Ekimanyielo ka Mɛtɛ le Nkumbo
“Lo mɛtɛ, nkumbo ya l’Amɛrika yekɔ l’okakatanu wa wolo. Kɛsɔ mɛtɛ mbakokaso mbuta lo menda lokema l’awala wavɔ, ana wôtɔ lo monanyi, [la] akambo wa ngala watshama lo nkumbo [ndo] ana walanyema oma le ambutshi awɔ.”
NGASƆ mbakate Tom Brokaw, jurunalistɛ mɔtshi yɔ̂mbɔla akambo lo televisiɔ ndo awui akɔ ntshamaka lo wedja efula. Okakatanu ɔsɔ ɛnyawɔ na?
L’akambo efula, nkumbo mbele dive di’etshina dia tshunda di’anto. Naka nkumbo kambofukutana, kete ndo tshunda di’otondo di’anto. Lâdiko dia lâsɔ, lo nkumbo mbakondja ana ekokelo l’akambo wa falanga ndo wa longandji. Lɔkɔ mbatatɛwɔ mbeka akambo woleki ohomba efula wa lo lɔsɛnɔ. Ko naka nkumbo kaya l’ofukutanu, wetshelo akɔna wayokondja ana na? Lende ayowonga lo lotui tshitshi na? Epalanga a woho akɔna wayowoyonga na?
Onde nkumbo kokaka kondja ekimanyielo l’etena kɛnɛ kêtɔ l’okakatanu? Eelo. Nkumbo ekɔ tshunda diakashikikɛ Nzambi ndamɛ. (Etatelu 1:27, 28) Ndo nde akakisha ɛlɔmbwɛlɔ ka dimɛna efula lo Bible, Dui diande. (Kolosai 3:18-21) Lo mɛtɛ, hatokoke tshikitanya tshunda di’otondo di’anto, koko sho kokaka kamba l’alako wa Bible lo nkumbo kaso. Sho nangaka nyɔkɔndɔlɛ kɛnɛ kendana l’anto amɔtshi wakakambe l’alako w’oma lo Bible ndo ɛlɔlɔ wakawakondja.
Woho wa Mbewɔ Odiakelo wa Diwala
Lo wedja efula, suke l’awala 50 lo 100 mvɔ̂ka. Dui sɔ mɛnyaka woho wamboleka nana diokanelo dia l’asa anto l’anto! Lo mɛtɛ, anto efula wayokomaka lo mbodia ana vamɛ ato l’ɔkɔngɔ wa diwala mvɔ kambaka olimu a mamba dia mbodia anawɔ. Koko anto efula suyaka ɔnɛ ndeka ɔlɔlɔ atshukanyi shidiya ekakatanu awɔ lo dihole dia ndjaka diwala.
Diwala dimɔtshi dia lo Iles Salomon diaki suke la mvɔ. Omi, ɔnɛ laki ɔna owandji, aki ngala ndo la ditshelo efula dia kɔlɔ. Wadiɛnde aki la lɔsɛnɔ la pika edja ndo nde ndjolanga ndjadiaka. K’etena kakɔ, omɛnde aketawɔ mbeka Bible l’Ɛmɛnyi wa Jehowa. Nde akeke ɔnɛ onto tshɛ lalanga ngɛnyangɛnya Nzambi hahombe mbeya tsho kɛnɛ kele kɔlɔ, koko nde pombaka ‘petsha awui akɔ wa kɔlɔ.’ (Osambu 97:10) Mbut’ate sho pombaka petsha awui wele oko kashi, wovi, awui wa ngala, la wodjwelo a wanu. Nde akayele dako sɔ ko kakiye ato, nde akalɛndja mbekelo yande ya kɔlɔ ndo dionga dia ngala. Wadiɛnde akâmbe heyama lo mɛna otshikitanu ɔsɔ ndo diwala diawɔ diakayɔlɔngɔsɔmaka oma l’ekimanyielo ka shɛngiya yele la Dui dia Nzambi.
L’Afrique du Sud, Ɔmɛnyi wa Jehowa ɔmɔtshi wa womoto akoke ɔnɛ osungu ande wa womoto l’omende wayanga ndjaka diwala. Ko nde akasawola l’osungu ande lo kanyi ya Nzambi lo dikambo dia diwala lo mbɛ̂nya dibuku Sheke y’Ɔngɛnɔngɛnɔ wa lo Nkumbo. Dibuku nɛ diakatondja Ɛmɛnyi wa Jehowa mɛnyaka alako wa lo Bible wendana la diwala, mbikaka epole ɔsɛkɛ lo woho wakimanyiya Bible atshukanyi dia vɔ kandola ekakatanu awɔ. Osungu ande a womoto l’omɛnde wakadia dibuku diakɔ ko wakahembe l’otema ɔtɔi dia kamba l’alako w’oma lo Bible wele lɔkɔ. Lo ntsha ngasɔ, vɔ wakayɔsaka yɛdikɔ yaha ndjaka diwala nto. Diwala dikina sɔ diakake lo kamba l’awui wa lo Bible.
Naka Hanyosangi Ɔtɛmwɛlɔ Ɔtɔi
Kayotota dia diwala diele atshukanyi bu l’ɔtɛmwɛlɔ wâmɛ na? Bible pingaka lam’alakatɔ Akristo dia vɔ tshukana ‘paka lo Nkumadiɔndjɔ.’ (1 Koreto 7:39) Koko, mbala mɔtshi otshukanyi mbeyaka tshikitanya ɔtɛmwɛlɔ. Onde lâsɔ vɔ pombaka ndjaka diwala? Kema.
Wakambola mama kɛmɔtshi kaki mala koma Ɔmɛnyi wa Jehowa lo Botswana nganɛ wakatshikitana lɔkɛwɔ lande lo ndjela mbetawɔ kande k’oyoyo. Nde akalɔmbɛ omɛnde dia nde mbôkadimolɛ, ko omɛnde akate ate: “Lambɛna dia wadiɛmi ambotshikitana efula tatɛ oma lam’akandakome Ɔmɛnyi wa Jehowa. Kakianɛ nde ambɔla wɔɔngɔ, aya bu otshatsha oko wakinde. Nde akakondja wolo ndo solo dia mɛtɛ dia kila fɔka, ɛkɔmɔ kahamatakoke tshika edja nd’ɛlɔ. Wadiɛmi otôkaka dimi l’ana kâmɛ ndo anto akina ngandji. Nde okikɛ akambo efula, djekoleko otsha le ana. Dimɛ mbɛnaka atasambisha anto akina, atsha la wolo tshɛ dia mbakimanyiya dia vɔ nɔngɔsɔla nsɛnɔ yawɔ. Ndo dimɛ lɛɛna dia lambotshikitana lo yoho y’ɔlɔlɔ. Dimi suyaka di’otshikitanu ɔsɔ tshɛ ndja oma l’ɛnyɛlɔ kashande.” Ande shɛngiya ya dimɛna yaki l’alako wa Bible lo diwala sɔ lee! Anto efula waha Ɛmɛnyi wa Jehowa wakate awui efula lo dikambo di’atshukanyi awɔ wele Ɛmɛnyi.
Naka Ombutshi a Pami Hakotsha Ɛkɛndɛ Ande
Dia nkumbo shikikala dimɛna, pombaka diokanelo monga l’asa ombutshi a pami l’anande. Ɔpɔstɔlɔ Paulo akasha dako nɛ ate: “Nyu amboci w’ampami, tanyocɛɛke anaanyu akambo wokoki mbaokiya yɛɛnyi; koko nyowaodya l’ɛlɛmbɛ ndo mbaahokola wooho wata [Jehowa].” (Ɛfɛsɛ 6:4, Dyookaneelo dy’oyooyo) Diɔ diakɔ dietawɔ sawo dimɔtshi diakatombe lo jurunalɛ mɔtshi yelɛwɔ The Wilson Quarterly ɔnɛ ekakatanu efula watomba ndjâka oma lo woho wahakotsha ambutshi w’apami ɛkɛndɛ awɔ. Sawo diakɔ diakate ɔnɛ: “Lofulo l’ana waki kɔsɛnaka dihole ɔtɔi la washɛwɔ wa pɛtɛpɛtɛ lakadɛ mbala hiende l’asa 1960 la 1990 . . . Ekakatanu efula wamboleka pɛnyahɛnya Ase Amɛrika tombaka oma lo woho wambotakɔ ambutshi w’apami mboka.”
Onde mbut’ate ana wahalɔmbɔma oma le washɛwɔ hawotohomɔ lokolo l’ɔlɔ? Bu. Omembi w’edjedja w’esambu akate ate: “Lam’amboseka papa la nyomi, [Jehowa] ayunungula.” (Osambu 27:10) Dikɛnda dimɔtshi dia pami di’Ose Thailand di’ɛnɔnyi divwa akɛnyi ɔnɛ ɔsɔ ekɔ dui dia mɛtɛ. Nyango akavu mbotshika eke l’anya, she kombôlangaka, ko nde mbosha tshɛnde ka womoto l’utshi she. Lam’akandɛnyi dia hawôlange, nde akatɔmbɔkɔ ko wakaweyaka oko bandi. Nde akanɛka ndo tshɛnde. Ɛmɛnyi ehende wa Jehowa wa wamato wakamba olimu wa lo tena tshɛ wakɛnyi ɔnɛ mbala efula nde ndjêmalaka l’andja wa Mbalasa ka Diolelo ka lo ngelo kawɔ ko lushi lɔmɔtshi vɔ wakawete lakawɔ.
Vɔ wakôsanyɛ ɔnɛ Nzambi ekɔ ombutshi walanga oseka ɔna tshɛ. Vɔ wakawotɛ nto dia Paradiso ka la nkɛtɛ kakalake Nzambi akanga wa kɔlamelo. (Enyelo 21:3, 4) Nde akangɛnangɛna awui asɔ tshɛ, ko nde akayaka nshi tshɛ dia nyomoyeka. Akadiyɛso wakawotɛ ɔnɛ nde pombaka tshika pɛnyahɛnya anto akina naka nde nangaka Nzambi mbɔ̂sa oko ɔnande. Dui sɔ mbɔtɔnɛka la kɛnɛ kakatɛ Paulo Ase Rɔmɔ ate: “Lu wedi anyu, nyutshaki akambu tshe weyanyu ntsha, dia mbidjase la antu tshe ki.” (Romo 12:18) Nde akahombe nto nɔmbɔka tshɛnde. (1 Timote 5:1, 2) Aha la tshimbatshimba, nde akatatɛ kamba l’alako w’oma lo Bible ndo akayodjasɛka dimɛna efula nde la tshɛnde. (Ngalatiya 5:22, 23) Asukanyi awɔ wakâmbe heyama lo menda etshikitanu wakandatshe ko vɔ lawɔ wakakombola di’anawɔ mbeka Bible l’Ɛmɛnyi wa Jehowa!
Yimba ya Wɔladi
Ɔpɔstɔlɔ Paulo akafundɛ Ase Kɔlɔsayi ate: “Nyolote ngandji; to keli dimama dia uluwanyi. Ki ka Kristu kuleli l’etema anyu.” (Kolosai 3:14, 15) Yimba ya wɔladi la ngandji k’oma k’ɛse otema kimanyiyaka mɛtɛ dia kakatanya nkumbo. Waonga asɔ ahende kokaka shidiya ewanu kana mbokanya ase nkumbo wambokakitɔna edja efula. Rukia, omoto ɔmɔtshi la l’Albanie akawane la koshɛnde kɛmɔtshi ka pami ko nde kombɔ̂tɛkɛtsha l’edja koleki ɛnɔnyi 17 l’ɔtɛ w’owanu wa lo nkumbo. Lam’akandeke Bible l’Ɛmɛnyi wa Jehowa, nde akeye ɔnɛ vɔ nɔmbaka okambi a Nzambi tshɛ dia nde sɛna lo wɔladi l’anto akina. “Ayangi ki, akiyeli.”—1 Petero 3:11.
Rukia akɛnyi ɔnɛ nde pombaka nyanga wɔladi l’asande l’ɔnango. Nde akalɔmbɛ otsho w’otondo, ko la wedi a pindju, asolo ande akatatɛ tokola esadi esadi, ko nde akatshu otsha le ɔnango. Kam’akawɛnyi ɔnaki koshɛnde la womoto, nde akâmbe heyama, ko nde la Rukia ate: “Atshɛ lanɛ na?” Rukia mbawotɛnde l’asolo a lututsha ate nde nangaka mɛnana la koshɛnde dia mbidja ki lam’asawɔ. Lande na na? Nɛ dia nde akahotɔ ɔnɛ ngasɔ mbalanga Nzambi. Ɔnango aketawɔ kanyi yande, ko wakakumbatanɛ, walela l’ɔngɛnɔngɛnɔ. Nkumbo kɛmɔtshi kɛsɔ kakôkana nto oma lo ndjela alako wa lo Bible.
Lɔngɛnyi la Kɔlɔ
“Ɛlɔ kɛnɛ, ana amɔtshi mendaka televiziɔ wenya esambele w’etondo lo lushi. A nde toshidiyaka kalasa ka primɛrɛ, kete nde ambɛna filmɛ yadiakawɔ anto ndekana mbala nunu enanɛi ndo akambo wa ngala mbala nunu lokama.” Ngasɔ mbakate dibuku The 7 Habits of Highly Effective Families (Mbekelo Esambele ya Nkumbo Yalowanya Akambo Ayɔ). Shɛngiya yakɔna yele la waa filmɛ ya ngasɔ le ana na? “Akanga a timba” hawokana vamɛmɛ lo dikambo sɔ, koko Bible tewolaka wolo lo dikambo dia lɔngɛnyi la kɔlɔ. Oko ɛnyɛlɔ, tɔ mbutaka ɔnɛ: “One latekesanelaka la akanga a dinginya, atuhumoka lukulu l’engeno.” (Tukedi 13:20) Tɔ mbutaka nto ɔnɛ: ‘Lɔngɛnyi la kɔlɔ latolanyaka mbekelo y’ɔlɔlɔ.’ (1 Koreto 15:33) Lɔsɛnɔ la lo nkumbo kokaka ndowana naka vɔ mbɔsa dako sɔ oko dui dia mɛtɛ oyadi kana etondo w’anto mbele angɛnyi wa kɔlɔ ko kana filmɛ yɛnyawɔ lo televiziɔ.
Mama kɛmɔtshi ka la Luxembourg akekaka Bible l’Ɔmɛnyi ɔmɔtshi wa Jehowa. Lushi lɔmɔtshi, nde akatɛ kadiyɛso ate: anami ahende wa wamato w’ɛnɔnyi esambele la enanɛi manaka hakoke ndo ndɔ̂ka. Kadiyɛso akawombola awui watotshaka anande dikɔlɔ tshɛ. Nyangɛwɔ nde ande ate: vɔ mendaka televiziɔ wonya watomɔ̂mbaka kuku. Awui akɔna watowendaka na? Mama kakɔ ate: ‘Toko filmɛ mɔtshi y’akanga wa dengalenga.’ Lam’akate kadiyɛso ɔnɛ filmɛ ya ngasɔ mɛnyaka mbala efula awui wa ngala, ana wa wamato akɔ wakate vate: tayɔsɔnaka filmɛ ya mendaka.
La wedi a pindju, nyangɛwɔ akayɔkɔndɔlaka ɔnɛ asolo ande kombɔngɛnyangɛnya kânga yema lam’akandɛnyi filmɛ yakɔ yakêndaka anande. Yɔ mɛnyaka nganɛ wayakɔsha epele ɛmɔtshi etale ma diko ko nanyaka diangɔ tshɛ diahoman’awɔ lo mboka. Nde akôkiya anande ɔnɛ Jehowa halange akambo wa ngala ndo hangɛnangɛna kânga yema wonya wendaso awui wa ngala wa ngasɔ. (Osambu 11:5) Anakɔ a wamato wakalange ngɛnyangɛnya Jehowa ko wakayotaka dia sangaka asango kana sɛlaka tângangɔ tɔmɔtshi ta kitaka mokubu lo dihole dia mendaka televiziɔ. Kâsɔ mbakawatshike ndɔka ata, ko lɔsɛnɔ la lo nkumbo lakayɔlɔngɔsamaka.
Ɔsɔ ekɔ diɛnyɛlɔ dingana to diɛnya ɔnɛ wanɛ wakamba l’alako wa Bible nɔngɔsɔlaka nsɛnɔ ya lo nkumbo yawɔ. Bible mbishaka alako l’akambo tshɛ. Tɔ kekɔ dibuku di’akambo wa mɛtɛ ndo sɛngiyaka anto dia vɔ ntshaka awui w’ɔlɔlɔ ato. (Heberu 4:12) Lam’eka anto Bible ko ntshaka tshɛ dia kamba la kɛnɛ katatɔ, nkumbo y’anto keketshamaka, vɔ tshikitanyaka nkɛwɔ yawɔ, ndo mbewɔka akambo wa kɔlɔ. Akambo ndowanaka dimɛna oyadi kânga ose nkumbo ɔtɔi oto mbayela alako wa Nzambi. Lo mɛtɛ, oyadi kakɔna tshɛ kakoka tokomɛ lo lɔsɛnɔ, sho pombaka mɛna Dui dia Nzambi yoho yakɔ yâmɛ l’omembi w’esambu lakafunde ate: “Diui diaye dieko tala l’ekulu ami, ndu usasi lu mbuka kami.”—Osambu 119:105.
[Caption on page 5]
[Caption on page 5]
Ase nkumbo wakashidiya ekakatanu awɔ oma lo ndjela alako wa lo Bible