Tshapita 4
Ele Nzambi Na?
1. (a) Wa nzambi yakona yakatemolaka anto na? (b) Otshikitanelo akona w’enya Bible lasa “nzambi” la “Nzambi” na?
ANTO watotemolaka nzambi efula. Lo Shinto, lo Buda, l’Ahindu kame ndo lo etemwelo w’ashidi wadiema wa miliyo ya nzambi. Lo nshi ya apostolo waki Yeso, anto wakatemolaka nzambi efula oko Zewuse la Hermese. (Etsha 14:11, 12) Kânga mbata Bible ate: “‘nzambi’ yeko efula,” Bible mbutaka nto ate: “le so eko paka Nzambi otoyi, Sheso, lakatonge diango tshe.” (1 Koreto 8:5, 6, NW) Ko endaka wambokoka dimbola one: “ele Nzambi kako na?” Watena wayokadimola na?
2. Tokanyi takona totshikitanyi tele l’anto lo kene k’endana la Nzambi na?
2 Anto efula watokadimolaka one: ‘Nkumadiondjo mbende.’ Kana nto one: ‘Nyuma kele l’olongo.’ Dikisionere dimotshi mbowelɛka ate: “Onto lele ladiko dia tshe.” Wonya ongo awambolawo one Nzambi lokombo lande na?, amotshi kadimolaka one: “Yeso.” Akina hawofonya one Nzambi eko onto, koko one nde eko wolo wahenama wele ladiko dia tshe ndo wônga ahole tshe. Amotshi hawetawo one nde atôngaka. Onde sho kokaka monga la oshikikelo one nde eko?
METE NZAMBI EKO
3. Woho akona watomba luudu dia lo monga na?
3 Onde atâkokomeka lushi lomotshi dia we mamba lo mena luudu la dimena efula ndo ndjambola dia mbeya one lakalike? Naka wambokotɛ one: lo lakatombe otombatomba, onde we koka la mbetawo dikambo so? Kema, aha osoku! Oko wata ofundi omotshi wa Bible, “mvudu tshe yatuhikamaka oma le antu.” Osek’onto tshe mbeyaka dikambo so. Ko bonde keso hatokoke mbetawo kitshimudi y’ofundi ako wa Bible yata ate: “Umbiki a diango tshe eli Nzambi” na?—Heberu 3:4.
4. Woho akona wakatombe tɔɔtɔ dia to monga na?
4 Ohokanyiya lo kene k’endana l’olongo, la tɔɔtɔ tawo tâdiema wa miliare. Tɔɔtɔ tako kendakendaka lo ndjela elembe wâkimanyiya dia to mbotone l’ololo tshe lasawo. “[Akatonge diango ne na?, NW]” Afundelo kadimolaka onkone: “[Eko One, NW] Latuditundjaka l’elui adio. Ndi atudietaka dio tshe kumbu.” (Isaya 40:26) Paka onto lele kema la lomba mbokuki mbuta ate: tɔɔtɔ tone tâdiema wa miliare, tele elui elui ndo takendakenda la kongamu tshe takatombe otombatomba!—Osambu 14:1.
5. (a) Kakona kahombama dia diango dimotshi sangana woho wa sala mashinyi wasesawo nyama na? (b) Keso enyato dia andja w’otondo na?
5 Diango ne tshe di’enaso diolongoswami la diambo di’efula kôsalema doameme. Akahombe Otungi lele la lomba l’efula ndo kanga wolo woleki. (Osambu 19:1, 2) Otshudi omotshi wakawambola dia mbeya bonde k’etawonde one Nzambi eko akakadimola ate: pombamaka nshi hiende dia okambi a womoto mbeka woho wa sanganya mbolo ndo abaya 17 wahombama dia kongɛ mashinyi wasesawo nyama. Nde akate ate: “Otshudi wa tokuwa mbêmi.” “Koko dimi mbeyaka nte: endaka diango 17 so mboto lo saki ko dininginya yediko ya miliyo 17 y’enonyi, mashinyi wasesawo nyama hatombaki pondjo.” Andja one, la weho wa diango tshe diele la loseno la kete ndeka mashinyi wasesawo nyama ohokosanu. Endaka pombamaka okambi w’olimu wa komba kana wele la diewo dia sala engo ka ngaso, kete akahombe Nzambi Kanga-Wolo-Tshe dia sala diango tshe. Bonde kende hakoke tombwama na?—Enyelo 4:11; Etsha 14:15-17; 17:24-26.
ONDE NZAMBI EKO ONTO LA METE?
6. Woho akona weyaso one Nzambi eko onto la mete na?
6 Efula ka wane wetawo one Nzambi eko hawofonya one onto la mete mbende. Onde osoku mbende? Tênde yema, yimba la okanelo wa lomba, otoyi a ngelo mbokiwo. Oko enyelo, sho kokaka mbuta one: ‘Halodje lomba.’ Wonya wateketaso dia okanyiyelo, sho teketaka dia wɔɔngɔ, etenyi kemotshi ka lo demba di’onto. Koko lomba loleki lakatonge diango tshe ele laki shakasaka y’Onto omotshi: Nzambi Kanga-Wolo-Tshe. Onde demba di’enama kana di’emunyi mbele lande? Kema, nde eko la demba dia nyuma. Nyuma yeko l’alemba oko wata Bible ate: “Naka demba di’emunyi dieko, kete demba dia nyuma lawo nto dieko.”—1 Koreto 15:44, NW; Joani 4:24.
7. (a) Woho akona weyaso one Nzambi mbidjase dihole dimotshi na? (b) Kakona k’enya one nde eko la demba na?
7 Lam’ele Nzambi eko onto lele la demba dia nyuma, nde pombaka mbidjase dihole dimotshi. Bible lo mbuta ate: olongo ele “[dihole diodjashinde, NW].” (1 Khumi ya Dikanga 8:43) Nto Bible totɛka ate: “Ne dia Kristu . . . akoto l’ulungu, ne dia menama lu ashu a [Nzambi, “NW”] dia dikambu diasu.” (Heberu 9:24) Anto ane wayokondja difuto dia loseno la pondjo l’olongo kame la Nzambi wayokondja demba dia nyuma. Vo wayena Nzambi ndo wayonga oko nde. (1 Joani 3:2) Menamaka dia Nzambi eko onto ndo eko la demba.
8, 9. (a) Woho akona wele enyelo ka yaandjo ya dja y’atoto menyaka woke a wolo waki Nzambi na? (b) Ele nyuma ka Nzambi ndo akokato sala na?
8 Koko, anto amotshi wayokoma lo mimbola one: “Endaka Nzambi l’olongo mbende, woho akona w’enande akambo watshama lo ahole tshe na? Woho akona wakoka wolo ande kamba olimu l’andja w’otondo na?” (2 Ekondo 16:9) Kânga mbele Nzambi eko onto, dikambo so hakoke mondja wolo ande. Hadiokoke kitshakitsha dilemiyelo diahombaso monga ladio otsha le nde. (1 Ekondo 29:11-13) Dia mboka dikambo so ololo, toshi enyelo ka yaandjo yatondja dja y’atoto.
9 Yaandjo mbeyaka monga suke la osomba omotshi. Koko yo kokaka ngamula osomba w’otondo la atoto watomba oma loko. Eko woho ako wame la Nzambi. L’olongo mbodjashinde. (Isaya 57:15; Osambu 123:1) Koko spirito k’osanto kande kana wolo ande wa kambisha ndo wahenama kambaka olimu lo andja w’otondo. Oma lo wolo ako, nde akatonge olongo, kete ndo oseka engo tshe. (Osambu 33:6; Etatelo 1:2; Osambu 104:30) Dia kotsha lolango lande, kômonga ohomba le Nzambi dia paka ndameme monga lawo oko onto. Nde kokaka toma nyuma kakinde, kânga lo dihole di’etale dia tosala kene kalangande. Nde Nzambi ka diambo ka ngaso lee!—Jeremiya 10:12; Danyele 4:35.
WOHO W’ONTO WELE NZAMBI
10. Woho akona omotshi wakokaso mbeya Nzambi na?
10 Onde Nzambi eko woho w’onto walangema efula etena kalekawo mbôhoto? Esango emotshi we kokaka mbuta wate: ‘Lam’ende henama, woho akona wakokaso mbowêya na?’ (Joani 1:18) Bible mbutaka ate: “Waongelo ande wahenama wambenama hwe oma ko etongelo k’andja polo ndo kakiane, ne dia wambeyama oma lo diango ne diakatongama, eelo, wolo ande wa pondjo ndo lonzambi lande.” (Romo 1:20, NW) Omaloko, naka sho sedingola diango ne diakatonge Nzambi l’ololo tshe, kete diayotokimanyiya dia sho mbeya Nzambi la dimena di’efula.
11. Oma l’ekimanyelo ka diango diakandatonge, sho kokaka mbuta dia Nzambi eko onto la woho akona?
11 Oko womiso la mbuta, mbalɛ olongo wa tɔɔtɔ ayotokimanyiya dia sho mbetawo l’ololo tshe wolo one wele la Nzambi waha l’ekomelo! (Osambu 8:3, 4; Isaya 40:26) Omaloko, tênde dia kene k’endana la kete. Nzambi akayianganya lo etale kakoka la wonya dia yo nongola edungu kame ndo osase wele ohomba. Ohotokokanyiya dia kene k’endana la ashi. Mvula katolokaka ndo katoloyaka kete. Ekedi w’ashi watotoka elola, ko watokelaka otsha lo ndjale. Osase wa wonya atohomanaka la ashi wa ndjale watodɛka oko lônge ko vo watɔlɔ̂ka nto oko mvula. (Ondaki 1:7) Nzambi akatonge weho wa deko diotshikitanyi dia kimanyiya anto la nyama dia vo kondja mbo ya ndɛ, edjaselo ka dimena kame nto ndo kene tshe kele lawo l’ohomba! Diango dia diambo so tshe tɛnyaka dia Nzambi eko onto la woho akona? Dio tɛnyaka dia nde eko kanga lomba l’efula ndo kanga ololo, kame ndo nto nde lo koke ditongami diande.—Tokidi 3:19, 20; Osambu 104:13-15, 24, 25.
12. Wonya w’endaso demba diaso, sho kokaka mbuta dia Nzambi eko onto la woho akona?
12 Ohotokenda demba diaye. Dio kôtongama dia sena tsho. Koko diakatongama la diambo di’efula dia dio ngenangena lo loseno. (Osambu 139:14) Washo kôtongama dia mena paka wema kana odima oto aha la mena weoho ekina wa dangi kana kulele. Sho kokaka nona kana ndeta. Omaloko, ndɛ tsho hate dikambo, koko olelo tɔngenyangenyaka. Dia sho sena kema ohomba wa paka sho monga la weho wa eokelo eso tshe; koko eko woshasha w’oma le Nzambi ka ngandji, kanga ololo ndo kanga lomba l’efula.—Etatelo 2:9; 1 Joani 4:8.
13. Oma lo eongelo kande l’anto, sho kokaka mbuta dia Nzambi eko onto la woho akona?
13 Woho one wonga Nzambi l’anto menyaka nto lonto lande. Nde atoyelaka losembwe l’ololo tshe. Nde kema la ngandji le dioho dimotshi di’anto oleki dikina. (Etsha 10:34, 35) Nde eko kanga ololo ndo lokana ketshi. Bible mbutaka dia kene k’endana la eongelo ka Nzambi otsha le ana w’ase Isariyele lam’akandatondja lo lohombo oma l’Edjibito ate: “Keli ndi akawauki ketshi; . . . ndi akuho ati: Emunyi mbewo.” Koko, mbala efula ana w’ase Isariyele wakatonaka kitanyiya Nzambi, onkone dikambo so diakôtshutshumadiaka. Bible mbutaka ate: “[Wakôhindjaka, “NW”] utema . . . [ndo wakanyangiyaka Kanga Ekila ongo la l’Isariyele, NW].” (Esambu 78:38-41; 103:8, 13, 14) Lo wedi okina, Nzambi atongenangenaka etena katolemiyaka ekambi ande elembe ande. (Tokidi 27:11) Etena kâhenyahenya andoshi awo, Nzambi atotaka ate: “One lanyonanda, atonandaka ona sso diami.” (Zakariya 2:8, NW) Woho akona weso hatokoke nanga Nzambi latoka ngandji efula sho ditongami di’anyanya, oyadi lo wodja akona weso kana lokoho la demba lakona lele laso na?—Isaya 40:22; Joani 3:16.
ONDE NZAMBI KELE YESO KANA LOSATO L’OSANTO?
14. Lembetshiya ele losato l’osanto.
14 Akona oso ele Nzambi ka diambo na? Anto amotshi mbutaka voate: Yeso mbele lokombo lande. Akina mbutaka vo lawo one: Losato l’Osanto mbende, tete le, oteketa ako “losato l’osanto” kema lo Bible. Losato l’osanto ele wetshelo one walakanyawo one: Lo Nzambi otoyi eko etondo esato: “Mbapa, Ona la Spirito k’Osanto.” Etemwelo efula weko lo ndakanya wetshelo one ndo mbetawoka one: eko “dikambo di’ohokosanu.” Onde monga la lokanyi la woho oso lo kene k’endana la Nzambi eko ololo oka?
15. Woho akona w’enya Bible dia Nzambi la Yeso weko anto ahende wotshikitanyi koko aha wele pôpo na?
15 Onde etena kemotshi Yeso akate ate: nde kele Nzambi? Kema, nde kombuta osoku kânga yema. Bible mbowelɛka ate: “On’a [Nzambi, NW].” Ndameme akate ate: “Papa ambundeka.” (Joani 10:34-36; 14:28) Nto, Yeso akalembetshiya one eko akambo amothi wele nde la andjelo haweye, paka Nzambi ndameme. (Mako 13:32) Lushi lomotshi Yeso akalombe Nzambi onkone ate: “Aha uku alangami, keli [atshami, NW] uku alangaye!” (Luka 22:42) Otondonga Yeso aki Nzambi Kanga-Wolo-Tshe, onde nde otoyatome disambe ndameme? Lo mete, oyadi kânga l’okongo wa nyoi ka Yeso, Afundelo mbutaka one: “[Nzambi, NW] akulula Jesu ako.” (Etsha 2:32) Ambenama dia Nzambi Kanga-Wolo-Tshe la Yeso weko anto ahende wotshikitani. Oyadi kânga l’okongo wa nyoi kande, elwelo kande ndo edelo kande otsha l’olongo, Yeso kômbedima la She kânga lushi otoyi.—1 Koreto 11:3; 15:28.
16. Kânga mbetama Yeso one: “nzambi,” kakona k’enya dia nde kema Nzambi Kanga-Wolo-Tshe na?
16 “Ko bonde na, Yeso helamɛ nzambi l’atei wa Bible?” Dikambo so dieko mete. Satana lawo nto mbelamɛka nzambi. (2 Koreto 4:4, NW) Lo Joani 1:1 lene ele Yeso mbelamɛka one: “Dui” [kana “Oteketa”], vɛsa nye mbadiemaka lo ekadimwelo ekina wa Bible onkone: “Oteketa waki kame la Nzambi ndo Oteketa waki Nzambi.” Vɛsa 2 mbutaka ate: Oteketa “waki l’etatelo kame la Nzambi.” Ko endaka anto wakenyi Yeso, vɛsa 18 mbutaka ate: “ndoko onto lakenyi Nzambi kânga lushi otoyi.” (Bible de Jérusalem) Eko ekadimwelo ekina wa sembola vɛsa 1 l’ololo tshe onkone: “Oteketa waki suke la Nzambi, ko oteketa waki etongami ka lonzambi,” kana “aki nzambi;” mbuta ate: Oteketa waki etongami ka wolo kofonyi la Nzambi. (Bible du Centenaire) Ambenama hwe dia Yeso kema Nzambi Kanga-Wolo-Tshe. Mete, Yeso akelɛ She ate: “Nzambi kami” ndo “Nzambi otoyi ka mete.”—Joani 20:17; 17:3, NW.
17. Woho akona w’enyama dia spirito k’osanto kema onto etena kengo kakalole ambeki waki Yeso lato na?
17 Lo kene k’endana la “Spirito k’Osanto” kana onto lasato la lo losato l’osanto, takashile la mena di’aha onto mbende, koko eko wolo wa kambisha wele la Nzambi. Joani Obatizanyi lo mbuta ate: oko akandabatiza la ashi, woho ako mbayobatiza Yeso la spirito k’osanto. Lam’ele ashi kema onto, woho ako wame mbele spirito k’osanto kema nto lawo onto. (Mateu 3:11) Eteketa waki Joani eso wakakotshama etena kengo kaki, l’okongo wa nyoi ndo elwelo ka Yeso, spirito k’osanto akakahanema le ambeki ande wakasangana la Jerusalema. Onkone mbata Bible ate: “Vo tshe wakaluli la [spirito k’osanto, NW].” (Etsha 2:4) Onde wakalole la onto? Kema, koko wakalole la wolo wa Nzambi. Akambo aso tshe wambenya hwe dia losato l’osanto kema wetshelo w’oma lo Bible. Lo mete, edja la ntondo ka Yeso ndja la kete, ase Edjibito l’ase Babilona wakatemolaka weoho efula wa losato l’osanto.
LOKOMBO LA NZAMBI
18. (a) Onde “Nzambi” mbele lokombo la Kanga-Wolo-Tshe? (b) Lokombo lakinde na? (c) Lo vɛsa yakona ya lo Bible k’aseka mupe kaki Crampon yatanema lokombo lako na?
18 Anto weyayɛ weko la nkombo yawo. Nzambi lawo nto eko la lokombo lande hita. Amotshi kokaka mumbola voate: “Wokonde oso na, onde aha ‘Nzambi’ mbele lokombo lande?” Kema, “Nzambi” eko lokombo la lowandji, oko “presida,” “nkum’ekanga” kana “shushi.” Lokombo la Nzambi menamaka suke la mbala 7 000 lo Bible. Enyelo, lo la Bible de Crampon (1905), onkone mbâdiama Osambu 83:19: “Weye dia lokombo laye, dia wememe, JEHOWA, we kele Nkum’olongo laheme ladiko dia tshe!” Lokombo la Nzambi tanemaka lo Bible kina efula lo Enyelo 19:1-6, lo oteketa “Aleluya.” Kitshimudi yawo ko: “totombole Jah,” lokombo laki Jehowa lo hiembola.
19. Lande na kele anto amotshi mambaka wonya wenawo lokombo la Nzambi lo Bible yawo na?
19 Anto efula mambaka wonya wenawo lokombo la Nzambi lo Bible yawo. Eko osoku ne dia Bible nye yele lawo dimolaka lokombo lako paka l’esango kana tena dimotshi nto lo kema loko. Oko enyelo, lo Bible ka Crampon tanemaka lokombo lone “Jehowa” lo Etombelo 6:3; Osambu 83:19 ndo lo Isaya 12:2 la Is. 26:4. Koko tena efula, lokombo lako kadimomaka lo nkombo nye: “Latoyalaka” kana “NKUMADIONDJO” kana nto “NZAMBI” lo aleta a weke dia mbolitshikitanya la nkombo yokuki anto tshe mbosa oko “Nkumadiondjo” la “Nzambi.”—Enda lo Osambu 110:1, Traduction Œcuménique de la Bible.
20. (a) Lande na kele hawoleke kamba olimu la lokombo lako na? (b) Onde pombamaka ndjala woho oso oka?
20 Anto amotshi wayokitɛ lo ndjambola one: “Lande na kele lokombo la Nzambi halotanema lo ahole ane wakilo lo afundelo w’etatelo na? Bonde kawetawo one: Latoyalaka kana NKUMADIONDJO na?” Lo mbotwelo k’okanda ande, American Standard Version nembetshiyaka lande na kele lokombo la Nzambi Jehowa tanemaka loko ndo bonde kele edja l’okongo, lokombo lako takalakambemaka olimu, onkone mbadiaso: “L’okongo wa sedingola l’ololo tshe, afundi w’ase Amerike wakasange onyo otoi ndo wakate voate: lo ndjela ekanyikanyi k’ase Juda, vo wakenaka dia lokombo la Nzambi laki ekila k’efula dia mbolidimola ndo takalahombe fundama lo Bible k’angɛlɛ kana lo Bible kina . . . Lokombo lakinde hita loso ndo osanto alo lambokalola lo ahole ane wakilo lo efundelo w’osanto.” Eelo, anto ango wakakadimola Bible lo angɛlɛ wakenyi dia minya lokombo la Nzambi lo ahole ane wakilo kômonga dikambo di’ololo. Dio diako diakawalikaloya lo ahole awo wa lo Bible.
21. Kakona kata Bible k’aseka Mupe kaki Douay lo kene k’endana la lokombo lako na?
21 Kânga mbedio osoku, anto amotshi mbutaka voate: “Jehowa” kema lokombo la mete la Nzambi. Enyelo, Bible k’aseka Mupe (ka l’angɛlɛ) Douay Version, kele kema la lokombo la Nzambi l’atei w’afundelo a weke, mbutaka ngane lo afundelo wa l’ɛse dia Etombelo 6:3 ate: “Afundi amotshi wa Bible wa nshi nye wambotonga lokombo Jehowa . . . woho wa mete wa nimola lokombo, oko welo lo afundelo wa lo Heberu, akashisho ne dia enonyi efula akete aha la lo kambema olimu.”
22. (a) Woho akona watanema lokombo la Nzambi lo heberu na? (b) Bonde keso l’ohokosanu dia mbeya woho one wakalateketamaka na?
22 Oko wata Bible kengo k’aseka Mupe, lokombo la Nzambi menamaka lo efundelo wa lo Heberu, oteketa wakafundama abuku 39 wa ntondo wa lo Bible. Lokombo lako nembetshiyamaka loko l’ekimanyielo k’aleta anei ane wa lo Heberu: YHWH. Lo nshi ya ntondo, oteketa wa heberu akafundamaka aha la aleta wa londjo, oko aleta ane: a, e, i, o, la u, aleta watokimanyiya dia teketa dimena. Mpokoso kele laso ko, hateye aleta wa londjo akona wakakambemaka olimu la aleta w’ekoko ane: YHWH.
23. Woho akona watokimanyiya oteketa one “bd” lo dihole dia boulevard dia sho mboka woho one waki lokombo la Nzambi lo nimoma na?
23 Dia sho mboka dikambo so ololo, toshi enyelo ka oteketa one: “boulevard.” Tose di’oko oteketa ongo akatate lo fundama “bd” koko l’okongo wa nshi, wakatshike mbôteketa. Woho akona wayeya onto one layena oteketa one wofundami “bd” l’okongo w’enonyi kinunu mbôteketa na? Lam’ele nde atôkaka woho one wateketawo oteketa ako ndo heye aleta wa londjo akona wakakambemaka lawo olimu, nde hônga l’oshikikelo wa woho wôteketawo. Eko woho ako wame la lokombo la Nzambi. Heyama mete woho akona wakawalidimolaka, kânga mbele afundi amotshi wa Bible fonyaka one eko “Yahweh.” Koko, “Jehowa” kele lokombo lambewoma efula l’ahole tshe ndo lambokambema olimu oma ko deko di’enonyi.
24. (a) Bonde kele sho pombaka kamba olimu la lokombo lako l’ololo tshe na? (b) Lande na kahombaso kamba olimu la lokombo la Nzambi lo ndjela Etsha 15:14 na?
24 Onde kokaka kamba olimu la lokombo la Nzambi kânga mbeso hateye woho one wakilo lo nimoma l’etatelo oka? Sho kambaka olimu la nkombo y’anto akina wele lo Bible, aha la ndjidimola oko lo Heberu. Enyelo, lokombo la Yeso lo Heberu ele “Yesh’ua.” Woho ako mbele, sho pombaka kamba olimu la lokombo la Nzambi lone l’enyama l’atei wa Bible, oyadi kânga sho mbolidimolaka one: “Yahweh,” “Jehowa” kana woho okina tshe w’otone la oteketa aso. Kene kele kolo ko, tona kamba olimu la lokombo lako. Dikambo kuna? Dikambo dia hatotokoka tanema l’atei wa “[anto wambosonola Nzambi dia lokombo lande, NW].” (Etsha 15:14) Sho pombaka aha la mbeya lokombo la Nzambi loto, koko mbolitombola ndo mbolilemiya la ntondo ka anyaso lo ndjela enyelo kaki Yeso.—Mateu 6:9; Joani 17:6, 26.
NZAMBI KELE L’OYANGO
25. (a) Kakona k’eso hatôke ololo lo kene k’endana la Nzambi na? (b) Kakona kakatumi Jehowa dia nde tonga diango ndo anto na?
25 Kânga mbele eko wolo lo lomba laso dia sho mpoto hwe, Jehowa kema l’etatelo ndo l’ekomelo. Nde ele “Khum’Ekanga ka pundju.” (Osambu 90:2; 1 Timote 1:17) La ntondo ka nde tatɛ la tonga, Jehowa aki ndameme l’andja w’otondo. Takinde l’olengolengo ne dia nde eko kokele ndo ndjakotsha ndameme. Ngandji kande mbakawotumi dia nde tonga ditongami dikina woho wa dio lawo ngenangena. Ditongami dia ntondo diaki Nzambi, nyuma yofonyi lande mbeyo. La ntondo ka nde tonga kete dia anto mbidjase loko, nde aki la olongoswamelo a woke wa ana a l’olongo. Oyango waki Jehowa aki dia vo monga l’ongenongeno lo loseno ndo dia vo mbôkambe.—Jobo 38:4, 7.
26. Lande na k’eso l’oshikikelo one oyango waki Nzambi w’endana la kete wayokotshama na?
26 L’okongo wa nongosola kete, Jehowa akakitsha Adama la Eva lo etenyi kene kakandashile la sala paradiso. Oyango wakinde aki dia vo mbota ana wahomba mbolemiya, mbotemola ndo nanula paradiso kako lo kete k’otondo. (Etatelo 1:27, 28) Koko, oko akatashile la mbeka, oyango ako a woke oso akafukutana. Oyango ako kôkotshama ne dia Adama la Eva wakatombokwe Nzambi. Koko wayokotshama di’aha menama oko Jehowa amboheko dia kotsha kene kakandakanyiya. He dikambo dia ngaso hadiokoke fonyama kânga yema! Nde mbutaka ate: “Layutsha kene tshe kalangami. [Eelo, NW] dimi lakati dikambu ne, layudishidiya.”—Isaya 46:10, 11.
27. (a) Lande na k’eso la kilombo la Nzambi na? (b) Dimbola diakona diahombaso kana lomba ololo na?
27 Woho akona wokukiye tana dihole lo oyango waki Nzambi na? Mete aha la sala woho walangaye, ko tshika kanyiya dia sala kene kalangande. Ngaso mbakasale Satana, Adama la Eva. Vo wakeye lolango la Nzambi, koko vo kolisala. Nzambi akawaondola dia oso aki ekomo kakiwo voameme. Ko sho, onde teko sho lawo nto la kilombo lande? Eelo, ne dia nde kele kioko ya loseno laso. Loseno laso kimame l’anya ande. (Osambu 36:9; Mateu 5:45) Lo ndjela akambo aso tshe, onde sho senaka la diokanelo l’oyango wele la Nzambi oya leso? Sho pombaka kanyiya dia dikambo so l’ololo tshe, ne dia loseno laso la pondjo kimame ladio.
WOHO WA TEMOLA NZAMBI
28. Anto amotshi temolaka Nzambi l’ekimanyielo ka na?
28 Woho one watemolaso Jehowa eko ohomba efula. Sho pombaka mbôtemola oko alangande, oyadi kânga etonwelo kema la woho one akawatolakanya. Eko amotshi wele la mbekelo ka temola mpingo. Vo mbutaka one hawoyitemola koko yo mbakimanyiyaka dia temola Nzambi oko akokawo ndjinanda. Kânga osoku, onde Nzambi nangaka dia sho mbôtemola l’ekimanyelo ka mpingo?
29. Woho akona wenya Bible dia eko kolo temola Nzambi l’ekimanyielo k’esato na?
29 Kema, nde hetawo dikambo so. Dio diako diakatɛ Mose ana w’ase Isariyele ate: Nzambi kondjaenya lewo l’efonelo ka kene kenama. (Ehwelo k’Elembe 4:15-19) Otoyi a l’atei w’elembe dikumi mbutaka ate: “Tuyaselelaki nduku ekishi, kuyanga efanelu k’engo kemotshi keli l’ulungu, kana keli la kete . . . Tudikhuselaki adui kuyanga ditemola.” (Etumbelu 20:4, 5) Pombaka temola paka Jehowa ndameme. Lo ahole efula, Bible shimbaka otemwelo wa dikishi, w’anto, kana w’oseka engo kekina tshe onyake Jehowa.—Isaya 44:14-20; 46:6, 7; Osambu 115:4-8.
30. (a) Eteketa wa Yeso la w’atomami wakona wenya one kema ololo temola dikishi na? (b) Oko wata Ehwelo k’Elembe 7:25, kakona kahombaso sala l’esato na?
30 Yeso kokamba olimu l’esato. Nde akate ate: “[Nzambi, NW] eko nyuma. Wane watôtemolaka [pombaka, NW] mbôtemola lu nyuma la lu mete.” (Joani 4:24) Ambeki a Yeso wa ntondo wakayele dako diande, vo kokamba olimu l’esato lo otemwelo awo. Otomami Paulo akafunde ate: “Shu tatokendakendaka la mbetawo, aha la [mena, NW].” (2 Koreto 5:7) Otomami Joani akatewoya ate: “Nyewo dikishi.” (1 Joani 5:21) Lande na k’eyɛ hakoke sedingola lo luudu laye ndo ndjambola kana we ndjelaka dako so na?—Ehwelo k’Elembe 7:25.
31. (a) Oyadi kânga sho hatoke bonde k’olembe omotshi wa Nzambi, kakona kayototoma dia sho nemiya olembe ako na? (b) Kakona kahombaso ntsha la wolo aso tshe, ndo lêta lakona lahombaso mbetawo na?
31 Sho kokaka kondja ongenongeno w’oshika lo temola Jehowa Otungi, oko alangande. (Jeremiya 14:22) Oko wata Bible, elembe ande weko dia ongenongeno aso wa pondjo. Tena dimotshi, oma lo ewo kaso ka tshitshe, ondo hatotôkaka lande na kele olembe omotshi waki Nzambi weko ohomba kana woho akona wakokawo têla ongenongeno. Koko, lam’ele Nzambi eko la ewo efula otoleki, sho pombaka mbolemiya l’otema otoyi. (Osambu 19:7-11) Tosale la wolo aso tshe dia mbeya Jehowa dimena ndo têtawo lo leeta lone: “[Nyoye, NW] totemole, tokolami, tokhuse adui la ntundu kaki [Jehowa, NW] Utungi asu. Ndi keli [Nzambi, kaso, NW] asu; shu teli antu wa l’ekambo kandi, la ekoko watundolombolaka la lunya landi.”—Osambu 95:6, 7.
[Diombwɛlo di’osato wa lo lɛkɛ 34]
Endaka luudu leko l’ombiki, . . .kete andja w’otondo w’ohokosanu efula pombaka monga l’Ombiki awo
[Diombwɛlo di’osato wa lo lɛkɛ 39]
Lam’ele Yeso akalombɛ Nzambi dia lolango la Nzambi, koko aha lakinde, latshame; dikambo so menyaka dia vo weko anto ahende wotshikitanyi
[Diombwɛlo di’osato wa lo lɛkɛ 41]
Woho akona wakahombe spirito k’osanto monga onto lam’ele ambeki 120 wakalole lato mbala kame na?
[Diombwɛlo di’osato wa lo lɛkɛ 45]
Onde eko ololo tombola Nzambi l’ekimanyielo k’esato?
[Scriptures illustrated on page 42]
2 Nzambi akate Mose ate: “Dimi kele Jehowa. 3 Dimi lakenama le Abarahama, le Isaka ndo le Jakobo oko Nzambi Kanga-Wolo-Tshe, koko lo lokombo lami Jehowa dimi kondjaenya lewo. 4 Aha paka dikambo dia lakashikike daka lawo dia mbasha kete ya Kanana, kete yakawatâkɛndɛka, dihole diakawadjase oko angendangenda;
5 koko dikambo dia dimi lakoke akumu wa
16 Omaloko, owatshanya la lohelele laye la wolo, owaokiya woma la ngembe kaye.
17 Okombe dungi diawo la sonyi, dia vo nyanga lokombo laye, Jehowa.
18 Wotshami sonyi ndo wasakake komba pondjo, wakanani ndo washile la sonyi!
19 Wêye voate: lokombo laye, wememe Jehowa, We kele Nkum’olongo omboledi wa kete y’otondo!
Ahole anei watanema lokombo la Nzambi lo Bible ka Crampon
(1904—1905)
We ayota lushi lako wate: Lambokotombola, Jehowa; ne dia we akômala, kele kaye kakamo ko we ambomboladia. 2 Enda dia Nzambi kele otshungodi wakimi; dimi leko la yeko ndo haloke woma, ne dia Jehowa, Jehowa kele wolo ami la lembo lami; nde mbakambitsha. —3 Nyu nyayoduwola ashi l’ongenongeno lo teko dia eko, 4 ndo nyayota lushi lako nyate:
2 Nyodihole asoko, nyotshike wodja w’ololo wele la kolamelo woto. 3 We atolamaka one lele l’otema wa shikaa dia nde monga la woladi, dikambo dia nde atokêkamaka. 4 Nyɛkami le Jehowa pondjo; ne dia Jehowa kele dive dia pondjo. 5 Nde akakitshakitsha wane wakadjase ladiko; nde akaholoya osomba one wakayadiya, akôholoya polo la kete, akawete ditshu.
6 Vo wambohotshahotshama lo wanya wa