Onde Ɔngɔnyi Koka Kosha Ɔngɛnɔngɛnɔ?
Nkumekanga Sɔlɔmɔna akeyaka ohomba wa falanga. Nde akafunde ate: “Antu watolekaka dambu dia ndjangenyangenya, watonokaka wanu dia ngenyangenya lumu, la falanga yatukukaka lu akambu tshe.” (Undaki 10:19) Ndɛ diangɔ l’angɛnyi kokaka mbisha ɔlɔ efula, koko falanga yekɔ ohomba dia kondja mma dia ndɛ kana wanu wa nɔ. Nɛ dia lo tshimbo ya falanga mbakondjaso diangɔ dia l’emunyi, yɔ ‘yekɔ ohomba dia kondja diangɔ tshɛ.’
KÂNGA mbaki Sɔlɔmɔna l’ɔngɔnyi w’efula, nde akeyaka ɔnɛ vɔ wekɔ l’elelo. Nde akeyaka ɔnɛ lɔsɛnɔ l’ɔngɔnyi hela onto ɔngɛnɔngɛnɔ. Nde akafunde ate: “One latukaka falanga ngandji, hatuyilutaka, la one latukaka ukundji ngandji, hatunduyaka saki ka waho ayo.”—Undaki 5:10.
Ohokanyiya dia kanga ɔngɔnyi lambɔngɔna woho w’anyanya. Sɔlɔmɔna ate: “Lam’atufulaneka diango, ndu andeshi adio watufulaneka.” (Undaki 5:11) Lam’afulanɛ ‘diangɔ di’ɛlɔlɔ’ diele l’onto kana lomombo lande, nde tôngaka l’ohomba w’anto efula dia dilama. Etshudi kana anɔngɔsɔdi wa diangɔ, anami, ekambi, nsɛtɛdi, ndo anto akina—vɔ tshɛ pombaka futama l’elimu awɔ. Lo wedi okina, dia mbafuta vɔ tshɛ, pombamaka falanga efula.
Akambo wa ngasɔ hawela kanga ɔngɔnyi ɔngɛnɔngɛnɔ. Xénophon, nomb’ewo kɛmɔtshi k’Ose Ngirika kakasɛnaka l’eleko ka nɛi la ntondo ka tena diaso nɛ, akafunde lo kɛnɛ kendana l’ose wola ɔmɔtshi lakayokomaka ɔngɔnyi ɔnɛ:
“Bonde, onde ɛlɔ kɛnɛ, wɛ fɔnyaka . . . ɔnɛ lo yɛdikɔ yakondjami falanga mbemi l’ɔngɛnɔngɛnɔ?” Nde ambotetemala mbuta ate: “Onde wɛ heye wate nshi nyɛ, handjɔlɛ dimɛna, handjɔnɔ dimɛna ndo handjolala djɔ oko wakamalalaka nshi yakimi lêke ose wola? Wahɔ wamɛ wele lami oma lo lomombo lɔsɔ ele: dimi pombaka kokɛ anto akina, kaha, kimanyiya anto efula oleki nganɛ akamâkimanyiyaka. Kakianɛ as’olemu wendɛka l’anya ami dia kondja yangɔ ya ndɛ, wanu wa nɔ, ahɔndɔ wa ndɔta, amɔtshi wekɔ l’ohomba w’enganga mbasakɛ; ndjaka lodjashi ɔn’ɛnami woyambela ɔkɔkɔ ɔmɔtshi wakatɔnyitɔnyisha wa ndjawondo, kana elongalonga kekina kakatoyatambiya l’ashi ko mvɔ, kana ndjombutɛ ɔnɛ hemɔ kɛmɔtshi kambɔtwɛ lemba l’ɛkɔkɔ. Ko mɛnamaka . . . di’oko lamboleka tshimba wɔɔngɔ efula kakianɛ oma lo diangɔ di’efula diaya lami oleki nshi yakimi ladiɔ yema tshitshɛ.”
Ɔkɔkɔ okina wamboleka anto nyanga ɔngɔnyi ele vɔ wambokesama la kɛnɛ kakete Yeso Kristo ɔnɛ: “lukesu l’ukundji.” (Mateu 13:22) Vɔ kesamaka nɛ di’okundji akɔ wayangawɔ l’ekudukudu hawaelaki ɔngɛnɔngɛnɔ walongamɛwɔ pondjo. Vɔ fɔnyaka ɔnɛ kɛnɛ kahakoke onto ntsha lam’ende la yema ya falanga tshitshɛ, nde kokaka ndjokitsha naka nde aya la falanga efula. Ɔnkɔnɛ efula wekɔ lo ndɔ ta dia ta dia kondja falanga efula.
Ngandji k’Okundji Hela Onto Ɔngɛnɔngɛnɔ
Woho wayakiyanya os’ɔngɔnyi lo kɛnɛ kendana la diangɔ diande holasha djɔ ya baku. Sɔlɔmɔna ate: “Djo y’ukambi yatuyalaka longovungovu, kana yema tshitshe mbulendi kana efula, keli elutelu ka kanga ongonyi hatûladiaka djo.”—Undaki 5:12.
Wonya wayakiyanya onto efula naka nde amboshisha yema yande y’ɔngɔnyi, aha djɔ tsho mbatondoshishaka. Lam’akandakɔndɔlaka dia pâ kele la kanga ɔngɔnyi, Sɔlɔmɔna ate: “Dikambu dikina, lu nshi ya lumu landi tshe, ndi atolekaka lu udjima, ndu atuyalaka la lunyangu efula, kandji la yenyi.” (Undaki 5:17) Lo dihole dia nde tana ɔngɛnɔngɛnɔ oma l’ɔngɔnyi ande, nde atɔlɛkaka la ‘lonyangu,’ nde atokaka kandji dia tondja falanga ya somba diangɔ dia ndɛ kânga mbende layɔ. Monga la kanyi ya wɛngɛngɛ ya ngasɔ mbeyaka tatsha onto hemɔ. Lo wedi okina, demba dia kɔnyangakɔnyanga ndjahemaka nto ladiko di’ekiyanu wonga l’ose wola; nɛ dia diɔ hawosha diaaso dia nde ndjamɔtshɛ diangɔ.
Ondo kɛsɔ koholaka kɛnɛ kakafunde ɔpɔstɔlɔ Paulo ɔnɛ: “Keli wane wakomiya ndjala ongonyi, wayoko lu uhimba la lu djunga ndu lu saki ya dinginya yatutshelaka antu kolo, yayuditsha antu lu elanyelu la eshishwelu. Ne dia saki ka ukundji eko udiu a wehu tshe w’akambu wa kolo. Amotshi wakadiyangi, waketola uma lu mbuka ka mbetawo, wakayatshatsha la nyangu ya wulu efula.” (1 Timote 6:9, 10) Lo oyangelo wa falanga, anto kesaka, mbutaka kashi, mbivaka, ndjâkimɔka l’akambo wa monanyi, ndo ndjakaka ndo ndjaka. Lo ndjakimɔ tshɛ l’oyangelo wa falanga, vɔ ndjongaka la pâ ya lo yimba, ya lo demba ndo ya lo nyuma. Onde ɔsɔ mbele mboka k’ɔngɛnɔngɛnɔ? Kema!
Tɔngɛnɛngɛnɛ la Kɛnɛ Kele Laso
Sɔlɔmɔna aki l’awui efula wa mbuta lo kɛnɛ kendana l’ohomba wa monga la wɛdimo l’awui a falanga. Nde akafunde ate: “Uku akandatumbi utakataka uma l’utema a nyangu, wuhu ako mbayundukalula utsha lene akandayi, ndu hosa nduku engo uma l’ulimu andi, kuyanga nkikimela lu lunya landi. Nyulungi dikambu diakamenyi. Le untu, engo k’ololo ndu ka dimena, eli nde, no, la ngenangena l’ulimu tshe watundutshaka l’esi ulungu, lu nshi ya lumu landi tshe yakawusha [Nzambi]. Oso eli etenyi kandi.”—Undaki 5:15, 18.
Ɛtɛkɛta ɛsɔ mɛnyaka ɔnɛ onto honge l’ɔngɛnɔngɛnɔ lo ndjamɔtshɛ lomombo lo dikambo dia nshi yande yayaye etena kele ondo nde hokoma lɛkɔ. Ekɔ dimɛna, ndo sunganaka sho ndjangɛnyangɛnya l’elowa w’oma l’olimu aso a wolo. Ɔpɔstɔlɔ Paulo akɛnya kanyi yakɔ yamɛ lo mukanda ande wakasambiyama wakandafundɛ Timɔtɛ, ata ɔnɛ: “Ne dia shu kundja nduku l’engo la kete nye, ku hateyi ntola nduku engo uma la kete. Keli lam’ayutuyala la diango dia nde ndu la diango dia ndota, shu tayuyala la ongenongeno lu diango diako.”—1 Timote 6:7, 8; ɛdika la Luka 12:16-21.
Sapi k’Ɔngɛnɔngɛnɔ
Sɔlɔmɔna aki l’ɔngɔnyi w’efula ndo lomba oma le Nzambi. Koko, nde akakakatanya ɔngɛnɔngɛnɔ la lomba, koko aha la falanga. Nde akate ate: ‘Onto lambokondja lomba, ele l’ɔngɛnɔngɛnɔ, kamɛ ndo ɔnɛ lele la shɛnɔdi, nɛ dia kondja lomba ndeka kondja fɛsa ɔlɔlɔ, ndo wahɔ alɔ ndeka wa paunyi. Lɔ ndeka ave w’oshinga a wolo dimɛna, lɔ hɛdimi la diangɔ tshɛ diokokiyɛ nanga oshinga wolo. Lo lonya lalɔ la lomi mbele lɔsɛnɔ l’otale; ndo lo lonya lalɔ la lɔmɔsɔ mbele ekundji la lotombo. Mboka yalɔ yele mboka y’ɔngɛnɔngɛnɔ, ndo towoka talɔ tshɛ tele ki. Lɔ lele otamba wa lɔsɛnɔ le wanɛ watoliɛkamaka ndo onto tshɛ latotshikalaka lalɔ, watowetaka vate: kanga ɔngɛnɔngɛnɔ.’—Tukedi 3:13-18.
Lande na kele lomba ndeka diangɔ dia l’emunyi na? Sɔlɔmɔna akafunde ate: ‘Lomba la falanga kokɛka onto; oko wele falanga dikambo dia kokɛ onto; koko ohomba w’ewo ele: lomba shimbɛka ɔnɛ lele lalɔ.’ (Undaki 7:12) Kânga mbele falanga mbishaka onto yema y’ekokelo, kimanyiyaka kangayɔ dia somba kɛnɛ kele lande ohomba, lomba kokɛka onto oma l’akambo wakoka mbidja lɔsɛnɔ lande lo wâle. Aha ɔnɛ lomba mbeyaka kokɛ onto oma lo nyɔi k’osondjo keto, koko lam’ele lɔ mbika etshina lo wɔma waki Nzambi, lɔ tɔlaka onto otsha lo lɔsɛnɔ la pondjo.
Bonde kele lomba l’oma le Nzambi mbishaka onto ɔngɛnɔngɛnɔ na? Nɛ dia ɔngɛnɔngɛnɔ wa mɛtɛ kokaka ndja paka oma le Jehowa Nzambi. Akambo weta lo lɛsɛnɔ mɛnyaka di’onto kokaka kondja ɔngɛnɔngɛnɔ wa mɛtɛ tshimaka nde kongi l’okitanyiya otsha le Nkum’Olongo. Ɔngɛnɔngɛnɔ wa pondjo nemanɛka la dihole diele l’onto la ntondo ka Nzambi. (Mateu 5:3-10) Naka sho kamba l’awui wekaso oma lo Bible, kete tayokondja ‘lomba loye oma l’olongo.’ (Jakoba 3:17) Lɔ layotosha ɔngɛnɔngɛnɔ wahakokaki tosha ɔngɔnyi pondjo.
[Caption on page 5]
[Caption on page 5]
Nkumekanga Sɔlɔmɔna akeyaka kɛnɛ kasha onto ɔngɛnɔngɛnɔ. Onde wɛ kieyaka?