Onde Alɔ Kokaka Mbuta Akambo Wahataye?
OMA ko nshi y’edjedja, anto ndjashaka efula lo akambo w’alɔ. Ase Edjibito wakafunde abuku wa mamba dia nembetshiyaka alɔ, ndo Ase Babilɔna waki l’anto awɔ wakalembetshiyaka alɔ. Ase Ngirika waki la mbekelo ka ndashaka ase hemɔ lo tɛmpɛlɔ yaki Asclepius, ɔnɛ kele lam’ayowɛna alɔ, wayowatɛ kɛnɛ kahombawɔ sala dia vɔ nkɔnɔ. L’eleko ka hende ka lo Tena Diaso nɛ, Artemidorus akatondja dibuku dimɔtshi diakandalembetshiya tolembetelo t’alɔ. Tatɛ oma l’etena kɛsɔ, abuku efula wa ngasɔ wakayofundama tomba oma lo dibuku diande. Polo ndo ɛlɔ kɛnɛ, anto wekɔ lo ndjatshutshuya dia nembetshiya alɔ, ko onde alɔ mɛtɛ tolembetshiyaka akambo wa lo nshi yayaye?
Di’alɔ mbuta akambo wa lo nshi yayaye, vɔ pombaka sɛngiyama la wolo ɔmɔtshi wa lâdiko. Lo Bible, sho mɛnaka diɛnyɛlɔ efula diele Nzambi akakimɔka wolo akɔ ɔsɔ. Oyadi ekambi ande kana wanɛ waki kombɔtɛmɔlaka, nde akawaɛnyaka alɔ wa pɔlɔfɛsi. Mɛtɛ, Jobo 33:14-16 mbutaka ɔnɛ: “[Nzambi, NW] atoteketaka . . . lu alo, lu waenelo l’utshu lam’atutshudungoka antu lu djo ya wulu, ndu lam’atohohelaka antu lu mbetu yawo. Ku ndi atudihulaka atui w’antu.”
Nzambi akasale ngasɔ lo dikambo diaki Farawɔ ka l’Edjibito lo nshi ya Yɔsɛfu, ɔnɛ lakasɛnaka ambeta ɛnɔnyi ndekana 1 700 la ntondo ka Tena Diaso nɛ. Dɔ diakɛnyi Farawɔ fundama l’Etatelu 41:1-7, ndo lo divɛsa 25 polo 32, Yɔsɛfu akadilembetshiya ɔnɛ diɔ mɛnyaka ɛnɔnyi esambele wele “kete ya l’Edjibitu yayongonya mbu ya nde efula kaheyama,” oma lâsɔ ko ɛnɔnyi esambele wa ndjala ka kasha ndjoya. Yɔsɛfu akalembetshiya Farawɔ ate: “[Nzambi, NW] akenyisha Farayo dikambu diayangandi ntsha.” (Etatelu 41:28) Dɔ sɔ diaki pɔlɔfɛsi ka kɛnɛ kakayosalemaka mɛtɛ.
Nkumekanga ka lokumu efula k’Ase Babilɔna akɛnyi dikambo dia ngasɔ. Nɛbukadinɛza akɛnyi dɔ diakohandjola yimba vwa, koko nde kokoka mbohɔ dɔ diakɔ nto. Ɔnkɔnɛ, nde akelɛ akanga w’alɔka ande dia vɔ ndjôsakolɛ dɔ diakɔ diakandɛnyi ko ndjôlembetshiyadiɔ. Ɔsɔ mɛtɛ aki dikambo diakiwɔ kokoka sala.—Danyele 2:1-11.
Lam’ele Nzambi mbakɛnya nkumekanga kɛsɔ dɔ diakɔ, Nde akasha omvutshi Danyɛlɛ dikoka dia nde mbishola dɔ diakɔ la kitshimudi yadiɔ. Danyele 2:19 mbutaka ɔnɛ: “L’utshu dikambu diakashami diakenama le Dan[y]ele lu enelo.” Danyɛlɛ akatombola Nzambi lo dikambo dia dɔ sɔ, ata ate: “Asi yimba, kana akanga w’aloho, asaki w’awulu kuyanga ateketshishi wa djimu, haweyi kulimbitshiya, we khum’ekanga, dikambu diushami diakayalombe. Keli [Nzambi, NW] leli l’ulungu, atushulaka akambu wushami. Ndi akakenya, we khum’ekanga Nebukadineza, akambu wayuyala lu nshi yayayi.”—Danyele 2:27, 28.
Lo tena dimɔtshi, Nzambi akewoyaka anto ande awui lo alɔ, ndo lo tena dikina, nde akashikikɛka ɔnɛ nde ayowasalɛka ɔlɔlɔ ande kana akâkimanyiyaka dia vɔ shihodia woho wakandâkimanyiyaka. Lo dikambo dia Jakɔbɔ, Nzambi akawaɛnya lo dɔ ɔnɛ nde mbetawɔmaka lo asho ande.—Etatelu 48:3, 4.
Lam’akɛnyi Yɔsɛfu, she ka lôdia ka Yeso, ɔnɛ Mariya ambotshɔ diemi, nde akɔshi tɛdikɔ dia mbɔsɛka. Ko wakayowotɛ lo dɔ di’aha nde sala ngasɔ. Mateu 1:20 mbutaka ɔnɛ: “Lam’akandakanaka dia akambu aso, nyulungi, ondjelo [wa Jehowa, NW] akene le ndi lu do. Ndi akawutela ati: We Josefu, kanula ya Davidi, tukaki woma dia mbosa wadeye Mariya. Ne dia diemi diutshwindi diku, dieli uma le [nyuma k’ekila, NW].” L’ɔkɔngɔ diko, wakayowewolaka lo dɔ: “Ondjelo [wa Jehowa, NW] akene le Josefu lu do. Ndi akawutela ati: Unela, osa ona la nyangu, ulawo utsha l’Edjibitu.”—Mateu 2:13.
Alɔ Wele Bu oma le Nzambi
Dui di’ɔnɛ olembetshiyelo wa tokitshimudi t’alɔ wakatanemaka efula l’asa wanɛ waki komonga anto wa Nzambi mɛnyaka ɔnɛ alɔ, lo tshɛ kawɔ, hawokoke mbɔsama oko awui wa shikaa wɛnya kɛnɛ kayosalema lo nshi yayaye. Lo nshi y’omvutshi a Nzambi welɛwɔ Jeremiya, amvutshi wa kashi wakataka ɔnɛ: “Dimi lakenyi do! dimi lakenyi do!” (Jeremiya 23:25) Vɔ waki l’oyango wa minganyiya anto dia vɔ kanyiya ɔnɛ Nzambi mbatɛkɛta lo tshimbo yawɔ. Nzambi akatshutshuya Jeremiya dia nde mbuta ɔnkɔnɛ lo dikambo di’amɛnyi asɔ w’alɔ: “[Jehowa] Kanga lulimbilimbi, [Nzambi k’Isariyɛlɛ, NW], kata ati: Tanyetawoki amvutshi anyu weli l’atei anyu la etshi anyu w’awulu nyukesa, kuyanga nunga aui w’amenyi anyu w’alo; ne dia watunyutelaka akambu wahatayi wa kashi lu lukumbu lami, . . . mbata [Jehowa].”—Jeremiya 29:8, 9.
Lam’ele amvutshi asɔ wa kashi waki ‘akanga w’alɔhɔ,’ alɔ wakawɛnaka wakakokaka sɛngiyama oma le ɛdiɛngɛ l’oyango wa nkesa anto. Dui diakɔ diamɛ mbotshiwɔ lo Zekariya 10:2 ɔnɛ: “Dikishi diatutaka awui w’anyanya; asaki w’awulu watenaka akambu wa kashi. Amenyi w’alo watusakulaka alo [w’anyanya, NW].”
Diabolo ekɔ onkeshi wa woke, ndo aya ɛnɔnyi nunu efula wende lo kamba l’ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ dia vɔ tshundjaka anto ɔnɛ Nzambi akatɛkɛtshi la wɔ lo tshimbo ya waɛnɛlɔ ndo y’alɔ, oko wakasalaka amvutshi wa kashi lo nshi ya Jeremiya la Zɛkariya. Lo dikambo di’anto asɔ, Judɛ, ofundji wa Bible wakasokoyama oma le Nzambi, akafundɛ Akristo wa l’eleko ka ntondo ate: ‘Anto amɔtshi wambɔtɔ l’atei anyu aha la nyu mbeya, Afundelo wambotawataki oma k’edjedja ɔnɛ wayolongola elombwelo kɛnɛ, vɔ wele amɔnyɔdi wa Nzambi, wanɛ watengesolaka ɔlɔlɔ w’ɔtɛkɔya wa Nzambi kaso dia vɔ mɛnya oko awui a mindo wasalawɔ bu kɔlɔ ndo watangunaka tshɔi yakɔ Yatokanga ndo Nkumɛso, Yeso Kristo.’ Nde akate ɔnɛ, anto asɔ, lo yoho ya didjidji, ‘wakayakimɔka tshɛ lo alɔ.’—Jude 4, 8.
Hemba Awui Watawɔ
Onto ɔmɔtshi mbeyaka mbuta ate Nzambi akatɛkɛtshi la mi lo dɔ kana ɔnɛ alɔ wakandɛnyi lo dikambo dia nshi yayaye wakakotshama, koko aha lâsɔ ato ko sho mbêtawɔ ndo mboyela oko kanga tshungu. Tênde awui wakawatɛ Ase Isariyɛlɛ wofundami lo Euhwelu k’Elembe 13:1-3, 5: “Naka umvutshi omotshi kana omenyi w’alo ambunela l’atei anyu, ambunyenya djimbitelu motshi kana dikambu dia mamba, ku lam’ayushidiyama djimbitelu kana dikambu dia mamba diku, diakandanyutela ati: Tuyeli ditemolatemola, diahanyeyi, tuditemole, tanyulungaki aui w’umvutshi kana omenyi w’alo ako, . . . Umvutshi kana omenyi w’alo uku ayudiakema.” Nzambi akatshikaka anto asɔ tɛkɛta awui wa kashi dia pemba kɔlamelo y’anto ande.
L’ɔtɛ wa sho ndjela amɛnyi w’alɔ wele la nkudu ka nkotola anto, dikambo dia tshundju diahombaso sala ele pemba awui watawɔ di’aha sho ndjokesama oma le onkeshi wa woke wahɛnama, ɔnɛ ‘lakesa anto wa lo nkɛtɛ k’otondo.’ (Enyelo 12:9) Ko ngande wakokaso pemba awui awɔ dimɛna dimɛna na?
Dui dia Nzambi diakafundama mbele ɔnɔmbɔdi wakatosha Nzambi dia tɛnya kɛnɛ kele mɛtɛ. Lo dikambo dia Dui diakɔ, Yeso Kristo akate ate: “Diui diaye dieko mete.” (Joani 17:17) Diɔ diakɔ diatolakawɔ lo 1 Joani 4:1 (NW) ɔnɛ: “Elangemi ami, tanyetawɔke ɔtɛkɛta tshɛ wakasambiyama, koko nyohembe ɛtɛkɛta wakasambiyama dia nyu mɛna kana oma le Nzambi mboyewɔ, nɛ dia amvutshi efula wa kashi wambotomba l’andja ɔnɛ.” Naka sho mbɛdika awui awɔ dimɛna dimɛna la kɛnɛ kata Bible, kete tayɛna ɔnɛ akambo watawɔ, filɔzɔfi yawɔ, ndo ditshelo diawɔ hokana la Bible. Dui dia Nzambi mbele owandji watɛnya kɛnɛ kele mɛtɛ.
Onde ɔmɛnyi akɔ w’alɔ wasɛma ate lekɔ l’ewo ka lânde ekɔ lo kamba mɛtɛ l’alɔhɔ kana la ditshelo dikina di’ɛdiɛngɛ? Naka eelo, kete Dui dia Nzambi mbânyaka. “Lakayɛ, hawohombe mɛna . . . kanga alɔhɔ, kanga asɛndɛ, koyanga onto latoyangaka tolembetelo t’akambo wahataye, kanga dɔka, kana onto lasenga onyande, onto latotshɔka le ɔtɛkɛtshishi wa djimu, ɔnɛ latotaka akambo wahataye, kana onto tshɛ latɔtɛkɛtaka la wanɛ wakavu.”—Eohwelo k’Ɛlɛmbɛ 18:10-12, NW.
Naka onto akɔ lɛ̂na alɔ mbutaka ate lekɔ l’anima wahavu, kete kɛnɛ katande hɔtɔnɛ la Dui dia Nzambi diata hwe ɔnɛ: “Anima watsha pɛkato—vɔ mbayovɔ.” (Ezekiyɛlɛ 18:4, NW) Onde nde ekɔ lo ndjâtombola ndo ekɔ lo kotola olui w’anto dia vɔ mboyela? Mateu 23:12 tewolaka ɔnɛ: “Untu tshe layambiya, ayukitshakitshama.” Ndo Etsha 20:30 mbewolaka Akristo ɔnɛ: “Antu wayunela uma l’atei anyu nyame, wayutela antu akambu waha mete, dia nkutula ambeki l’okongo awo.”
Onde ɔmɛnyi akɔ w’alɔ keketshaka akambo a ngala? Jakɔba 3:17, 18 (NW) mbânyaka ɔnɛ: “Lomba l’oma la diko lekɔ ntondotondo pudipudi, oma lâsɔ ko wɔladi, l’ekanelo ka yimba, lɔ mbetawɔka kitanyiya, lɔ ndola la kɛtshi ndo l’elowa w’ɛlɔlɔ, lɔ bu la shɔnɔdi, bu la dungi pende. Lâdiko dia lâsɔ, lɔtɔngɔ l’olowa wa losembwe monɛmaka lo wɔladi le wanɛ wadja wɔladi.” Onde nde ekɔ lo nyanga lowandji la pɔlitikɛ kana dihole dimɔtshi dia woke l’andja ɔnɛ? Dui dia Nzambi mbânyaka la wolo tshɛ, lam’atadiɔ ɔnɛ: “Ɔnɛ lalanga monga ɔngɛnyi w’andja ɔnɛ ekɔ lo ndjaetɛ otunyi wa Nzambi.” Lo yoho shɔ mbɛnya Bible kɛnɛ kele kashi.—Jakɔba 4:4, NW.
Naka onto akɛnyi lo dɔ nyɔi k’ose nkumbo ɔmɔtshi kana k’ɔngɛnyi ande, kete ondo nde akɛnyi dɔ sɔ nɛ dia yimba yande yaki lo dikambo di’onto ɔsɔ. Naka mɛtɛ onto akɔ akavwe l’otsho akɔ wakandɛnyi dɔ, kete ɔsɔ bu djembetelo yɛnya ɔnɛ dɔ sɔ diakikɔ pɔlɔfɛsi. Lo dɔ tshɛ dia lo woho ɔsɔ diayɛnamaka oko mɛtɛ, ekɔ nkama y’alɔ wahakotshama.
Kânga mbakakambaka Nzambi l’alɔ lo nshi yakete dia nde mɛnya anto akambo wayosalema ndo mbatɛ awui amɔtshi lam’akafundamaka Dui diande, nde bu l’ohomba wa sala ngasɔ nshi nyɛ. Dui sɔ diakafundama diekɔ l’awui tshɛ w’oma le Nzambi wahomba anto ɛlɔ kɛnɛ, ndo pɔlɔfɛsi ya lɔkɔ mendanaka l’akambo wayosalema ɛnɔnyi ndekana kinunu lo nshi y’otsha la ntondo. (2 Timote 3:16, 17) Ɔnkɔnɛ, sho kokaka ndjashikikɛ ɔnɛ alɔ wɛnaso, aha Nzambi mbatɛnyawɔ dia totɛ akambo wayosalema lo nshi yayaye, koko ekɔ elimu w’ohomba efula wasala wɔɔngɔ dia yimba yaso mongaka dimɛna nshi tshɛ.
[Caption on page 7]
[Diombwɛlo di’osato wa lo lɛkɛ 7]
Oko wakɛnya dɔ dia Farawɔ awui waki suke la salema, Dui dia Nzambi tɛnyaka kɛnɛ kayotokomɛ lo nshi yayaye