Tshapita ya Ntondo
Ohomba wa Dibuku dia Danyɛlɛ le Yɛ
1, 2. (a) Naa awui amɔtshi wa mamba wɔkɔndwami lo dibuku dia Danyɛlɛ? (b) Lo nshi yaso nyɛ, wembola akɔna wambɔma lo dikambo dia dibuku dia Danyɛlɛ?
NKUMEKANGA kɛmɔtshi ka wolo efula ambanɛ dia ndjaka ase tomba wakinde nɛ dia wambohekɔ mbotɛ ndo mbosakolɛ dɔ diakandɛnyi diambôhandjola wɔɔngɔ vwa. Ɛlɔngɔlɔngɔ esato wahetawe tɛmɔla lohingu lɔmɔtshi l’otale wambokadjema lo nkuka ka dja kɔhɛtshishawɔ lo yɛdikɔ yambɔtɛkɔnya, koko hawovwe. Anto nkama wele lo fɛtɛ lo luudu la nkumekanga, ɛnyiwɔ ko lonya lɔmɔtshi lambomɛ funda l’ehele ɛtɛkɛta wahokɛma ndo ɔtɛ l’ekolo. Apami amɔtshi w’etema mindo wambɔ̂twɛ osombe ɔmɔtshi wa pami sheke ko wambowokadja lo difuku dia dimbwe, koko nde ambotomba tshondo tsho, aha la dimbwe mbokuna kânga lokala. Omvutshi waki Nzambi ɔmɔtshi ambɛna nyama nyɛi lo ɛnɛlɔ, ndo kitshimudi ya nyama shɔ mendanaka l’awui w’oma ko nshi shɔ polo tinga t’ɛnɔnyi otsha lo nshi yayaye.
2 Ɔsɔ ekɔ tɔtɔi tɔmɔtshi t’ɛkɔndɔ l’atei wa wɛnɛ watanema lo dibuku dia Bible dielɛwɔ Danyɛlɛ. Onde ekɔ ohomba sho mbasɛdingola dimɛna dimɛna? Dibuku sɔ di’edjedja, kokaka monga l’ohomba akɔna lo nshi yaso nyɛ na? Bonde kahombaso ndjâkiyanya dia mbeya awui wambosalemaka ambeta ɛnɔnyi oko 2600 na?
DANYƐLƐ, DIBUKU DI’EDJEDJA KOKO DIELE OHOMBA NSHI NYƐ
3, 4. Bonde kele anto efula hawotshe kɔlɔ lam’ayakiyanyawɔ dia mbeya woho wayonga lɔsɛnɔ l’anto lo nshi yayaye?
3 Dibuku dia Danyɛlɛ suke la tshɛ ndekaka tɛkɛta dia mandji y’andja ɔnɛ, dikambo dialeka anto ndjâkiyanya ɛlɔ kɛnɛ. Suke l’onto tshɛ mbeyaka dia tekɔ lo sɛna lo tena dia wolo. Lushi tshɛ, tekɔ lo nongola lokema la nsango ya lonyangu yatohola ɔnɛ kânga mambotsha anto awui wa mamba lo kɛnɛ kendana la siansɛ ndo la tshulatshula, anto wekɔ lo tanyɔngɔmɛ tsho l’atei w’ekakatanu wa wolo.
4 Ohotokokanyiya dui nɛ: Onto ambɔkɛndakɛndaka lo ngɔndɔ, koko nde hakoke kɛndakɛnda l’ahole efula wa l’okama wa nkɛtɛ wodjashinde, aha la nde mboka wɔma. Nde kokaka ndodja luudu lande la weho tshɛ wa diangɔ di’amɛna dia nshi nyɛ, koko nde hakoke memɛ ohandjwelo wa nkumbo. Nde ekɔ l’akoka wa tshula waa mashinyi wa weho la weho watoma ndo walongola nsango esadi eto, koko nde hakoke ndakanya anto woho wa vɔ mbidjasɛ kâmɛ lo wɔladi. Lushi lɔmɔtshi, yɔnɛ Hugh Thomas, prɔfɛsɛrɛ k’Ɛkɔndɔ, akafunde ate: “Anto wambokondja ewo k’efula ndo wambɔtɔ kalasa y’efula, koko ndoko k’ɔlɔ kambowetsha anto lo kɛnɛ kendana la ndjâkimɛ ndo la woho wa mbeya sɛna dimɛna l’anto akina.”
5. Etombelo akɔna wambela mandji y’anto l’awui efula?
5 Dia pemba mbidja yema y’awui l’ɔnɔngɔ lo tshunda di’ana w’anto, anto wambokongɛ mandji ya weho la weho. Koko, mandji shɔ tshɛ yekɔ lo nɔmbɔla paka oko wakate Nkumekanga Sɔlɔmɔna ate: ‘Onto mbolɛka onyande onto dia mbosoya.’ (Undaki 4:1; 8:9) Eelo mɛtɛ, emboledi ɛmɔtshi waki la tokanyi ta ntsha ɔlɔlɔ. Koko, ndoko nkumekanga, prezida kana owandji wa hiadi wakoka minya hemɔ la nyɔi. Ndoko lakoka kadimola nkɛtɛ kaso kɛnɛ Paradiso oko ɔnkɔnɛ wakalange Nzambi dia tɔ monga.
6. Bonde kele Jehowa bu l’ohomba w’ekimanyielo ka mandji y’anto dia nde kotsha lolango lande?
6 Koko, Otungi ekɔ la lolango ndo l’akoka wa ntsha awui wa ngasɔ. Nde bu l’ohomba wa nɔmba mandji y’anto dikimɔ dia kotsha sangwelo diande, nɛ dia le nde “wedja w’antu weko uku dipopo di’ashi lu mbaka. Vo weli uku loseke la ditshu ladiku dia kilo.” (Isaya 40:15) Jehowa mbele Owandji waheme andja w’otondo. Lâsɔ nde ekɔ la lowandji loleki mandji y’anto la fwa. Diolelo diaki Nzambi mbayɔhɛna mandji tshɛ y’ana w’anto, dia mbisha anto ɛtshɔkɔ wa pondjo. Ondo ndoko dihole dikina diolembetshiyami dui sɔ dimɛna dimɛna oko lo dibuku dia Danyɛlɛ.
DANYƐLƐ AKI OLANGEMI WAKI NZAMBI
7. Danyɛlɛ âkinde, ndo ngande wakawɔsaka Jehowa?
7 Jehowa Nzambi aki la ngandji k’efula otsha le Danyɛlɛ, ɔnɛ lakôkambɛ olimu w’omvutshi ɛnɔnyi efula. Diakɔ diele, ondjelo waki Nzambi akate ɔnɛ Danyɛlɛ ekɔ “ulangimi.” (Danyele 9:23) Tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru ka l’etatelo yokadimwami ɔnɛ “ulangimi” kokaka nembetshiya nto “ɔnɛ lôkama ngandji efula,” “ɔnɛ lɔ̂sama la nɛmɔ efula,” ndo kânga “ɔnɛ loleki nangema.” Ɔnkɔnɛ, Danyɛlɛ aki onto l’ohomba efula lo washo wa Nzambi.
8. Ngande wakayokomaka Danyɛlɛ la Babilɔna?
8 Lo tshena pe, nyɛsɔ tênde awui amɔtshi wa lânde wendana l’omvutshi ɔsɔ wakalangemaka. L’ɔnɔnyi wa 618 N.T.D., Nɛbukadinɛza, Nkumekanga ka Babilɔna, akadinge Jerusalɛma. (Danyele 1:1) Yema tshitshɛ oma lâsɔ, ɛlɔngɔlɔngɔ ɛmɔtshi w’ase Juda wanɛ waki ambewi wa mukanda wakatɔlama la wolo otsha la Babilɔna lo lɔhɔmbɔ. Ndo Danyɛlɛ mbaki l’ɔnɔngɔ awɔ. Lo nshi shɔ, ondo ko nde ele l’ɛnɔnyi dikumi l’ɛmɔtshi.
9. Kalasa kakɔna kakɔtɔ Danyɛlɛ nde l’asekande w’ase Hɛbɛru?
9 Danyɛlɛ nde l’asekande Hananiya, Mishaɛlɛ la Azariya waki l’ɔnɔngɔ w’ase Hɛbɛru wanɛ wakasɔnama dia tɔɔtɔ kalasa k’ɛnɔnyi esato dia mbeya ‘ofundelo la ɔtɛkɛta w’ase Kaladiya.’ (Danyele 1:3, 4) Nomb’ewo mɔtshi mbutaka ɔnɛ ɔsɔ komonga kalasa ka mbeya paka ɔtɛkɛta oto. Ɛnyɛlɔ, prɔfɛsɛrɛ Carl Keil mbutaka ate: “Danyɛlɛ nde l’asekande wakahombe mbetshama lo lomba l’ɛlɔmbɛdi ndo l’ambewi wa mukanda wa tomanamana w’ase Kaladiya, mbut’ate awui wakawalakanyaka lo kalasa ya la Babilɔna.” Ɔnkɔnɛ, Danyɛlɛ nde l’asekande wakalongola wetshelo wotshikitanyi dia ndjokamba elimu wa lɛɛta.
10, 11. Ekakatanu akɔna wakahomana la Danyɛlɛ nde l’asekande, ndo ekimanyielo kakɔna kakawakondja oma le Jehowa?
10 Ɔsɔ mɛtɛ aki otshikitanu wa tshɛ lo lɔsɛnɔ la Danyɛlɛ nde l’asekande! La Juda, vɔ wakasɛnaka kâmɛ l’atɛmɔdi wa Jehowa. Kakianɛ, vɔ wɔsɛna l’atei w’anto wakatɛmɔlaka tozambizambi ta kashi t’apami la ta wamato. Kânga mbakidiɔ ɔsɔku, ɛlɔngɔlɔngɔ ɛsɔ, Danyɛlɛ, Hananiya, Mishaɛlɛ la Azariya komboka wɔma. Vɔ wakayâshikikɛ dia shikimala l’ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ kânga l’atei w’awui wakalɔshanaka la mbetawɔ kawɔ.
11 Ɔsɔ komonga dui dia tshitshɛ. Nkumekanga Nɛbukadinɛza aki ɔtɛmɔdi wa mamba wa Maraduku, jambizambi yakahemɛ tshɛ lo Babilɔna. Mbala mɔtshi, awui wakalɔmbaka nkumekanga kokokaka mbetawɔma kânga yema le ɔtɛmɔdi wa Jehowa. (Ɛnyɛlɔ, enda lo Danyele 3:1-7.) Koko, Jehowa akalɔmbɔlaka Danyɛlɛ nde l’asekande. Lo ɛnɔnyi esato wakaviya kalasa kawɔ, Nzambi akâtshɔkɔla lo mbasha ‘ewo la shɛnɔdi lo weho tshɛ w’ofundelo ndo lomba.’ Ndo nto, Danyɛlɛ akakondja akoka wa mbeya sakola waɛnɛlɔ ndo alɔ. L’ɔkɔngɔ diko, lam’akayɔsɛdingolaka nkumekanga ɛlɔngɔlɔngɔ ɛsɔ ɛnɛi, nde akâtane la yimba “tena dikumi uleki akanga w’aloho la asaki w’awulu wa lu diulelu diandi tshe.”—Danyele 1:17, 20.
WEWOYELO WA NSANGO Y’OMA LE NZAMBI
12. Naa lotumu la lânde laki la Danyɛlɛ?
12 L’edja k’efula k’ɛnɔnyi wakinde la Babilɔna, Danyɛlɛ aki oko ɔkɛndji waki Nzambi wakewoyaka nsango yande le anto wele oko Nkumekanga Nɛbukadinɛza la Bɛlɛshaza. Olimu waki Danyɛlɛ aki ohomba efula. Jehowa akakambe la Nɛbukadinɛza oko ehomɔ Kande, ndo akawosha dikimɔ dia ndanya Jerusalɛma. L’ɔkɔngɔ diko, Babilɔna akahombe ndjolanyema ndo tɔ lawɔ. Lo mɛtɛ, dibuku dia Danyɛlɛ tombolaka Jehowa Nzambi oko Nkum’olongo ndo oko Omboledi lo “diulelu di’antu.”—Danyele 4:17.
13, 14. Kakɔna kakayokomɛ Danyɛlɛ l’ɔkɔngɔ w’ɔkwɛlɔ wa Babilɔna?
13 Danyɛlɛ akakambe lo mbalasa ka nkumekanga oko ɛnɔnyi 70 polo ndo lam’akayɔkɔka Babilɔna. Nde akasɛnɛ edja ndo akɛnyi lam’akakalola ase Juda otsha lo nkɛtɛ yawɔ ya lôtɔ l’ɔnɔnyi wa 537 N.T.D., kânga mbele Bible hate ɔnɛ ndo nde mbakakalola la wɔ. Nde akakambaka olimu efula edja ndo l’ɔnɔnyi wa sato wa lowandji la Nkumekanga Kurɔ, ɔnɛ lakatonge Diolelo di’ase Pɛrɛsiya. Nshi shɔ mɛtɛ ko ondo Danyɛlɛ aya suke l’ɛnɔnyi 100!
14 L’ɔkɔngɔ w’ɔkwɛlɔ wa Babilɔna, Danyɛlɛ akafunde awui woleki ohomba wa lo lɔsɛnɔ lande. Ɛlɔ kɛnɛ, dibuku diakandafunde diekɔ etenyi k’ohomba ka lo Bible k’Ekila ndo vɔ dielɛka ɔnɛ dibuku dia Danyɛlɛ. Ko lande na kahombaso mbidja yimba lo dibuku sɔ di’edjedja na?
TENYI PENDE, KOKO LOSANGO ƆTƆI
15. (a) Naa tenyi pende diele lo dibuku dia Danyɛlɛ? (b) Etenyi k’ɛkɔndɔ ngande wakokatɔ tokimanyiya?
15 Dibuku dia Danyɛlɛ diekɔ la tenyi pende diotshikitanyi: etenyi k’ɛkɔndɔ la etenyi ka prɔfɛsiya. Tenyi diakɔ pende dia dibuku dia Danyɛlɛ kokaka keketsha mbetawɔ kaso. Lo yoho yakɔna na? Etenyi k’ɛkɔndɔ (kele l’atei w’ɛkɔndɔ wa lo Bible woleki salanganya yimba), tɛ̂nyaka ɔnɛ Jehowa ayɔtshɔkɔla ndo ayokokɛ wanɛ watshikala la kɔlamelo le nde. Danyɛlɛ nde l’asekande asato wakatshikala nge la ntondo k’ehemba wakadjaka nsɛnɔ yawɔ lo wâle. Lo nshi yaso nyɛ, wanɛ tshɛ walanga tshikala la kɔlamelo le Jehowa wayokeketshama naka vɔ mbidja yimba dimɛna dimɛna lo ɛnyɛlɔ kawɔ.
16. Wetshelo akɔna wakondjaso oma l’etenyi ka prɔfɛsiya ka lo dibuku dia Danyɛlɛ?
16 Etenyi ka dibuku dia Danyɛlɛ ka prɔfɛsiya keketshaka mbetawɔ kaso, nɛ dia tɔ tɛ̂nyaka ɔnɛ Jehowa mbeyaka nganɛ wayeta awui ɛnɔnyi nkama kana nunu la ntondo. Ɛnyɛlɔ, Danyɛlɛ ekɔ lo kɔndɔla awui tshɛ wendana la wahemelo ndo ɔkwɛlɔ wa mandji yahemɛ andja w’otondo, tatɛ oma lo nshi ya Babilɔna k’edjedja polo ndo lo “etena k’ekumelu.” (Danyele 12:4) Danyɛlɛ ekɔ lo tɛnya dia Diolelo dia Nzambi diele l’anya wa Nkumekanga kakandasɔnɛ nde l’“ekilami” wayolɛ kâmɛ la nde mbele lowandji layotshikala pondjo pondjo. Lowandji lɔsɔ mbayokotsha sangwelo diaki Jehowa diendana la nkɛtɛ kaso kɛnɛ ndo lɔ mbayela wanɛ tshɛ walanga kambɛ Nzambi ɛtshɔkɔ.—Danyele 2:44; 7:13, 14, 22.
17, 18. (a) Ngande wayokeketshama mbetawɔ kaso naka sho mbeka dibuku dia Danyɛlɛ dimɛna dimɛna? (b) Awui akɔna wahombaso menda la ntondo ka sho ndjomɛ wekelo wa dibuku sɔ dia prɔfɛsiya?
17 Diɛsɛ ko Jehowa hatoshɛ awui wa lo nshi yayaye. Nde ekɔ ‘Ombishodi wa toseke.’ (Danyele 2:28) Mbetawɔ kaso kayokeketshama, naka sho menda ɔnkɔnɛ watakotshama prɔfɛsiya yofundami lo dibuku dia Danyɛlɛ. Tayoleka ndjashikikɛ ɔnɛ Nzambi ayokotsha sangwelo diande lo wonya wakandashikikɛ ndo lo yoho yalangande.
18 Wanɛ tshɛ weka dibuku dia lo Bible dielɛwɔ Danyɛlɛ l’otema w’okitanyiya, wayohama lo mbetawɔ. Koko, la ntondo ka sho tatɛ wekelo wa dibuku nɛ, sho la dia menda kana diɔ diekɔ l’awui wa mɛtɛ. Waa nomb’ewo mɔtshi yɔnyɔla Bible mɔnyɔlaka dibuku dia Danyɛlɛ, vɔate prɔfɛsiya ya lɔkɔ yakayofundama l’ɔkɔngɔ wa yɔ kotshama. Onde awui watawɔ asɔ wekɔ mɛtɛ? Tayenda dui sɔ lo tshapita yayela.
AKAYAKIME?
• Lande na kele dibuku dia Danyɛlɛ diekɔ ohomba lo nshi yaso nyɛ?
• Ngande wakayokomaka Danyɛlɛ nde l’asekande dia kamba lo diolelo dia Babilɔna?
• Naa lotumu la lânde laki la Danyɛlɛ la Babilɔna?
• Bonde kahombaso mbidja yimba lo prɔfɛsiya ka Danyɛlɛ?
[Osato wɔsa lɛkɛ l’otondo wa lo lɛkɛ 4]
[Osato wɔsa lɛkɛ l’otondo wa lo lɛkɛ 11]