BIBLIƆTƐKƐ WA LO ƐTƐRNƐTƐ wa Watchtower
Watchtower
BIBLIƆTƐKƐ WA LO ƐTƐRNƐTƐ
Ɔtɛtɛla
  • BIBLE
  • EKANDA
  • NSANGANYA
  • dp tshap. 7 lk. 98-113
  • Tɔtɛkɛta Tɔnɛi Takatshikitanya Andja

Ndooko vidɛo yele lo kɛnɛ kɔsɔnyiyɛ.

Otokimwe, munga kakongi etena kakayatelesharjɛki vidɛo.

  • Tɔtɛkɛta Tɔnɛi Takatshikitanya Andja
  • He Dja Yimba lo Prɔfɛsiya ka Danyɛlɛ!
  • Ɛtɛ w'awui wahɔnyi
  • Awui wa woho akɔ
  • FƐTƐ KƐMƆTSHI KA TSHAMBANDEKO
  • EFUNDELO WAKAFUNDAMA L’EHELE
  • WAMBELƐ PAMI KƐMƆTSHI KA YIMBA
  • EHEKESA KA DIKAMBO KAMBEYAMA!
  • ƆKWƐLƆ WA BABILƆNA
  • TƆ̂SHI WETSHELO OMA L’EFUNDELO WA L’EHELE
  • Efundelo ka la lonya l’ehele
    Buku di’ɛkɔndɔ wa lo Bible
  • Dibuku dia Danyɛlɛ Diambɔnyɔma
    He Dja Yimba lo Prɔfɛsiya ka Danyɛlɛ!
  • Onde wɛ akeyaka?
    Tshoto y’Etangelo Mbewoyaka Diolelo diaki Jehowa (wekelo)—2020
  • Efundelo l’ehele
    Wetshelo wakokayɛ nkondja oma lo Bible
He Dja Yimba lo Prɔfɛsiya ka Danyɛlɛ!
dp tshap. 7 lk. 98-113

Tshapita Y’esambele

Tɔtɛkɛta Tɔnɛi Takatshikitanya Andja

1. Shɛngiya yakɔna yaki la tɔtɛkɛta tɔnɛi takafundama l’ehele kɛmɔtshi deko aha nɛ?

TƆTƐKƐTA tɔnɛi toto mbakafundama l’ehele kakawashingola mpɛmbɛ. Koko, tɔtɛkɛta tɔnɛi tɔsɔ takokiya nkumekanga kɛmɔtshi ka wolo efula wɔma wa mamba suke ndo la mbôdjoya dadi. Tɔtɛkɛta takɔ takewoyaka wahwelo wa nkumi ya dikanga hiende oma l’ekudi, ɔmɔtshi akahombe mvɔ ndo ekomelo ka wodja ɔmɔtshi wakahemɛka andja w’otondo. Tɔtɛkɛta tɔsɔ mbakayokonyaka di’ɔtɛmwɛlɔ wa lo wodja akɔ wakɔsamaka la nɛmɔ efula mɔnyɔma. Koko, kɛnɛ koleki ohomba kakasalema oma lo tɔtɛkɛta tɔsɔ ele, ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi waki Jehowa wakakondja lokumu la mamba ndo lowandji la Jehowa lakalembetamɛ l’etena kele anto efula wakɔnyɔlaka lowandji ndo ɔtɛmwɛlɔ ande. Tɔ tokimanyiyaka dia sho shihodia awui wasalema l’andja lo nshi yaso nyɛ! Ngande wakakoke tɔtɛkɛta tɔnɛi toto ntsha awui asɔ tshɛ na? Ɛsɔ tênde.

2. (a) Kakɔna kakayosalemaka la Babilɔna l’ɔkɔngɔ wa nyɔi ka Nɛbukadinɛza? (b) Akɔna aki nkumekanga nshi shɔ?

2 Ɛnɔnyi akumi wakete tatɛ oma lam’akasalema asui wɔkɔndwami lo Danyele tshapita 4. Ɛnɔnyi 43 wakolɛ Nɛbukadinɛza, nkumekanga ka lotamanya efula lo Babilɔna wakakomɛ lo nyɔi kande l’ɔnɔnyi wa 582 N.T.D. Nkumi ya dikanga yakayɔhɛnaka yakatombaka paka oma lo nkumbo kande, koko vɔ kombiviyaka lo lowandji nɛ dia wakavɔka esadi kana wakadiakemaka. L’ɔkɔngɔ diko, pami kɛmɔ kakawelɛka Nabɔnidɛ akayɔtɔmbɔkɔ ko ndjɔsa lowandji la wolo. Ondo Nabɔnidɛ komonga ɔtɔi ɔmɔtshi wa lo nkumbo ka nkumi ya dikanga ya Babilɔna nɛ dia nyango aki osasɛrdɔsɛ wa woke wa nzambi-ngɔndɔ kakawelɛka ɔnɛ Sînɛ. Waa nomb’ewo mɔtshi mbutaka ɔnɛ Nabɔnidɛ akatshuke ɔnaki Nɛbukadinɛza la womoto di’anto mbetawɔ lowandji lande, ndo nde aketɛ ɔnande Bɛlɛshaza otanyi wa nkumekanga ndo akatshike Babilɔna l’anya w’ɔnande ɔsɔ l’edja k’ɛnɔnyi efula. Naka ngasɔ mɛtɛ, kete lâsɔ Bɛlɛshaza aki okana waki Nɛbukadinɛza. Ko onde Bɛlɛshaza akalembetɛ oma l’awui wakakomɛ Nɛbukadinɛza ka tshɛnde ɔnɛ Jehowa mbele Nzambi Kaheme Tshɛ, ndo kakoka kitshakitsha oseka nkumekanga tshɛ? Eete na!​—⁠Danyele 4:⁠37.

FƐTƐ KƐMƆTSHI KA TSHAMBANDEKO

3. Ngande waki fɛtɛ kakasale Bɛlɛshaza?

3 Tshapita 5 ya Danyele tatɛka l’ɔkɔndɔ wa dambo dimɔtshi. “Nkum’ekanga Beleshaza akakatela dihangamendi diandi kinunu dambu dia wuki. Ku ndi akano wanu la ntundu kawo.” (Danyele 5:⁠1) Oko wakokayɛ kanyiya, akahombamaka luudu la woke efula dia mbidjasha apami asɔ tshɛ kâmɛ ndo wadi l’eseka wa nkumekanga. Nomb’ewo kɛmɔtshi ekɔ lo mbuta ate: “Fɛtɛ y’ase Babilɔna yaki fɛtɛ ya weke efula koko yakakomɛka esangɔ tshɛ lo edjwelo ka wanu. Wanu, ndo diangɔ dia ndɛ dia weho tshɛ di’oshinga wolo diakawɛmbaka oma lo wedja ekina diakalolanɛka lo mɛsa. Luudu l’otondo lakalolanɛka l’opumu wa malashi. Amembi wa nkembo la ampumi wa mishiki wakalekaka nkotsha ɔngɛnɔngɛnɔ wa wanɛ waki lo dambo.” Oko wakinde ɔnɔmbɔdi wa dambo diakɔ, Bɛlɛshaza akadjasɛ lo dihole diakakoke anto tshɛ mbɛ̂na ko akanɔ wanu​—⁠nnɔ, nnɔ, kɛdikɛdi londjwe l’ɔkɛngɛ!

4. (a) Bonde kele ekɔ dui dia diambo di’ase Babilɔna monga lo fɛtɛ l’otsho wa Ngɔndɔ ka Dikumi nshi 5 kana 6, ɔnɔnyi wa 539 N.T.D. na? (b) Kakɔna mɛtɛ kakakeketshaka ase Babilɔna di’aha vɔ mboka asɔlayi wakayawaɔtwɛka wɔma?

4 Ekɔ dui dia diambo heyama di’ase Babilɔna monga lo fɛtɛ l’otsho ɔsɔ wa Ngɔndɔ ka Dikumi nshi 5 polo nshi 6, ɔnɔnyi wa 539 N.T.D. Wodja awɔ waki lo ta, ndo awui wakatawakadimwɛka kɔlɔ keto. Lâsɔ ko atete ndok’edja, alembe w’ase Mediya l’ase Pɛrɛsiya ma la nɛndja Nabɔnidɛ ndo nde akalawɔ dia toyaomba la Bɔrɔshipa, lo lɛkɛ la sidɛ-owɛstɛ ka Babilɔna. Ndo l’etena ka fɛtɛ kɛsɔ mbakadinge asɔlayi waki Kurɔ osomba wa Babilɔna. Koko, Bɛlɛshaza nde la ahangamende ande kɔmɛnamaka oko anto wayakiyanya kânga yema tshitshɛ. Vɔ wakafɔnyaka ɔnɛ Babilɔna, osomba awɔ, hakokaki mbɔtɔ pondjo l’anya w’atunyi! Pele di’osomba dia weke efula diakahikama lâdiko di’ehonge wa tosaka waketshaka ashi w’Ɔkɛdi wa Eyufaratɛ l’atei w’osomba. L’edja k’ɛnɔnyi ndekana lokama ndoko otunyi ɔtɔi wakatokomɛ osomba wa Babilɔna. Diɔ diakɔ diakiwɔ kondjakiyanyaka kânga yema. Ondo Bɛlɛshaza akafɔnyaka ɔnɛ londjo ladjawɔ lo fɛtɛ layɛnya atunyi awɔ ɔnɛ anto asɔ hawoke ndoko wɔma ndo atunyi wayɔkɔmɔ etema.

5, 6. Bɛlɛshaza akandasale lam’akandadjɔ wanu, ndo bonde kele dui sɔ aki tshondo ya lɔtɛngɔ le Jehowa?

5 Oshimu kele edja, Bɛlɛshaza akadjɔ wanu nɛ dia nde akanɔ k’ɛngɛnɔ. Oko wadita Tukedi 20:​1, “wanu eli osokanyi.” L’etena kɛsɔ, wanu wakatshutshuya nkumekanga dia nde ntsha dui dimɔtshi diakaleke enginya efula. Nde akatome dui dia vɔ mbela diangɔ di’olimu di’ekila di’oma lo tɛmpɛlɔ ka Jehowa oya lo fɛtɛ. Diangɔ sɔ diakambe Nɛbukadinɛza lam’akandalɛndja Jerusalɛma diakahombaka munandema paka l’ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi oto. Kânga ɛlɔmbɛdi w’ase Juda wanɛ waki la dikimɔ dia dinanda lo tɛmpɛlɔ ka Jehowa lo nshi yakete, Nzambi akawaewolaka dia vɔ mongaka nshi tshɛ pudipudi.​—⁠Danyele 5:2; enda ndo lo Isaya 52:⁠11.

6 Koyanga mbakidiɔ ɔsɔku, Bɛlɛshaza aki nto la kanyi ya sala dui dimɔtshi dia fumbɔsɔnyi. “Khum’ekanga la dihangamendi diandi, wadiendi la esika andi . . . wakano wanu, wakandula ditemolatemola dia paunyi, dia fesa, di’ehotela, dia mbulu, di’etamba la di’ave.” (Danyele 5:​3, 4) Ɔnkɔnɛ, Bɛlɛshaza akalange tombola tozambizambi tande ta kashi ko mɛnya di’oko Jehowa ekɔ ɛngɔ k’anyanya la ntondo katɔ! Ondo ase Babilɔna waki la mbekelo kɛsɔ. Vɔ wakɔsaka ɛhɔmbɔ awɔ w’ase Juda oko diangɔ di’anyanya, wakɔnyɔlaka ɔtɛmwɛlɔ awɔ ndo kombaɛnyaka kânga yema ɔnɛ wokokalola lushi lɔmɔtshi lo nkɛtɛ yawɔ ya lôtɔ yakawalangaka efula. (Osambu 137:​1-3; Isaya 14:​16, 17) Ondo nkumekanga kɛsɔ, oko wakandadjɔ wanu, akafɔnya ɔnɛ naka nde mbisha ɛhɔmbɔ ɛsɔ nsɔnyi ndo tɛnga Nzambi kawɔ kete nde ayokondja lokumu lo washo a wadiɛnde la k’ɛlɔhɛ ande, ko nde ayɛnama oko kanga nkudu.a Koko, naka Bɛlɛshaza akayaɛnya oko kanga nkudu, kete ɔngɛnɔngɛnɔ ande kombiviya.

EFUNDELO WAKAFUNDAMA L’EHELE

7, 8. Ngande wakayohembɔ fɛtɛ kakasalaka Bɛlɛshaza, ndo ngande wakayoyalaka nkumekanga?

7 Ɔkɔndɔ wakafundama lo wolo wa nyuma mbutaka ɔnɛ: “Lu etena kako, pita ya lunya l’untu yakene, yakafundi ladiku dia pembe ka l’eheli ka luudu la khum’ekanga, lu welelo w’ekitshelu ka tala. Khum’ekanga akenyi etenyi ka lunya kafunda.” (Danyele 5:⁠5) Ɔsɔ mɛtɛ aki dui dia wɔma efula! Lonya laheyama oma lɛnɛ oyelɔ, leteta lɔamɛ suke l’ehele, lo dihole diakangamulaka atala. Ohokanyiya woho wakahombe anto tshɛ mbɔla yɔɔ oko nkɔndɛ lo fɛtɛ ko vɔ tatɛ menda lonya lakɔ, wele enyɔ hwee. Lonya lakɔ lakatatɛ funda awui wa wolo shihodia lâdiko dia mpɛmbɛ kakawashingola l’ehele.b Ɔsɔ mɛtɛ aki ekambokambo ka wɔma ndo kahohamɛki; diɔ diakɔ diele kânga ɛlɔ kɛnɛ, lo wedja watɛkɛtawɔ Angɛlɛ, anto wekɔ la yokedi y’ɔnɛ “he awui wambofundama l’ehele,” dia mɛnya ɔnɛ mpokoso kɛmɔtshi kaya suke.

8 Nkumekanga kɛsɔ ka lotamanya, kakayangaka ndjadiya nde la tozambizambi tande lâdiko dia Jehowa, ngande wakandayala lam’akandɛnyi ɛtɛkɛta ɛsɔ wakafundama l’ehele na? L’etena kɛsɔ, “elundji ka khum’ekanga kakakadimo, tukanyi tandi takôhenyahenya, pelohelo diandi diakashili wulu, adui andi wakasakana.” (Danyele 5:⁠6) Bɛlɛshaza aki l’oyango wa mɛnama onto la woke ndo la lokumu lo washo w’anto ande. Koko, wɔma akayowetɛka oko ɔnɛ loyanga lumu: elongi kande kakakasɔ, lokende lande lakayɛkayɛka, demba diande di’otondo diakasake lokomba la wolo ndo adwe ande wakasakanaka. Eelo mɛtɛ, Davidi komindja lam’akandembɛ Jehowa ate: “Ashu aye watendaka akanga w’utaku dia mbakitshakitsha.”​—⁠2 Samuele 22:​1, 28; enda ndo lo Tukedi 18:⁠12.

9. (a) Bonde kakokaso mbuta ɔnɛ wɔma waki la Bɛlɛshaza komonga wɔma wa Nzambi? (b) Nkumekanga akandalake dia mbisha ase tomba wa la Babilɔna?

9 Tolembete dia Bɛlɛshaza komonga la wɔma wa Nzambi, wɔma watshutshuya onto dia mbisha Jehowa dilɛmiɛlɔ di’efula, ndo wele etatelo ka lomba tshɛ. (Tukedi 9:10) Wɔma wa nyɔi mbaki la nkumekanga kɛsɔ, diɔ diakɔ diaki wɔma akɔ kotondja ndoko dui ɔtɔi dia lomba kânga mbakandasakaka lokomba.c Lo dihole dia nde nɔmba edimanyielo le Nzambi ɔnɛ lakinde oma la tɛnga, nde akahangɔhangɔ dia vɔ mbelɛ “akanga w’aloho, asi Kaladiya, la ambeyi w’akambu wa l’ulungu.” Nde akakome ndo lo mbuta ate: “Untu tshe layala efundelu kene la nimbitshiyami kitshimudi yato, ayolotshama ahondo wa nemo wa tilili, la molola wa paunyi lu kingu. Ndi ayuyala lu dihuli dia satu lu diulelu.” (Danyele 5:⁠7) Omboledi wa lo dihole dia sato lo diolelo akahombe monga onto la woke mɛtɛ, nɛ dia paka ewandji ehende eto mbakôlekaka, Nabɔnidɛ nde la Bɛlɛshaza ndamɛ. Ɔnaki Bɛlɛshaza l’enondo mbakahombe monga lo dihole sɔ, nɛ dia ɔsɔ mbaki mbekelo kawɔ. Koko, nkumekanga kombeya ka ntsha nto, nde aki l’ohomba wa vɔ mbolembetshiya losango lɔsɔ la dihindo!

10. Onde ase tomba wakeye nembetshiya tɔtɛkɛta takafundama l’ehele?

10 Ase tomba wakahongomɔ oya lo luudu lakɔ la woke. Vɔ waki efula nɛ dia Babilɔna aki osomba wakayashaka efula l’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi ndo wakalole la tɛmpɛlɔ efula. Apami wakayataka ɔnɛ sho mbeya mbadia tolembetelo ndo shihodia efundelo wele la tokitshimudi toshami waki efula lɛkɔ. Ase tomba asɔ wakangɛnangɛna mɛtɛ ɔtɛkɔya lo mɛna difuto diaki la ntondo kawɔ. Lâsɔ mbakiwɔ la diaaso dia ntsha ahindo awɔ la ntondo ka lokema l’anto, ko nkumekanga mbaetawɔ ndo mbadiya lo dihole dia lokumu efula. Koko, vɔ tshɛ wakakite tatala! “Vo kumbeya mbala efundelu kako, kuyanga nimbitshiya khum’ekanga kitshimudi yato.”d​—⁠Danyele 5:⁠8.

11. Lande na kele ondo ase tomba wa la Babilɔna kokoka mbeya mbadia tɔtɛkɛta takafundama?

11 Hateye mɛtɛ kana le ase tomba wa la Babilɔna efundelo ɛsɔ mbut’ate alɛta wakafundama wakakokaka mbadiema kana kema. Naka vɔ mɛtɛ kombeya mbadia alɛta akɔ, kete anto asɔ w’etema mindo wakakoke kolonganya kitshimudi mɔtshi ya kashi, kânga ɔtɔi dia ngɛnyangɛnya nkumekanga. Tɔ̂shi dia alɛta akɔ wakakoke mbadiema. Lam’ele ɛtɛkɛta wele oko Arameyɛ la Hɛbɛru wakafundamaka aha l’alɛta wa londjo, tshɛkɛta tshɛ yakakokaka monga l’elembetshiyelo efula. Naka ɔsɔku mbakidiɔ mɛtɛ, kete lâsɔ ondo ase tomba asɔ kokoka mbeya ɛtɛkɛta shikaa wakafundama l’alɛta asɔ. Oyadi kânga wakakoke mbeya ɛtɛkɛta akɔ, vɔ kokoka mbamana fundo dia mbeya kitshimudi yawɔ. Oyadi kakɔna tshɛ kakayala, kɛnɛ keyaso ko: ase tomba wa la Babilɔna wakakite tatala​—⁠wakakome ewo!

12. Woho wakakite ase tomba asɔ tatala akɛnyaka dikambo diakɔna?

12 Ɔnkɔnɛ, ase tomba wakɛnama ɔnɛ akanga wa lokeso mbewɔ, ndo ɔtɛmwɛlɔ awɔ waki wa kashi. Vɔ mɛtɛ wakoke nsɔnyi! Lam’akɛnyi Bɛlɛshaza dia nde amɛmba ɛkɔndjɔ lo woho wamondahɛka otema le ase ɛtɛmwɛlɔ asɔ, nde akaleke mboka wɔma, demba diande diakaleke kasɔ, ndo kânga ahangamende ande “wakakanana.”e​—⁠Danyele 5:⁠9.

WAMBELƐ PAMI KƐMƆTSHI KA YIMBA

13. (a) Lande na kakate nyango nkumekanga dia vɔ mbelɛ Danyɛlɛ? (b) Lɔsɛnɔ la ngande laki la Danyɛlɛ?

13 L’etena kɛsɔ kakakome akambo wolo, wad’aki nkumekanga​—⁠ondo wad’aki nkumekanga ka she Bɛlɛshaza ndamɛ akɔtɔ lo luudu la dambo. Nde akoke woho wakakanana wanɛ waki lo fɛtɛ, ndo nde akeyaka onto lakakoke mbeya mbadia ndo nembetshiya efundelo wakafundama l’ehele. Lâsɔ ko ambeta ɛnɔnyi akumi efula, Nɛbukadinɛza ka she akadje Danyɛlɛ owandji w’ase tomba wakinde tshɛ. Nyango nkumekanga akohɔka dia Danyɛlɛ aki onto ‘la lomba, la ewo ndo laki la eokelo ka mamba.’ Lam’ele mɛnamaka di’oko Danyɛlɛ kombeyamaka le Bɛlɛshaza, ondo lâsɔ omvutshi Danyɛlɛ akayoshisha dihole diande dia woke l’ɔkɔngɔ wa nyɔi ka Nɛbukadinɛza. Koko, Danyɛlɛ kombidjaka yimba dia monga lo dihole dia lokumu. Lâsɔ ko ondo nde aya l’ɛnɔnyi 90, koko akikɔ tsho la kɔlamelo l’olimu wa Jehowa. Kânga mbele lâsɔ ko nde ambosala ɛnɔnyi 80 l’ɛmɔtshi lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna, lokombo lande la lo Hɛbɛru kombohamɛ. Diakɔ diele nyango nkumekanga akawelɛ ɔnɛ Danyɛlɛ, l’ɔtɛ wa mbelɛ lo lokombo lakawatowosha la Babilɔna. Nde akakɔkɔmiya nkumekanga ate: “Eete Danyɛlɛ, ko nde ayokolembetshiya kitshimudi ya efundelo akɔ.”​—⁠Danyɛlɛ 1:7; 5:​10-12, NW.

14. Danyɛlɛ aki la ntondo ka dikambo diakɔna lam’akandɛnyi tɔtɛkɛta takafundama l’ehele?

14 Wakelɛ Danyɛlɛ ko nde akaye la ntondo ka Bɛlɛshaza. Aki ndo nsɔnyi nɔmba ekimanyielo oma le ose Juda ɔsɔ, l’ɔkɔngɔ wa nkumekanga tɛnga Nzambi kande. Koko, Bɛlɛshaza akasale woho wa ngɛnyangɛnya Danyɛlɛ: akôlake difuto diakɔ diamɛ, dihole dia sato lo diolelo, naka nde mbadia ko nembetshiya ɛtɛkɛta ɛsɔ waheyama ndo ɔtɛ l’ekolo. (Danyele 5:​13-16) Danyɛlɛ akedia washo otsha l’efundelo wakafundama l’ehele, ko nyuma k’ekila akôkimanyiya dia nde mbeya kitshimudi yawɔ. Ɔsɔ aki losango la dilanya di’oma le Jehowa Nzambi! Ngande wakakoke Danyɛlɛ mbutɛ nkumekanga kɛsɔ k’otako dilanya dia wolo diakahombe mbokomɛ aha la tɔma lolemi ko ndo lo washo a wadiɛnde la w’anto ande wa weke na? Ohotokoyadja lo dihole dia Danyɛlɛ! Onde nde akasɛngiyama oma lo woho wakɔsɛmɔyaka nkumekanga ndo wakandolake dia mbosha ɔngɔnyi la dihole dia lokumu? Onde omvutshi Danyɛlɛ akahombe ninga lolimi di’aha mponola diewoyelo di’oma le Jehowa?

15, 16. Wetshelo akɔna w’ohomba waki Bɛlɛshaza kɔmbɔsa oma l’awui wakete, ndo ngande wayela anto efula lokolo lande nshi nyɛ?

15 Danyɛlɛ akatɛkɛta la dihonga tshɛ ate: “Ukimeli eshasha aye, usha antu akina weedi aye. Keli dimi, layukalela we khum’ekanga efundelu kene, ndu layukulimbitshiya kitshimudi yato.” (Danyele 5:17) Oma lâsɔ, Danyɛlɛ akatɛkɛta dia woke woke wa Nɛbukadinɛza, nkumekanga kaki la nkudu k’efula ndo kaki l’akoka wa ndjaka, wa kɔmɔla, wa mbudiya ndo wa kitshakitsha onto tshɛ lakandalangaka. Koko, Danyɛlɛ akohola Bɛlɛshaza ɔnɛ Jehowa, ‘Nzambi Nkum’olongo,’ mbaketɛ Nɛbukadinɛza woke ngasɔ. Ndo Jehowa mbakayokitshakitshaka nkumekanga kɛsɔ ka wolo lam’akandayoyadiyaka. Nɛbukadinɛza akayotshutshuyamaka dia mbetawɔ ɔnɛ “Khum’Ulungu [Nzambi] kuledi lu diulelu di’antu, la ndi atudishaka one lalangandi disha.”​—⁠Danyele 5:​18-21.

16 Bɛlɛshaza ‘akeyaka awui asɔ tshɛ.’ Koko nde kɔmbɔsa wetshelo oma lɔkɔ. Kânga mbakasale Nɛbukadinɛza pɛkato ka lotamanya, Bɛlɛshaza mbakayoleka ntsha kɔlɔ tshɛ. Nde akɔnyɔla Jehowa ndo akasale awui wa fumbɔsɔnyi la ntondo kande. Danyɛlɛ akahonolɛ nkumekanga pɛkato kande. Ndo nto, la ntondo k’apanganu asɔ wakatshumana, nde akatɛ Bɛlɛshaza la dihonga tshɛ ɔnɛ tozambizambi ta kashi ‘hatɛnyi, hatoke ndo hateye ndoko ɛngɔ.’ Omvutshi ɔsɔ wa dihonga waki Nzambi akate nto ɔnɛ, otshikitanyi la tozambizambi tɔsɔ t’anyanya, Jehowa ekɔ Nzambi ‘kokime lomu layɛ [wɛ nkumekanga] lo lonya lande.’ Polo ndo nshi nyɛ, anto mbetɛka diangɔ diaha la lumu oko tozambizambi tawɔ: vɔ tɛmɔlaka falanga, elimu, lokumu ndo ɛngɛnɔngɛnɔ. Koko, diangɔ sɔ tshɛ hadiokoke mbisha onto lɔsɛnɔ. Jehowa ndamɛ mbakatosha lɔsɛnɔ, lomu lahɛngaso tshɛ ndja oma le nde.​—⁠Danyele 5:​22, 23; Etsha 17:​24, 25.

EHEKESA KA DIKAMBO KAMBEYAMA!

17, 18. Naa tɔtɛkɛta tɔnɛi takafundama l’ehele, ndo alembetshiya tshɛkɛta la tshɛkɛta?

17 Kakianɛ, Danyɛlɛ, omvutshi w’osombe, akamɛ ntsha kɛnɛ kaki kokoka sala ase tomba wa la Babilɔna. Nde akadia ndo akalembetshiya tɔtɛkɛta takafundama l’ehele. Tɔtɛkɛta takɔ tɔ tɔnɛ: “MƐNƐ, MƐNƐ, TƐKƐLƐ, PARASINA.” (Danyɛlɛ 5:​24, 25, NW) Tɔtɛkɛta tɔsɔ alembetshiyatɔ mɛtɛ na?

18 Lo yoho ya mɛtɛ mɛtɛ, tɔtɛkɛta tɔsɔ nembetshiyaka ɔnɛ “mina ɔtɔi, mina ɔtɔi, shɛkɛlɛ ɔtɔi, la etenyi ka l’ahende ka shɛkɛlɛ.” Tshɛkɛta la tshɛkɛta yaki yɛdikɔ ya wotsho w’akuta w’ekenga yoshilami lo ndjela woho wahɔnyiwɔ oma lo woke oya lo tshitshɛ. Ɔsɔ mɛtɛ aki dikambo dia wolo mana fundo! Oyadi kânga ase tomba wa la Babilɔna wakakoke mbeya alɛta wakafundama, vɔ mɛtɛ totowokoka mbeya kitshimudi yawɔ.

19. Naa kitshimudi ya tshɛkɛta “MƐNƐ”?

19 Oma l’ekimanyielo ka nyuma k’ekila kaki Nzambi, Danyɛlɛ akalembetshiya ate: “Lan’eli kitshimudi y’efundelu kako: MENE: [Nzambi] ambala diulelu diaye [ndo] ambudikumiya.” (Danyele 5:26) Alɛta w’ekuku wa tshɛkɛta ya ntondo wakakokaka nembetshiya “mina” kana yoho mɔtshi ya tshɛkɛta ya lo Arameyɛ yɛnya ɔnɛ “ambɛdikama” kana “ambadiema,” lo ndjela alɛta wa londjo wakakokaka ombadi mbidja l’atei. Danyɛlɛ akeyaka dimɛna dia lɔhɔmbɔ l’ase Juda laya suke la komɛ. Lâsɔ ko ɛnɔnyi 68 wamboshila la mbeta oma l’ɛnɔnyi 70 wakatama dia lɔhɔmbɔ lakɔ mbiviya. (Jeremiya 29:10) Jehowa, Ɔnɛ loleki tshɛ mbeya deko l’ɛnɔnyi, akashile la mbadia nshi yakahombe Babilɔna mbolɛ andja w’otondo ndo ekomelo ka diolelo sɔ kaki kaa suke woho waki anto tshɛ wakete Bɛlɛshaza lo dambo kokoka nfɔnya kânga yema tshitshɛ. Eelo mɛtɛ, ekomelo kakaye, aha paka le Bɛlɛshaza oto koko ndo le Nabɔnidɛ wa she. Ondo diɔ diakɔ diakafundama tshɛkɛta “MƐNƐ” mbala hiende, dia mbewoya ekomelo ka mandji shɔ hiende.

20. Tshɛkɛta “TƐKƐLƐ” akayalembetshiyaka, ndo ngande wakayendanaka la Bɛlɛshaza?

20 “TƐKƐLƐ” akafundama paka mbala ɔtɔi, aha l’efula (singulier). Ondo dui sɔ mɛnyaka ɔnɛ tshɛkɛta shɔ yakalekaka mendana la Bɛlɛshaza. Akasunganaka mɛtɛ yɔ mendana la nde, nɛ dia nde kɔnɛmiya Jehowa kânga yema. Tshɛkɛta shɔ yɔamɛ nembetshiyaka ɔnɛ “shɛkɛlɛ,” koko alɛta ayɔ w’ekuku kokaka nto nembetshiya ɔnɛ ‘ambɛdikama lo kilɔ.’ Diɔ diakɔ diakatɛ Danyɛlɛ Bɛlɛshaza ate: “TƐKƐLƐ: Wɛ ambɛdikama lo kilɔ, ambotanema osadi saa.” (Danyɛlɛ 5:​27, NW) La ntondo ka Jehowa, wedja tshɛ wekɔ anyanya; wekɔ oko lɔsɛkɛ la ditshu lâdiko dia kilɔ. (Isaya 40:15) Vɔ kema la wolo wa shimba ekotshamelo k’asangwelo ande. Naka wedja tshɛ wekɔ tangangɔ t’anyanya le nde, lâsɔ kayotota dikambo dia nkumekanga ɔtɔi ka lotamanya kɛsɔ na? Bɛlɛshaza akalange ndjadiya lâdiko di’Omboledi w’andja w’otondo. Onto l’anyanya ɔsɔ akahembe ntɛnga Jehowa ndo mɔnyɔla ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi, koko nde “akatanema osadi saa.” Eelo mɛtɛ, Bɛlɛshaza akasunganaka kondja dilanya diaki suke la mbokomɛ!

21. Tshɛkɛta “PARASINA” yaki l’elembetshiyelo esato akɔna, ndo tshɛkɛta shɔ akayɛnyaka lo kɛnɛ kendana la woho wakahombe ndjoyala Babilɔna, wodja wakahemɛ andja w’otondo lo nshi yayaye na?

21 Tshɛkɛta ya komelo yakafundama l’ehele yaki ɔnɛ: “PARASINA.” Danyɛlɛ akadia tshɛkɛta shɔ l’ɔtɔi ɔnɛ “PƐRƐSƐ,” ondo nɛ dia nde akatɛkɛtaka dia nkumekanga ɔtɔi dikambo nkumekanga kekina komonga laawɔ. Ɔsɔ mbaki tshɛkɛta ya komelo ya lo ehekesa ka dikambo kaki Jehowa ka woke, yɔ yaki la tɔtɛkɛta tosato, ndo mɔtshi l’atei ayɔ yakatɛkɛtama mbala hiende. “Parasina” nembetshiyaka lo mɛtɛ mɛtɛ ɔnɛ “etenyi ka l’ahende ka shɛkɛlɛ.” Koko, alɛta asɔ wakakokaka nto monga la tokitshimudi tɔnɛ tohende: “diatɔnelo” la “ase Pɛrɛsiya.” Diɔ diakɔ diakate Danyɛlɛ ate: “PERESE: Diulelu diaye diambukahanyema, ndu diambukimwama le asi Mediya la le asi Peresiya.”​—⁠Danyele 5:⁠28.

22. Bɛlɛshaza akandasale lam’akawolembetshiya tɔtɛkɛta t’ehekesa tɔsɔ, ndo dui diakɔna diakandalongamɛka ondo?

22 Ɔsɔku mbakashihodiama ehekesa ka dikambo kɛsɔ. Babilɔna, osomba wa wolo, aki suke la mbɔtɔ l’anya w’alembe w’ase Mediya vɔ la w’ase Pɛrɛsiya. Kânga mbakôtshutshumadia diewoyelo dia dilanya sɔ, Bɛlɛshaza akakotsha daka diande. Nde akatome dui le ekambi ande dia vɔ ndɔtsha Danyɛlɛ dihɔndɔ dia nɛmɔ dia telele, la mɔlɔla wa paonyi lo kingo, ndo dianganya dui ɔnɛ nde aya omboledi wa lo dihole dia sato lo diolelo. (Danyele 5:29) Danyɛlɛ kotona nɛmɔ sɔ, nɛ dia nde akeyaka ɔnɛ ɔsɔ aki nɛmɔ diakahombe Jehowa nongola. Ondo Bɛlɛshaza akalongamɛka ɔnɛ lam’ele lambosha omvutshi Ande nɛmɔ ɔnkɔnɛ, nkɛlɛ ka Jehowa kayotutala oya le mi. Naka ɔsɔku mbakandakanyiyaka, kete nde akayohɔka okanga wa kɔngɔlɔ wanyu amboshila.

ƆKWƐLƆ WA BABILƆNA

23. Prɔfɛsiya kakɔna k’edjedja kaki lo kotshama wonya wakasalaka Bɛlɛshaza fɛtɛ?

23 Lam’akanɔka Bɛlɛshaza nde l’anto ande wanu, watombola tozambizambi tawɔ ndo wɔnyɔla Jehowa, ekambokambo kɛmɔtshi ka wâle kakalɔngɔswamaka l’andja wa luudu la nkumekanga, lo wodjima. Prɔfɛsiya kakatatshi Isaya, lâsɔ ko ambeta ɛnɔnyi oko nkama hiende, kaki lo kotshama. Jehowa akatatshi ɔnkɔnɛ lo dikambo dia Babilɔna ate: “Dimi layukumiya tukuku tshe takawatungi.” Eelo, ɔsɔkishamelo wa wodja wakasɔnama waki Nzambi oma le osomba ɔsɔ wakahombe komɛ. Ko lo yoho yakɔna na? Prɔfɛsiya kakɔ kâmɛ shikikɛka ɔnɛ: “Elame li, uneli! Mediya li, utâdingi.” Elamɛ akayoyalaka etenyi kɛmɔtshi ka wodja wa Pɛrɛsiya l’ɔkɔngɔ wa nshi y’omvutshi Isaya. L’etena kakasalaka Bɛlɛshaza fɛtɛ​—⁠dui diele Isaya akataditshi lo prɔfɛsiya kakɔ kâmɛ​—⁠asɔlayi w’ase Pɛrɛsiya vɔ la w’ase Mediya wakasangana dia ‘mbudɛ’ ko ‘todinga’ Babilɔna.​—⁠Isaya 21:​1, 2, 5, 6.

24. Prɔfɛsiya k’Isaya kakatewoyisha awui akɔna lo kɛnɛ kendana l’ɔkwɛlɔ wa Babilɔna?

24 Kɛdikɛdi, lokombo l’ɔnɔmbɔdi w’asɔlayi asɔ lakatewoyami la ntondo, oko wakewoyama ndo toho takandahombe ndɔsha ta sɔ. Ɛnɔnyi oko 200 la ntondo, Isaya akatatshi ɔnɛ onto ɔmɔtshi lelɛwɔ Kurɔ ayonga okitami w’esɔ wa Jehowa dia nde ndɔsha Babilɔna. Lo ta diande, wekamu tshɛ wakahombe mbekɔ la ntondo kande. Ashi wa Babilɔna wakahombe ‘moma,’ ndo nkuke ya wolo wolo y’osomba ɔsɔ yakahombe tshikala hwe. (Isaya 44:27–45:⁠3) Ko akambo tshɛ wakayala ɔsɔku. Asɔlayi waki Kurɔ waketshiya ashi w’Ɔkɛdi wa Eyufaratɛ lo dihole dikina, ashi wakakitakita ko vɔ wakakoke kɛndakɛnda l’atei w’ɔkɛdi akɔ l’ekolo dia mbɔtɔ l’osomba. Wanɛ wakalamaka nkuke ya pele dia Babilɔna wakohɛ ko wakayitshike hwe. Ambewi w’ɛkɔndɔ efula mbetawɔka ɔnɛ, osomba ɔsɔ wakakɔ l’anya w’atunyi lam’akasalaka anto wa lɔkɔ fɛtɛ. Babilɔna akɔsama aha kânga l’asɔlayi ndɔ ta dimɔtshi di’ɔlɔ. (Jeremiya 51:30) Koko, onto ɔmɔtshi la lokumu akadiakema. Danyɛlɛ akakɔndɔla ate: “L’utshu wa lushi lako, mbakawadiaki Beleshaza, khum’ekanga k’asi Kaladiya. Ku Dariyo, usi Mediya, akose diulelu. Laso ndi aki la deku lasuki la akumi asamalu la pendi.”​—⁠Danyele 5:​30, 31.

TƆ̂SHI WETSHELO OMA L’EFUNDELO WA L’EHELE

25. (a) Lande na kele Babilɔna k’edjedja sunganaka mɛtɛ monga didjidji dia tshunda di’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi wa l’andja w’otondo nshi nyɛ? (b) Lo yoho yakɔna yaki ekambi waki Nzambi wa nshi nyɛ lo lɔhɔmbɔ lo Babilɔna?

25 Ɔkɔndɔ wakafundama lo wolo wa nyuma lo Danyele tshapita 5 wekɔ ohomba efula le so. Lam’ele ditshelo di’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi diakalole lo Babilɔna k’edjedja, osomba ɔsɔ mɛtɛ sunganaka monga didjidji dia tshunda di’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi wa l’andja w’otondo. Lo dibuku di’Enyelo, tshunda sɔ dia l’andja w’otondo nembetshiyamaka oko womoto kanga loseka lakɛdia akila w’anto efula ndo mbelamɛka ɔnɛ “Babilona ka Wuki.” (Enyelo 17:⁠5) Wekɔ lo mbewola womoto ɔsɔ dia nde tshika ndakanya wetshelo wa kashi wɔnyɔla Nzambi ndo nkimɔ ditshelo diande dia kɔlɔ, koko nde hoke, ndo ekɔ lo tetemala tsho la pɛnyahɛnya wanɛ wasambisha akambo wa mɛtɛ wele l’Ɔtɛkɛta waki Nzambi. Oko wanɛ wakadjasɛ nshi y’edjedja la Jerusalɛma ndo la Juda, atshikadi w’Akristo w’akitami w’esɔ wa kɔlamelo waki mɛtɛ lo lɔhɔmbɔ lo “Babilona ka Wuki,” lam’akayonga olimu w’esambishelo ka Diolelo oko wambemala l’ɔnɔnyi wa 1918 oma l’ɛhɛnyɔhɛnyɔ wakasɛngiyama oma le ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ.

26. (a) Ngande wakakɔ “Babilona ka Wuki” l’ɔnɔnyi wa 1919? (b) Ɔhɛmwɛlɔ akɔna wahombaso mbidja l’atei w’etema aso ndo mbewola anto akina?

26 Koko, “Babilona ka Wuki” akayɔkɔ mbala kakɔ ɔtɔi lo shashimoya! Ɔkwɛlɔ akɔ komonga ndo la londjo, akikɔ oko woho wakakɔ Babilɔna k’edjedja aha la londjo l’efula, l’ɔnɔnyi wa 539 N.T.D. Koko, ɔkwɛlɔ ɔsɔ wa didjidji waki woke efula. Ɔkwɛlɔ ɔsɔ wakayala l’ɔnɔnyi wa 1919 T.D. lam’akatshungola Jehowa ekambi ande oma lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna ko mbasha diɛsɛ dia vɔ mbetawɔma le nde. Oma lâsɔ mbakakomɛ lowandji la “Babilona ka Wuki” lâdiko di’ekambi waki Nzambi, ndo mbakawatatɛ mbewoya lokeso latɔ lo sɛkɛ ndo ɔnɛ hakoke mbokiɛkama nto. Babilɔna hetɔki nto pondjo, ndo elanyelo katɔ ka komelo kaya kasuke. Diakɔ diele ekambi wa Jehowa wekɔ lo tewola anto ɔnɛ: “Antu ami, nyutumbi uma l’atei ato, nyutukuyoto lu kolo yato.” (Enyelo 18:⁠4) Onde wɛ ekɔ lo ndjela ɔhɛmwɛlɔ ɔsɔ? Onde ndo wɛ lawɔ ekɔ lo tewola anto akina?f

27, 28. (a) Naa dui di’ohomba efula diele Danyɛlɛ kombohɛka kânga yema? (b) Tolembetelo takɔna tatɛnya ɔnɛ, kem’edja nto, Jehowa ayanga nanya andja ɔnɛ wa kɔlɔ?

27 Ɔnkɔnɛ, ɛlɔ kɛnɛ awui wambofundama l’ehele, koko aha lo dikambo dia “Babilone ka Wuki” oto. Ohɔ dia, lo dibuku dia Danyɛlɛ, dui dia mɛtɛ dioleki ohomba ele dui di’ɔnɛ: Jehowa mbele Omboledi Waheme Andja w’Otondo. Nde ndamɛ oto mbele la lotshungɔ la mbidja owandji lâdiko di’anto. (Danyele 4:​17, 25; 5:21) Ɛngɔ tshɛ kalɔshana l’asangwelo waki Jehowa kayomɔ. Kem’edja nto, Jehowa ayotsha kɛnɛ kakandasangoya. (Habakuka 2:⁠3) Le Danyɛlɛ, etena ka ngasɔ kakayoyaka lam’akinde l’ɛnɔnyi lokama. L’etena kɛsɔ, nde akɛnyi Jehowa akumiya lowandji la wodja ɔmɔtshi wakahemɛ andja w’otondo, wodja wakasɔkishaka ekambi ande oma ko dikɛnda dia Danyɛlɛ.

28 Tolembetelo tahakoke mbidja tamu tɛnyaka ɔnɛ Jehowa Nzambi akashile mbahenya Omboledi ɔmɔtshi l’okudi dia nde mbolɛ anto. Lam’ele ase andja ɔnɛ hawodje Nkumekanga kɛsɔ yimba ndo wekɔ lo ndɔshana la lowandji lande, kɛsɔ mɛnyaka hwe ɔnɛ, kem’edja nto, Jehowa ayanga ndjaka atunyi tshɛ wa Diolelo diolɛ sɔ. (Osambu 2:​1-11; 2 Petero 3:​3-7) Onde wɛ ekɔ lo mɛna dia ɔnɛ kema nto etena ka tshimbatshimba dia sho ndjaɛkɛ lo Diolelo diaki Nzambi? Naka eelo, kete mɛtɛ wɛ ambɔsa wetshelo oma l’awui wakafundama l’ehele.

[Nɔte ya l’ɛse ka dikatshi]

a Lo efundelo ɛmɔtshi w’edjedja, Nkumekanga Kurɔ akate lo dikambo dia Bɛlɛshaza ate: “Ɔhɔdu a pami mbakawadje oko [omboledi] wa wodja ande.”

b Ndo vuyivuyi shɔ ya l’ɔkɔndɔ wa Danyɛlɛ yakayɛnama dia yekɔ mɛtɛ. Waa arkeɔlɔgɛ wakashola ɔnɛ pele dia luudu la nkumekanga ka la Babilɔna k’edjedja diakahikama la atafadi ndo diakashingɔma mpɛmbɛ lâdiko.

c Ondo dikanyiyakanyiya di’ase Babilɔna diakaleke mbetɛ dihindo sɔ wɔma efula. Dibuku dimɔtshi (Babylonian Life and History) mbutaka ɔnɛ: “Lâdiko dia lokema la tozambizambi takatɛmɔlaka ase Babilɔna, vɔ waketawɔka ɔnɛ dimu diekɔ. Wakayashaka efula mɛtɛ lo awui asɔ diakɔ mbele efula k’ekanda awɔ w’awui w’ɛtɛmwɛlɔ ndolanɛ la alɔmbɛlɔ ndo la ɛtɛndɛlɔ wakasalemaka dia mbitshanya ɛdiɛngɛ akɔ.”

d Jurunalɛ mɔtshi (Biblical Archaeology Review) mbutaka ɔnɛ: “Waa nomb’ewo y’ase Babilɔna waki l’abuku wakawafunde nunu la nunu dia tolembetelo tewoya awui woshami. . . . Lam’akâlɔmbɛ Bɛlɛshaza dia mbeya kitshimudi ya kɛnɛ kakafundama l’ehele, ase tomba asɔ wa la Babilɔna wakahombe mɛtɛ menda lo abuku asɔ wa tosaka waki la tolembetelo takawafunde. Koko, abuku asɔ tshɛ wakɛnama anyanya.”

e Afundji w’adiksiɔnɛrɛ mbutaka ɔnɛ tshɛkɛta yokadimwami lanɛ ɔnɛ “wakakanana” mɛnyaka lofunguso la woke, wate kana oko anto wakadjaka lofunge efula lo losanganya lakɔ.

f Enda lo lɛkɛ 205-271, lo La Révélation : le grand dénouement est proche !, dibuku diakafundama oma le Ɛmɛnyi wa Jehowa.

AKAYAKIME?

• Ngande wakahembɔ fɛtɛ kakasalaka Bɛlɛshaza l’otsho wa Ngɔndɔ ka Dikumi nshi 5 polo nshi 6, ɔnɔnyi wa 539 N.T.D.?

• Tɔtɛkɛta takafundama l’ehele taki la kitshimudi yakɔna?

• Prɔfɛsiya kakɔna kendana la ɔkwɛlɔ wa Babilɔna kakakotshamaka wonya wakasalemaka fɛtɛ kakalɔngɔsɔla Bɛlɛshaza?

• Wetshelo akɔna wahombaso mbɔsa nshi nyɛ oma l’ɔkɔndɔ wa tɔtɛkɛta takafundama l’ehele?

[Osato wɔsa lɛkɛ l’otondo wa lo lɛkɛ 98]

[Osato wɔsa lɛkɛ l’otondo wa lo lɛkɛ 103]

    Ekanda wa l’Ɔtɛtɛla (1983-2025)
    Tomba
    Ɔtɔ
    • Ɔtɛtɛla
    • Kahana l'onto
    • Nango
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Ɛlɛmbɛ w'okambelo
    • Awui wa sheke
    • Paramètres de confidentialité
    • JW.ORG
    • Ɔtɔ
    Kahana l'onto