Sho Pombaka Mɛna Alɔ
ONDE wɛ mɛnaka alɔ? Ekɔ wolo sho ndjakesa naka sho kanyiya ɔnɛ ndo wɛ mɛnaka alɔ, nɛ dia sho tshɛ mɛnaka alɔ wonya weso lo djɔ, kânga mbakokaso mbuta ɔnɛ hatɛnyi alɔ. Wakafɔnya ɔnɛ % ndekana 95 y’alɔ wɛnaso mbohamamɛka. Dɔ diakɔna diohɔyɛ? Lo mɛtɛ, alɔ walekaso mbohɔ ele wanɛ wɛnaso yema la ntondo ka sho memɔ.
Anyangiyangi w’awui w’alɔ wakɛnyi ɔnɛ djɔ tatshɔka yema yema, yɔ ndekaka tɔtɔmɛ lo yema ya wenya wa ntondo, oma lâsɔ yɔ takitakitaka ko ndjokomaka oko djɔ ya lɔtɔkɔkala l’ɔkɔngɔ diko. Alɔ ndekaka mɛnama lo djɔ ya l’etena keteta asho esadi esadi. Etena kɛsɔ mbetshanyaka l’etena kaheteta asho esadi esadi. Otshimbo (cycle) tshɛ w’etena kaheteta asho esadi esadi kana w’etena keteta asho esadi esadi mbɔsaka taahe oko 90, ndo etshimbo ɛsɔ salemaka mbala tshanu kana shamalo l’otsho, otshimbo wa komelo ndjosalemaka yema la ntondo k’onto memɔ.
Onto lafɔnya ɔnɛ wɔɔngɔ ande mbututalaka wonya wende lo djɔ ekɔ lo ndjakesa. Wakɛnyi ɔnɛ wɔɔngɔ salanganaka efula wonya wɛnayɛ alɔ ndeka ndo wonya weyɛ bu lo djɔ, onyake paka tɔtshɔngu (cellules) tɔmɔtshi ta l’etenyi ka wɔɔngɔ kokakatanyi l’esandji k’eshisha wa l’okandji, tɔtshɔngu takɔ mendanaka la yambalo ndo la dikoka dia nkimɛ akambo lo yimba. Tɔtshɔngu tɔsɔ mumuyaka lo djɔ ya l’etena keteta asho esadi esadi. Koko lo tshɛ katɔ, tɔtshɔngu ta l’eshisha wa lo wɔɔngɔ tetemalaka tomanɛ nsango.
Wɔɔngɔ aso ekɔ etenyi ka demba ka diambo kokengami la miliyara efula ya tangangɔ tatoma tolembetelo suke la lokama polo ndo nkama hiende kana nkama shato lo sekɔndɛ ɔtɔi. Tangangɔ takenga wɔɔngɔ w’onto ɔtɔi tekɔ efula ndeka ndo lofulo l’anto wa lo nkɛtɛ k’otondo. Anyangiyangi amɔtshi fɔnyaka ɔnɛ wɔɔngɔ ekɔ la tangangɔ tatɛ oma lo miliyara 20 polo ndo lo miliyara ndekana 50. Woho wokengamiwɔ la tangangɔ efula ngasɔ shikikɛka kɛnɛ kakate ofundji wa Bible welɛwɔ Davidi lo dikambo dia demba di’onto ate: “Dimi [layokotombolaka, NW], ne dia lakatungama etungelu ka woma ndu mamba.”—Osambu 139:14.
Alɔ
Wonya wasɛnaso, awoki aso atanu tetemalaka toma nsango la alɛdi otsha lo wɔɔngɔ, koko lam’eso lo djɔ, aha ngasɔ mbasalema. Wɔɔngɔ salaka alɛdi l’atei awɔ vamɛ aha l’ekimanyielo k’awoki wa l’andja. Ɔnkɔnɛ, kɛnɛ kɛnaso lo alɔ ndo akambo watshaso lɔkɔ mongaka tena dimɔtshi oko dɛdilɛdi. Lo alɔ, onto kokaka sala akambo wahɔtɔnɛ l’ɛlɛmbɛ wa l’etongelo, ɛnyɛlɔ oko fumbo otsha l’olongo oko fudu kana nkɔ oma l’oholola aha la nde mpomɔ. Etena mbeyaka ndjofukutana ko sho mbeyaka ndjɛna etena kakete oko tɔ mbele etena ka kakianɛ. Kana, naka tekɔ lo nyanga dia ndawɔ, sho mɛnaka di’oko hatokoke ndawɔ—ekolo aso waya wetsho bi. Awui wakatɔtɔmiyama lo wɔɔngɔ aso ndo akambo wɛnaso wonya weso bu lo djɔ ndjoyaka mɛtɛ lo alɔ wɛnaso. Efula ka wanɛ wakɛnyi akambo wa wɔma wa ta hawokoke mbaohɛ esadi eto, ndo amɔtshi hawotohɛka woho watoyaokaka onto naka kanga osehe ɔmɔtshi ambɔ̂lɔsha. Awui wa ngasɔ wakiyanya onto wɛnaso wonya weso bu lo djɔ kokaka ndjɛnama lo alɔ aso, ko ndjotɛnya eheka. Awui efula wakanyiyaso lam’atshɔso dia tolala kokaka ndjoya lo alɔ wɛnaso.
Tena dimɔtshi, lam’ayangaso dia shidiya okakatanu ɔmɔtshi, sho ndjeyaka yoho yakokaso mboshidiya lam’eso lo djɔ. Dui sɔ mbeyaka mɛnya ɔnɛ aha djɔ tshɛ mbele dia mɛnaka paka alɔ ato. Etenyi kɛmɔtshi ka djɔ ele okanyiyelo.
Dibuku dimɔtshi diatɛkɛta akambo w’alɔ la wa wɔɔngɔ aso mbutaka ɔnɛ: “Olimu waleka yimba sala wonya woladi onto kema mɛna alɔ koko kanyiya. Okanyiyelo wa lo djɔ hasalema kâmɛ l’awui a kashi wa l’awoki ndo vɔ bu okanyiyelo wa diambo. Okanyiyelo akɔ salemaka le anto efula, ndo mbala efula vɔ ndjashaka lo akambo watosalemaka mɛtɛ lo lɔsɛnɔ, akambo wakasalema lui kakete kana wayosalema lui kayaye, ndo tena tshɛ, ɔsɔ ekɔ okanyielo w’anyanya watosalemaka tena efula, hawotondja awui w’eyoyo, ndo kalolaka okalolakalola l’awui akɔ wâmɛ.”
Anto amɔtshi fɔnyaka ɔnɛ awui wɛnawɔ l’alɔ wekɔ la nsango y’ohomba le wɔ. Dia vɔ mbeya kitshimudi y’alɔ akɔ, vɔ mombaka kalupɛ suke la mbeto ɔnɛ kele kawoyofunde alɔ akɔ lam’ayowemɔ. Ann Faraday akafunde ɔnkɔnɛ lo dibuku diande dimɔtshi (The Dream Game) dia nde mɛnya ɔnɛ abuku wafundawɔ l’oyango wa nembetshiya tolembetelo t’alɔ bu ohomba: “Abuku w’alɔ ango wayoyâdiaka dia mbeya tokitshimudi t’awui w’alɔ kana tolembetelo t’alɔ bu ohomba kânga yema tshitshɛ, oyadi kânga vɔ wakafundama lo ndjela awui w’ashidi kana lo ndjela tosambo ta nshi nyɛ ta wekelo wa yimba y’onto.”
Lam’ele mɛnamaka di’ɔnɛ alɔ ndekaka ndja paka oma lo wɔɔngɔ, kema ɔlɔlɔ kanyiya ɔnɛ vɔ wekɔ la nsango mɔtshi y’ohomba le so. Sho pombaka mbaɔsa oko olimu watosalaka wɔɔngɔ tena tshɛ ndo wôkimanyiya dia vɔ mongaka dimɛna nshi tshɛ.
Ko kayotota lo dikambo dia wanɛ watotaka ɔnɛ lakɛnyi lo dɔ ɔnɛ lôtɔ la mi kana ɔngɛnyi ami ɔmɔtshi avɔ, ko la wedi a pindju, nde ndjôka ɔnɛ onto akɔ akavwe na? Onde ɔsɔ bu djembetelo yɛnya ɔnɛ alɔ kokaka mbuta akambo wayosalema lo nshi yayaye? Lo sawo diayela, tayenda kiɔkɔ y’alɔ wa pɔlɔfɛsi.