Daka di’andja waha l’akambo wa kɔlɔ
AKAMBO wa kɔlɔ wekɔ lo salema l’atei wa weoho tshɛ w’anto. Oyadi l’atei w’akambo wa dɔmbwɛlɔ, wa diewo, wa tɔkɛnyɔ, w’ɛtɛmwɛlɔ, kana w’endana l’okundji, mɛnamaka di’akambo wa kɔlɔ wambotamba olelo lo yɛdikɔ yele anto hawokoke mbashidiya.
L’andja w’otondo, sango ya lonyangu y’endana l’akambo wa kɔlɔ yekɔ lo mbewoyama lo tita sango. Anto efula, wanɛ waketawɔ ɔkɛndɛ wa kambɛ akina, wekɔ lo mɛnyama oko wanɛ wakamba dia kondja wahɔ awɔ vɔamɛ lam’alongolawɔ etshimba la mbo y’otsho. Kɛnɛ kelɛwɔ ɔnɛ: kɔlɔ k’akambi wa lo wa bilɔ kekɔ lo salema efula. Lofulo l’anto a wake kana wele la falanga efula wasala munga ya weke l’akambo wa kɔlɔ lo kɛnɛ k’endana l’elimu awɔ wa lushi la lushi lekɔ lo tadɛ tsho.
Anto efula wekɔ lo taleke ndjakiyanya lo dikambo dia kɛnɛ kakelɛ jurunalɛ mɔtshi ya la Mputu ɔnɛ: “‘kɔlɔ ka woke’—etshelo kele emboledi a weke wa lɛɛta, ɛlɔhɛ, djekoleko ewandji a wedja, nɔmbaka etshimba la mbo y’otsho la ntondo ka vɔ mbetawɔ osombelo wa diangɔ efula la asangwelo amɔtshi a weke.” The Economist, jurunalɛ mɔtshi ya la Grande-Brétagne, yekɔ lo mbuta dia lo wodja ɔmɔtshi “l’edja k’ɛnɔnyi ehende w’eyangelo w’oma le apulushi ndo wa wondelo w’anto lushi la lushi, dikambo sɔ kɔtɛtɔla etema w’anto w’ɛtɛ wolo walanga paka akambo wa kɔlɔ.”
L’ɔtɛ w’akambo wa kɔlɔ wa ngasɔ wambodiangana l’ahole tshɛ, ɛlɔ kɛnɛ anto efula mɛnaka dia ndoko onto lakokawɔ mbishwɛ otema. Vɔ wekɔ la saki yaki la Davidi, ofundji ɔmɔtshi wa Bible, lam’akandate ate: “Vo tshe wakanganela, wakayafutanya, nduku untu l’atei awo latutshaka ololo.”—Osambu 14:3.
Woho akɔna wakokaso nɛmbia akambo wa kɔlɔ wambodiangana l’ahole tshɛ? Ɛlɔ kɛnɛ, anto efula minyaka akambo akɔ yimba. Koko, oyadi kânga wɛ ambonya akambo wa kɔlɔ yimba, akambo akɔ wayotetemalaka kosha pâ l’asolo. Lo yoho yakɔna?
Akambo wa Kɔlɔ Wekɔ la Shɛngiya le Yɛ
Oyadi akambo wa kɔlɔ wa weke kana wa totshitshɛ, akambo asɔ tshɛ mbudiyaka eshinga wa diangɔ, kitshakitshaka nɛmɔ dia diangɔ, ndo kitshakitshaka elimu l’afuto w’ase olimu. Ɛnyɛlɔ, anto wakakanyiya ɔnɛ akambo wa ngasɔ wele oko wovelo wa falanga oma l’ɔshɛtɛ wa lɛɛta ndo oma lo lokeso akela pâ koleki kɛnɛ koye oma lo wovi wa lo mvudu, oma l’ɔhɔtwanelo, la oma lo wovi wa woho okina mbala dikumi. The New Encyclopædia Britannica (1992) mbutaka ɔnɛ: “falanga yakavama l’atshunda a wake wa l’Etats-Unis yakɛdikama oko dɔlara 200 000 000 000 l’ɔnɔnyi l’ɔnɔnyi—ndeka falanga yakavama oma l’elui w’anto wa kɔlɔ mbala shato.” Dibuku sɔ nembetshiyaka ɔnɛ: kânga mbele ondo etombelo w’oma l’akambo asɔ hawotɛnamaka esadi eto, “akambo wa kɔlɔ wa ngasɔ wekɔ la shɛngiya ya wolo lo lutui tshitshi l’akambi w’elimu, le wanɛ wasomba diangɔ, ndo l’ahole wâdingi.”
Etombelo wa kɔlɔ w’oma l’akambo wa kɔlɔ toholaka ɛtɛkɛta waki Nkumekanga Sɔlɔmɔna lakate ate: “Dimi lakenyi asui tshe watuyalaka l’esi ulungu, ndu lakenyi asoi a wane watuwusuyaka. Keli nduku untu atâsambaka. Lu leke l’asuyanyi awo kaki wulu, ku nduku untu lâsamba.”—Undaki 4:1.
Ko lâsɔ, onde sho pombaka kɔma anya ko mendaka akambo wa kɔlɔ la asho ato? Onde akambo akɔ hawoshilaki? Onde andja waha l’akambo wa kɔlɔ ekɔ paka dɔ di’anyanya? Diɛsɛ ko, aha ɔsɔku mbediɔ! Bible tetshaka ɔnɛ, kem’edja, wɛngiya la ɛɔnywɛlɔ k’ɛlɛmbɛ wayomɔ.
Kɛnɛ Katotɛ Bible
Bible totɛka ɔnɛ akambo wa kɔlɔ wakatatɛ salema lam’akatɔmbɔkwɛ ondjelo ɔmɔtshi wa wolo Nzambi ndo lam’akandanganyiya atshukanyi wa ntondo dia vɔ mbɔtɔ l’ɔnɔngɔ ande. (Etatelu 3:1-6) Ndoko dikambo di’ɔlɔlɔ diakawakondja oma lo mboka ka pɛkato kakawadjɛ. Koko, oma ko lushi lakawasalɛ Jehowa Nzambi pɛkato, Adama l’Eva wakatatɛ sowa oma l’etombelo wa kɔlɔ w’oma l’akambo wa kɔlɔ. Alemba awɔ wakatatɛ ndana yema yema polo ndo lo nyɔi kakiwɔ kokoka mbewɔ. (Etatelu 3:16-19) Oma k’etena kɛsɔ, ɔkɔndɔ w’anto wambolola la diɛnyɛlɔ di’akambo wa kɔlɔ, wa lokeso ndo wa wovi. Koko, mɛnamaka dia wanɛ wasala akambo akɔ ndawɔka alanya wahombawɔ kondja lo ndjela losembwe.
Otshikitanyi l’anto akina wasala akambo wa kɔlɔ, ɛlɔhɛ la ewandji a wake wa pɔlitikɛ, wanɛ wasala akambo wa kɔlɔ, mbɔtɔka lokanu paka lo pai ndo hawoleke kaloya diangɔ diakawakondja lo yoho ya kɔlɔ. Lam’ele vɔ nongolaka etshimba, mbo y’otsho, la diangɔ dia lova lo woshɛshɛ, mbala efula ekɔ wolo mbishola akambo wa kɔlɔ wasala anto a wake. Koko, dikambo sɔ hadiɛnya ɔnɛ andja waha l’akambo wa kɔlɔ ekɔ dɔ di’anyanya.
Otshungwelo w’oma l’akambo wa kɔlɔ ayoya oma le Jehowa Nzambi, Otungi w’onto. Paka Nzambi mbekɛ lonya lande ko akambo asɔ shila. Lande na? Nɛ dia otunyi w’anto wahɛnama, Satana Diabolo, ekɔ lo tetemala minganyiya anto. Oko wâlaso lo 1 Joani 5:19, “[andja w’otondo, NW] weko lu wulu wa kanga kolo.” Naa dikambo dikina diakoka tolembetshiya lande na katafule akambo wa kɔlɔ—ndo lande na kele efula ka wanɛ wasala akambo akɔ asɔ hawokondja alanya?
Ndoko weolo wakoka anto mbidja ko nɛmbia Satana nde l’ɛdiɛngɛ ande. Paka Nzambi mbekɛ lonya lande ko anto kondja “lotshungɔ la lotombo l’ana wa Nzambi.” (Rɔmɔ 8:21, NW) Jehowa ekɔ lo tolaka ɔnɛ, kem’edja, Satana ayodjama lo lokanu woho wahandatokoka kesa anto nto ndoko yema. (Enyelo 20:3) L’etena kɛnɛ, naka sho nangaka sɛna l’andja waki Nzambi waha l’akambo wa kɔlɔ, kete sho pombaka mbikasha ditshelo dia kɔlɔ dia l’andja ɔnɛ.
Anto Kokaka Tshikitana
Lo nshi yaki Yeso Kristo, wanɛ wakakambaka la lowandji lawɔ lo yoho ya kɔlɔ ndo wakahɛnyahɛnyaka anyawɔ wakikɔ. Ɛnyɛlɔ oko elungudi w’elambo, vɔ wakeyamaka efula oma lo ditshelo diawɔ dia kɔlɔ. Vɔ wakasalaka dikambo sɔ kânga mbakataka ɔlɛmbɛ wa Nzambi ɔnɛ: “Tulungulaki mbu y’utshu, ne dia yo yatulaka wane wasena washu, ndu yateteka aui w’akanga a mete anyanya.” (Etumbelu 23:8) Zakeyo, owandji w’elungudi w’elambo aketawɔ dia nde akahɔtɔlaka anto diangɔ oma l’enongo wa lomamatanyɛ. Koko, lo dihole dia nde nɔngɔsɔla wodja lo yɛdikɔ ya woke, Yeso akasɛngasɛnga anto dia vɔ kadimola etema ndo tshika ditshelo diawɔ dia kɔlɔ. Omalɔkɔ, elungudi w’elambo, wanɛ waki la ditshelo dia kɔlɔ, ɛnyɛlɔ oko Mateu la Zakeyo, wakatshike yoho yawɔ ya lɔsɛnɔ l’edjedja.—Mateu 4:17; 9:9-13; Luka 19:1-10.
Wanɛ wayasha lo ditshelo dia lokeso ɛlɔ kɛnɛ kokaka, lo yoho yakɔ yâmɛ, mbikasha akambo wa kɔlɔ lam’ayowɔlɔta “[lonto l’oyoyo, NW] lakatungama lu ololo la ekila ka mete le [Nzambi, NW].” (Efeso 4:24) Ondo mbeyaka monga wolo dia futa elambo la kɔlamelo tshɛ kana tshika dia ntsha ditshelo dia kɔlɔ. Koko, ɛlɔlɔ wayotokondja nɔmbaka dia sho sala kɛnɛ tshɛ kakokaso sala.
Lam’ele vɔ hawoyɔkɛndakɛnda lo ndjela andja ɔnɛ wamboshila la ndana, wanɛ wayakiyanya dikambo di’ɔlɔlɔ w’anto akina wekɔ la wɔladi wa l’otema. Vɔ hawoke wɔma w’ɔnɛ anto wayowanda l’ɔkɔkɔ w’akambo wa kɔlɔ. Koko, vɔ wekɔ la nkum’otema k’ɔlɔlɔ. Vɔ wekɔ lo mbokoya ɛnyɛlɔ ka lo Bible kaki omvutshi Danyɛlɛ. Bible kɔndɔlaka ɔnɛ ɛlɔhɛ ɛmɔtshi wakayangaka dia tana Danyɛlɛ la kiambokambo mɔtshi ya kɔlɔ. “Keli vo kumbutana nduku la dikambu kana munga ka mbufunda, ne dia ndi aki la kolamelu. Vo kumbena la munga kuyanga la kiambukambu.”—Danyele 6:4.
Daka Diaki Jehowa
Jehowa ekɔ lo mbisha daka di’ɔnɛ: “Kuyanga untu a kolo ambutsha kolo tena lukama ndu ambutalula nshi yandi, mete, dimi mbeyaka nti: Waku watukaka [Nzambi, NW] woma, wayuhumo lukulu l’olo, ne dia vo watukaka woma la ntundu kandi. Keli diese huyala le untu a kolo. Ndi hutalula nshi yandi uku didjidji, ne dia ndi hatukaka woma la ntundu ka [Nzambi, NW].”—Undaki 8:12, 13.
Ande esambelo kayotokondja etena kahatonyangaka anto nto oma l’akambo wa kɔlɔ lee! Ande ɔtshɔkɔ wa sɛna pondjo pondjo l’andja waha l’akambo wa kɔlɔ lee! Dikambo sɔ diayosalema mɛtɛ. Bible tɛkɛtaka dikambo dia “elungamelu ka lumu la pundju, le [Nzambi, NW], laheyi mvuta kashi, uku akandalaki lu deku diaketi.” (Tito 1:2) Naka wɛ petshaka akambo wa kɔlɔ ndo nangaka akambo w’ɔlɔlɔ, kete mɛtɛ wɛ ayokoka mɛna ekotshamelo ka daka diaki Nzambi di’andja waha l’akambo wa kɔlɔ.
[Caption]
Akambo wa kɔlɔ wambodiangana l’atei wa dɔmbwɛlɔ ndo l’akambo w’ekanda
Akambo wa kɔlɔ wekɔ la shɛngiya lo ditshelo di’ekambi w’elimu wa lɛɛta