlɔ ka Nzambi ndo ɔnɛ sho koka nsala kɛnɛ tshɛ kalangaso. Wɛ koka mboka anto wata ɔnɛ ekakatanu wele oko ata, diakatanelo, hemɔ ndo wola wekɔ lo taleke nkitakita. Alapɔlɔ ɔmɔtshi mbutaka ɔnɛ: “Ɔkɔkɔ ɔmɔtshi wataleke andja ɔnɛ monga dimɛna ele nɛ dia anto wakasale la wolo dia mbetɛ andja ɔnɛ dihole dioleki dimɛna.” Onde dui sɔ diekɔ mɛtɛ? Onde mɛtɛ anto wambotana woho wa nkandola ekakatanu wa l’andja ɔnɛ? Tayanga nsɛdingola awui amɔtshi.
15. Lande na kakokaso mbuta dia ekakatanu wa l’andja ɔnɛ wekɔ wolo?
15 Onde anto wambokandola okakatanu wendana l’ata? Etena kakalɔma Ta dia ntondo la dia hende dia l’andja w’otondo, anto ndekana miliyɔ 60 wakavu. Lo 2015 oto, anto miliyɔ 12.4 wakatakɔ ngelo yawɔ l’ɔtɛ wa ta kana w’ɛhɛnyɔhɛnyɔ. Lofulo l’anto tshɛ wakalawɔ ngelo yawɔ lakonge miliyɔ 65. Kayotota lo dikambo dia diakatanelo? L’ahole amɔtshi, toho tɔmɔtshi ta diakatanelo tambokitakita. Koko l’etena kakɔ kaamɛ, awui akina ɛnyɛlɔ wovi wasalema lo tshimbo y’Ɛtɛrnɛtɛ, ɔhɛnyɔhɛnyɔ wa lo nkumbo, terɔrismɛ ndo nkɔta mishikɔ, wekɔ lo taleke mfula. Kayotota lo dikambo dia hemɔ? Ekɔ mɛtɛ dia anto wamboshola woho wa nkɔnɔla hemɔ mɔtshi. Koko lo 2013, alapɔlɔ ɔmɔtshi wakate dia ɔnɔnyi tshɛ, miliyɔ divwa y’anto wahatakotsha ɛnɔnyi 60 wekɔ lo mvɔ la hemɔ ka lo doyi, hemɔ ka lo wɔɔngɔ, kansɛrɛ, hemɔ yendana l’ɔhɛngɛlɔ ndo diabɛtɛ. Ko kayotota lo dikambo dia wola? Alapɔlɔ wa Banque mondiale mɛnyaka dia lofulo l’anto wele la wola w’efula l’Afrique oto lakadɛ oma lo miliyɔ 280 lo 1990 polo miliyɔ 330 lo 2012.
16. a) Lande na kele paka Diolelo dia Nzambi mbakoka nkandola ekakatanu wa l’andja ɔnɛ? b) Kakɔna kakate Isaya nde la omembi w’esambo kayosala Diolelo?
16 Awui asɔ hawotambiya. Ɛlɔ kɛnɛ, atshunda wendana l’ekondjelo ndo wa pɔlitikɛ wekɔ lo nɔmbwama oma le akanga wa lokaki. Anto asɔ hawokoke komiya ata, diakatanelo ndo wola. Paka Diolelo dia Nzambi mbakoka nsala dui sɔ. Tokanyiya kɛnɛ kayosala Jehowa lo dikambo di’anto. Diolelo diande diayonya awui tshɛ watonga ata, ɛnyɛlɔ lokaki, kɔta mishiko, ngandji k’otamanya ka wodja, ɔtɛmwɛlɔ wa kashi, ndo Satana ndamɛ. (Os. 46:8, 9) Diolelo dia Nzambi diayokomiya diakatanelo. Kaanga ɛlɔ kɛnɛ, diɔ diekɔ lo mbetsha miliyɔ y’anto dia mbokana ngandji ndo mbɛkanɛ etema. Ndooko lowandji lokina lakoka nsala dui sɔ. (Isa. 11:9) Keema edja, Jehowa ayokomiya hemɔ ndo nsala di’anto tshɛ monga la yoonge ya kokele. (Isa. 35:5, 6) Nde ayokomiya wola ndo ayosala di’anto tshɛ monga la lɔsɛnɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo diɔtɔnganelo dia dimɛna la nde. Dui sɔ diekɔ ohomba efula ndeka oseka lofulo tshɛ la falanga.—Os. 72:12, 13.
“MBEYA WOHO WAHOMBANYU NKADIMOLA”
17. Ngande wakokayɛ ntona tokanyi ta l’andja ɔnɛ?
17 Ɔnkɔnɛ, naka wɛ amboka kanyi mɔtshi yambokokanɛ yakoka mbidja mbetawɔ kayɛ l’ohemba, eka kɛnɛ kata Bible lo dikambo sɔ. Kɛtshanyadiɔ kaamɛ la ɔnangɛso kana kadiyɛso kambotshunda lo nyuma. Kanyiya lande na kele anto nangaka kanyi shɔ, lande na keyɔ bu mɛtɛ ndo woho wakokayɛ ndjitona. Sho koka ndjakokɛ oma lo tokanyi ta l’andja ɔnɛ lo nsala kɛnɛ kakate Pɔɔlɔ ate: “Nyɔkɛndakɛndake la lomba le wanɛ wele l’andja . . . dia nyu mbeya woho wahombanyu nkadimola onto tshɛ.”—Kɔl. 4:5, 6.
a Dikadimwelo dimɔtshi dia Bible diakakotsha avɛsa wele lo Joani 7:53–8:11 waki komonga lo efundelo wa ntondo wakasambiyama. Lo ndjela avɛsa asɔ, anto amɔtshi wakate dia paka onto lahasale pɛkato mbakoka mbuta di’onto okina ambosala loseka. Koko ɛlɛmbɛ wakasha Nzambi ase Isariyɛlɛ wakataka ɔnɛ: “Naka wambonda pami kɛmɔtshi etami la wadi a kana, vɔ akɔ 2, mbuta ate pami kaketami la womoto ndo womoto akɔ pombaka mvɔ.”—Eoh. 22:22.