Ɔtɛkɛta wa Jehowa wekɔ la lɔsɛnɔ

Akambo w’ohomba w’oma lo dibuku dia Khumi ya Dikanga ka hende

DIBUKU dia Khumi ya Dikanga ka hende ekɔ ɔkɔndɔ watatetemala w’oma lo dibuku dia Khumi ya Dikanga ka ntondo. Diɔ tɛkɛta dia nkumi ya dikanga 29, mbuta ate 12 oma lo diolelo di’Isariyɛlɛ dia lo nɔrdɛ ndo 17 oma lo diolelo dia lo sidɛ dia Juda. Diɔ tɛkɛtaka nto dia olimu waki ɔprɔfɛta Elidja, Elisha ndo Isaya. Aha la nɔnga awui paka woho wakawayasalemaka, ɔkɔndɔ ɔsɔ mbidjaka ndo awui wendana la elanyelo ka Samariya, ko oma lâsɔ ka Jerusalɛma. Dibuku dia Khumi ya Dikanga ka hende tɛkɛta awui wakasalema lo edja ka ɛnɔnyi 340, mbuta ate awui wakatombe oma lo 920 polo lo 580 la ntondo ka tena diaso (N.T.D.), datɛ diakashidiya ɔprɔfɛta Jeremiya funda dibuku nɛ.

Wahɔ akɔna wele la dibuku nɛ le so? Kakɔna katetshadiɔ lo dikambo dia Jehowa ndo lo yoho yakandasalɛka anto akambo? Wetshelo akɔna wakokaso kondja oma lo ditshelo diaki nkumi ya dikanga, aprɔfɛta, ndo anto akina wɔtɛkɛtami lo dibuku nɛ? Tɔsɛdingole kɛnɛ kakokaso mbeka oma lo dibuku nɛ.

ELISHA AMBƆHƐNA ELIDJA

(2 Khumi ya Dikanga 1:1–8:29)

Nkumekanga Ahaziya ka lo Isariyɛlɛ akandama la hemɔ lo woho wakandakɔ lo luudu lande, ko nde ayange dia mbeya kana nde ayɔkɔnɔ. Ɔprɔfɛta Elidja akawotɛ dia nde ayovɔ, ko nde mɛtɛ akavu. Jɛhɔrama ya ɔnango akayala nkumekanga lo dihole diande. Lo etena kɛsɔ, Jɛhɔshafata mbaki nkumekanga la Juda. Elidja akɛmbama lo ponganɛndji, ko okimanyedi ande Elisha akɔhɛnɛ oko ɔprɔfɛta. Lo ɛnɔnyi 60 wakaviya olimu ande, Elisha akasale ahindo efula.​—Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Ahindo waki Elisha.”

Etena kakatɔmbɔkwɛ nkumekanga k’ase Moaba ase Isariyɛlɛ, Jɛhɔrama, Jɛhɔshafata ndo nkumekanga k’ase Ɛdɔmɛ wakatshu dia tɔlɔsha. Kɔlamelo yaki Jɛhɔshafata akakimanyiya dia vɔ mbidja otshumba. L’ɔkɔngɔ diko, Bɛnɛ-Hadada, nkumekanga ka Suriya akayalɔngɔsɔla dia ndɔsha Isariyɛlɛ la shashimoya, koko Elisha akafukutanya sheke yande. Nkumekanga kɛsɔ akoke kɛlɛ, ko nde akatome “falasa, pusupusu la ambahemi efula” dia ndjonda ɔprɔfɛta ɔsɔ. (2 Khumi ya Dikanga 6:14) Elisha akatshe ahindo ahende ndo akakaloya ase Suriya la wɔladi. L’ɔkɔngɔ diko, Bɛnɛ-Hadada, nkumekanga ka Suriya akadinge Samariya. Dikambo sɔ diakela ndjala ka wolo, koko Elisha akate dia ndjala kayokomɛ.

Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ, Elisha akatshu otsha la Damasɛkɛ. Nkumekanga Bɛnɛ-Hadada laki la hemɔ l’etena kɛsɔ, akatome Hazaɛlɛ dia tombola kana nde ayɔkɔnɔ oma lo hemɔ kande. Elisha akate dia nkumekanga ayovɔ ndo Hazaɛlɛ ayolɛ lo dihole diande. La wedi a pindju, Hazaɛlɛ akadiake nkumekanga la etitadi ‘lo mbofɛ olangitshi’ wakandalɔya la ashi ko akɔsɛ lowandji. (2 Khumi ya Dikanga 8:15) La Juda, Jɛhɔrama ɔnaki Jɛhɔshafata akayala nkumekanga, ndo ɔnande Ahaziya akayɔhɛnaka.​—Enda kiombo yele la ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Nkumi ya dikanga ya Juda ndo ya Isariyɛlɛ.”

Ekadimwelo lo ambola w’oma l’Afundelo:

2:9​—Lande na kakalɔmbɛ Elisha ‘tenyi pende dia nyuma ka Elidja’? Dia kotsha ɔkɛndɛ ande wa ɔprɔfɛta lo Isariyɛlɛ, Elisha akahombe monga la nyuma kaki la Elidja, mbuta ate nyuma ka dihonga. Oko wakandeyaka dui sɔ, Elisha akalɔmbɛ tenyi pende dia nyuma ka Elidja. Elisha akasɔnwama oma le Elidja dia nde mbɔhɛna, l’ɔkɔngɔ wa nde mbokambɛ ɛnɔnyi esamalo. Ɔnkɔnɛ Elisha akɔshi Elidja oko she ka lo nyuma; nde akikɔ oko ɔna l’enondo la lo nyuma laki Elidja. (1 Khumi ya Dikanga 19:19-21; 2 Khumi ya Dikanga 2:12) Lam’ele ɔna l’enondo akalongolaka tenyi pende dia okitɔ wa she, Elisha akalɔmbɛ dia nongola tenyi pende dia nyuma ka Elidja oko okitɔ.

2:11​—“Ulungu” akɔna “[w]akambela Elidja lu punganendji”? Ɔsɔ komonga loowa lɛnama lɔnɛ kana dihole dia lo nyuma lɛnɛ odjashi Nzambi nde la andjelo w’anande. (Euhwelu k’Elembe 4:19; Osambu 11:4; Mateu 6:9; 18:10) “Ulungu” wakadɛ Elidja ele olongo wa lɔpɛpɛ. (Osambu 78:26; Mateu 6:26) Lam’akandɛmbama lo lɔpɛpɛ, pusupusu ya dja yakatɔlɛ Elidja lo dihole dikina dia la nkɛtɛ, lɛnɛ akandatotetemalaka nsɛna lo etena kɛmɔtshi. Ɛnɔnyi ɛmɔtshi l’ɔkɔngɔ, Elidja akafundɛ Jɛhɔrama nkumekanga ka la Juda mukanda.​—2 Ekondo 21:1, 12-15.

5:15, 16​—Lande na kaki kombetawɔ Elisha woshasha waki Namana? Elisha akatone woshasha ɔsɔ nɛ dia nde akeyaka dia dihindo dia kɔnɔya Namana diakasalema oma lo wolo waki Jehowa, koko aha lo wolo ande. Otonga dikambo dia kɔlɔ dia nde kondja wahɔ oma l’olimu wakɔsɔnɔla Nzambi dia nde kamba. Lo nshi yaso nyɛ, atɛmɔdi wa mɛtɛ hawoyange dia ndjakondjiyɛ wahɔ oma l’olimu wakambɛwɔ Jehowa. Vɔ namaka l’etema awɔ dako diaki Yeso nɛ: “Nyu nyakalungula ulungulalungula, nyukimo ukimokimo.”​—Mateu 10:8.

5:18, 19​—Onde Namana akalɔmbaka edimanyelo l’ɔtɛ wa ɔnɛ nde akasale tshelo mɔtshi y’ɔtɛmwɛlɔ? Ondo nkumekanga ka Suriya aki osombe ndo aya bu la wolo ndo akahombaka mbɛkama Namana. Lam’akandakusamaka la ntondo ka Rimɔna dia mbɔtɛmɔla, Namana nde lawɔ akakusamaka. Koko le Namana, ɔsɔ akikɔ tshelo yaha la lolango lande, nɛ dia oyango ɔtɔi waki lande aki wa sukɛ nkumekanga, koko aha wa tɛmɔla Rimɔna. Namana akalɔmbɛ Jehowa dia nde mbodimanyiya dia nde tetemala kamba olimu ande wa lɛɛta. Elisha aketawɔ ɛtɛkɛta waki Namana, ko akawotɛ ate: “Kutshu la ki.”

Wetshelo le so:

1:13, 14. Mbeka akambo oma lo ɔsɛdingwelo ndo ntsha akambo la okitshakitsha koka shimbɛ nsɛnɔ.

2:2, 4, 6. Kânga mbele Elisha akakambɛ Elidja olimu ɛnɔnyi esamalo, nde akatɛtɛ diaha nde mbotshika. Ande ɛnyɛlɔ k’ɔlɔlɔ ka kɔlamelo ndo ka lɔngɛnyi lee!​—Tukedi 18:24.

2:23, 24. Ondo kɛnɛ kakaleke kakatshutshuya anasɔ dia mbɔla Elisha, aki woho wakawɛnyi pami ka diwandji kɛsɔ ɔlɔtshi kɔti diaki Elidja. Anasɔ wakashihodia dia Elisha aki otomami waki Jehowa ndo vɔ konanga nde memala lo ɛtshi kawɔ ka nkɛtɛ. Vɔ wakawotɛ vate: “Unela,” mbuta ate nde mbudɛ otsha la Bɛtɛlɛ kana mbɔsama woho wakɔsama Elidja. Anasɔ wakakɛnɛmɔla dionga dia lohetsho diaki la ambutshi awɔ. Ekɔ mɛtɛ ohomba efula dia ambutshi mbetsha anawɔ dia nɛmiya atomami waki Nzambi!

3:14, 18, 24. Ɔtɛkɛta wa Jehowa kotshamaka tena tshɛ.

3:22. Ondo esase wa la pindju wakakɔmamaka l’ashi akakonya lo fɔnya ɔnɛ ashi waki dikila ndo ondo nɛ dia nkɛtɛ yakiwɔ eke esadi wa tshima l’ɔkɛngɛ yaki la diwomba dia bêla. Jehowa koka mbɔsa yɛdikɔ ya kamba la diangɔ diakandatonge dia kotsha sangwelo diande.

4:8-11. Lamakandeye dia Elisha akikɔ “ukilami a [Nzambi]” womoto ɔmɔtshi l’ose Shulama akôlongola. Onde sho lawɔ hatokoke ntsha woho akɔ wâmɛ otsha le atɛmɔdi waki Jehowa wa kɔlamelo?

5:3. Yana ya yimato ya dikɛnda y’ose Isariyɛlɛ aki la mbetawɔ lo akoka wele la Nzambi wa sala ahindo. Nde akikɔ nto la dihonga dia tɛkɛta dikambo dia mbetawɔ kande. Onde nyu wanɛ weke akɛnda nyekɔ lo sala la wolo dia keketsha mbetawɔ kanyu lo alaka waki Nzambi ndo monga la dihonga dia mbewoya embetsha ndo asekanyu wa la kalasa akambo wa mɛtɛ?

5:9-19. Kema ɛnyɛlɔ kaki Namana mɛnyaka dia onto lele la lotamanya koka mbeka dia monga la okitshakitsha?​—1 Petero 5:5.

5:20-27. Ngehazi akakondja dilanya dia woke oma lo mbuta kashi! Naka sho kana yimba lo pâ kana mpokoso yahomana la wanɛ wasɛna lɔsɛnɔ la dungi pende, kete dui sɔ diayotokimanyiya dia mbewɔ yoho ya lɔsɛnɔ la ngasɔ.

ISARIYƐLƐ LA JUDA WAMBƆTƆLAMA LO FUMBE

(2 Khumi ya Dikanga 9:1–25:30)

Jehu akakitama esɔ dia monga nkumekanga ka Isariyɛlɛ. Nde kotshimbatshimba dia ndjaka nkumbo kaki Ahaba. La yewo tshɛ, nde ‘akashile atɛmɔdi wa Baala oshiki oma l’Isariyɛlɛ.’ (2 Khumi ya Dikanga 10:28) L’ɔkɔngɔ wa nde mbeya dia ɔnande ambodiakema oma le Jehu, Ataliya nyango Ahaziya, ‘akadiake anto tshɛ wakakoke ndjolɛ lo diolelo dia Juda’ ndo akɔshi kiti ka diolelo. (2 Khumi ya Dikanga 11:1) Paka Jɔashi ɔnaki Ahaziya la dikɛnda mbakake ndo l’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi esamalo nde akayala nkumekanga ka Juda. Oko wakandetshama oma le ɔlɔmbɛdi Jehɔyada, Jɔashi akatetemala ntsha kɛnɛ kaki ɔlɔlɔ lo washo wa Jehowa.

Wanɛ tshɛ wakayolɛka l’ɔkɔngɔ wa Jehu lo Isariyɛlɛ wakatshaka kɛnɛ kaki kɔlɔ lo washo wa Jehowa. Elisha akavu la lotshundu la osombe lo nshi yaki okana waki Jehu. Nkumekanga ka nɛi ka Juda kakolɛ l’ɔkɔngɔ wa Jɔashi aki Ahaza, ndo nde ‘kotshaka kɛnɛ kele ɔlɔlɔ lo washo wa Jehowa.’ (2 Khumi ya Dikanga 16:1, 2) Koko, ɔnande Hɛzɛkiya, akonge nkumekanga ‘kakamamemaka Jehowa.’ (2 Khumi ya Dikanga 17:20; 18:6) Lo 740 N.T.D., etena kakolɛka Hɛzɛkiya la Juda ndo Hɔshea lo Isariyɛlɛ, Shalamanɛsɛrɛ, nkumekanga k’Asuriya, ‘akɔshi Samariya ndo akatɔlɛ ase Isariyɛlɛ lo fumbe l’Asuriya.’ (2 Khumi ya Dikanga 17:6) L’ɔkɔngɔ diko, angɛndangɛnda wakayoyaka lo nkɛtɛ ya Isariyɛlɛ, kɛsɔ mbakayotaka ɔtɛmwɛlɔ w’ase Samariya.

Lo nkumi ya dikanga esambele yakahɛnɛ Hɛzɛkiya la Juda, paka Jɔsiya oto mbakɔshi tɛdikɔ dia mbɛdia wodja oma l’ɔtɛmwɛlɔ wa kashi. L’ekomelo, lo ɔnɔnyi 607 N.T.D., ase Babilɔna wakɔshi Jerusalɛma ndo ‘Juda akatɔlama lo fumbe oma lo nkɛtɛ yawɔ.’​—2 Khumi ya Dikanga 25:21.

Ekadimwelo lo ambola w’oma l’Afundelo:

13:20, 21​—Onde dihindo nɛ sukɛka ɔtɛmwɛlɔ wa emindo? Ndooko. Bible hɛnya dia weka waki Elisha wakatɛmɔma. Ekɔ wolo waki Nzambi mbakasale dihindo nɛ, oko wakidiɔ la ahindo tshɛ wakasale Elisha etena kakinde la lɔsɛnɔ.

15:1-6​—Lande na kakatatsha Jehowa Uziya hemɔ ka sudi? “Lam’akandayala wuki [Uziya], utema andi akawumbiya . . . , Ndi akahedia [Jehowa, Nzambi k]andi, akoto lu etemwelo ka [Jehowa] dia ntshumba malashi ladiku di’ediakelu ka malashi.” Etena “[k]akashimbi [ɛlɔmbɛdi] khum’ekanga Uziya” ndo kakawawotɛ vate: “Utumbi uma l’etemwelo,” nde akomalɛ ɛlɔmbɛdi ko nde akandama la sudi.​—2 Ekondo 26:16-20.

18:19-21, 25​—Onde Hɛzɛkiya akadje sheke la ase Edjibito? Ndooko. Awui wakafunde Rabishake waki kashi, kânga mbakandate dia nde akalongola “wulu uma le [Jehowa].” Hɛzɛkiya, nkumekanga ka kɔlamelo akayaɛkɛka le Jehowa.

Wetshelo le so:

9:7, 26. Elombwelo ka wolo kakalongola nkumbo kaki Ahaba mɛnyaka dia Jehowa petshaka ɔtɛmwɛlɔ ka kashi ndo otshulwelo wa dikila diaha la onongo.

9:20. Lokumu laki la Jehu la ɔkɛndjikɛndji wa pusupusu mɛnyaka ohetoheto waki lande lo kotsha ɔkɛndɛ wakandalongola. Onde wɛ mbeyamaka oma lo woho wasambishayɛ Diolelo la ohetoheto?​—2 Timote 4:2.

9:36, 37; 10:17; 13:18, 19, 25; 14:25; 19:20, 32-36; 20:16, 17; 24:13. Sho koka monga la eshikikelo dia ‘ɔtɛkɛta watotombaka oma l’onyɔ wa Jehowa watokotshaka kɛnɛ tshɛ kakandate.’​—Isaya 55:10, 11.

10:15. Oko waketawɔ Jɔnadaba l’otema ɔtɔi leeta laki Jehu la mbidɛ lande lo pusupusu, “ului a wuki” wekɔ lo sukɛ Yeso Kristo ɔnɛ lele Jehu ya nshi nyɛ la lolango lawɔ, ndo ambeki ande wa akitami w’esɔ.​—Enyelo 7:9.

10:30, 31. Kânga mbele Jehu akakoke sala munga mɔtshi lo lɔsɛnɔ lande, Jehowa akɔshi ditshelo diande tshɛ la nɛmɔ. Lo mɛtɛ, ‘Nzambi kema kɔlɔ dia nde mbohɛ olimu aso.’​—Heberu 6:10.

13:14-19. Lam’ele Jɔashi, okana waki Jehu kombidja welo koko akakɔmɔla pito la nkɛtɛ paka mbala shato tsho, nde akadje paka etshumba engana eto lo ta diande la ase Suriya. Jehowa nongamɛka dia sho kotsha ɔkɛndɛ wakandatosha la ohetoheto tshɛ ndo l’otema ɔtɔi.

20:2-6. Jehowa ekɔ ɔnɛ ‘latokaka dɔmbɛlɔ.’​—Osambu 65:2.

24:3, 4. L’ɔtɛ wa dikila diakatshola Manase, Jehowa “kumbetawo nyimanyia” Juda. Nzambi mbɔsaka dikila dia anto waha la onongo la oshinga wolo. Sho koka monga la eshikikelo dia Jehowa ayɔsɔmbɔla dikila dia anto waha la onongo lo ndjaka anto tshɛ wakaditshola.​—Osambu 37:9-11; 145:20.

Dibuku dia ohomba efula

Dibuku dia Khumi ya Dikanga ka hende mɛnyaka Jehowa oko Nzambi kakotsha alaka ande. Woho wakatshu waolelo ahende otsha lo fumbe, ntondotondo Isariyɛlɛ ko l’ɔkɔngɔ Juda, kotolaka yambalo yaso oya lo okotshamelo wa elombwelo kakatama lo Euhwelu k’Elembe 28:15–29:28. Dibuku dia Khumi ya Dikanga ka hende mɛnyaka Elisha oko ɔprɔfɛta waki la ohetoheto efula lo lokombo la Jehowa ndo la ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ. Hɛzɛkiya la Jɔsiya mɛnyamaka oko nkumi ya dikanga yaki la okitshakitsha yakalɛmiyaka Ɛlɛmbɛ waki Jehowa.

Naka sho kana yimba lo dionga ndo lo ditshelo diaki nkumi ya dikanga, aprɔfɛta, ndo anto akina wɔtɛkɛtshiwɔ lo dibuku dia Khumi ya Dikanga ka hende, kete tayokondja wetshelo efula w’ohomba wendana la kɛnɛ kahombaso nyanga ndo kɛnɛ kahombaso tona! (Romo 15:4; 1 Koreto 10:11) Eelo, ‘ɔtɛkɛta wa Jehowa wekɔ la lɔsɛnɔ ndo la wangasanu.’​—Heberu 4:12.

[Kiombo/Osato wa lo lɛkɛ 20]

AHINDO WAKI ELISHA

1. Watɔnelo wa ashi wa Jɔrɔdɔna.​—2 Khumi ya Dikanga 2:14

2. Ashi wa kɔlɔ waki la Jeriko wakakome ashi w’amɛna.​—2 Khumi ya Dikanga 2:19-22

3. Ana waha la dilɛmiyɛlɔ wakandama oma le kɔyi.​—2 Khumi ya Dikanga 2:23, 24

4. Wambosha alembe ashi.​—2 Khumi ya Dikanga 3:16-26

5. Wadi aki odo ambokondja esɔ.​—2 Khumi ya Dikanga 4:1-7

6. Womoto l’ekomba l’ose Shulama ambota ɔna.​—2 Khumi ya Dikanga 4:8-17

7. Ɔna ɔmɔtshi ambolwama oma lo nyɔi.​—2 Khumi ya Dikanga 4:18-37

8. Ma di’ololo diamboyala dimɛna.​—2 Khumi ya Dikanga 4:38-41

9. Apami lokama wamboleshama la mapa 20.​—2 Khumi ya Dikanga 4:42-44

10. Namana ambɔkɔnɔ hemɔ kande ka sudi.​—2 Khumi ya Dikanga 5:1-14

11. Ngehazi ambɔsa hemɔ ka sudi kaki Namana.​—2 Khumi ya Dikanga 5:24-27

12. Shɔka yambotopɔ oma l’ashi.​—2 Khumi ya Dikanga 6:5-7

13. Okambi ambɛna pusupusu ya andjelo.​—2 Khumi ya Dikanga 6:15-17

14. Alembe w’ase Suriya wambetɛma totshungu.​—2 Khumi ya Dikanga 6:18

15. Alembe w’ase Suriya wambɔsɛna.​—2 Khumi ya Dikanga 6:19-23

16. Pami kakavu ambolɔ.​—2 Khumi ya Dikanga 13:20, 21

[Tablo/Esato wa lo lɛkɛ 22]

NKUMI YA DIKANGA YA JUDA NDO YA ISARIYƐLƐ

Saulo/Davidi/Sɔlɔmɔna: 1117/1077/1037 N.T.D.a

DIOLELO DIA JUDA DATƐ (N.T.D.) DIOLELO DIA ISARIYƐLƐ

Rɛhɔbɔama ․․․․․․ 997 ․․․․․․ Jɛrɔbɔama

Abidja/Asa ․․․․ 980/978 ․․․․

․․ 976/975/952 ․․ Nadaba/Basha/Ela

․․ 951/951/951 ․․ Zimiri/Ɔmiri/Tibini

․․․․․․ 940 ․․․․․․ Ahaba

Jehɔshafata ․․․․․․ 937 ․․․․․․

․․․․ 920/917 ․․․․ Ahaziya/Jɛhɔrama

Jɛhɔrama ․․․․․․ 913 ․․․․․․

Ahaziya ․․․․․․ 906 ․․․․․․

(Ataliya) ․․․․․․ 905 ․․․․․․ Jehu

Jɔashi ․․․․․․ 898 ․․․․․․

․․․․ 876/859 ․․․․ Jehɔaza/Jɔashi

Amaziya ․․․․․․ 858 ․․․․․․

․․․․․․ 844 ․․․․․․ Jerobɔama II

Azariya (Uziya) ․․․․․․ 829 ․․․․․․

․․ 803/791/791 ․․ Zekaria/Shaluma/Menahɛma

․․․․ 780/778 ․․․․ Pɛkahiya/Peka

Jɔtama/Ahaza ․․․․ 777/762 ․․․․

․․․․․․ 758 ․․․․․․ Hɔshea

Hɛzɛkiya ․․․․․․ 746 ․․․․․․

․․․․․․ 740 ․․․․․․ Samariya ambɔkɔ

Manase/Amɔna/Jɔsiya ․․ 716/661/659 ․․

Jehɔaza/Jehɔyakima ․․․․ 628/628 ․․․․

Jɛhɔyakina/Zedekiya ․․․․ 618/617 ․․․․

Jerusalɛma ambolanyema ․․․․․․ 607 ․․․․․․

[Nɔtɛ ka l’ɛse ka dikatshi]

[Osato wa lo lɛkɛ 18]

Namana akayakitshakitsha ndo akakɔnɔ oma lo wolo waki Jehowa

[Osato wa lo lɛkɛ 19]

Kakɔna kakakomɛ Elidja ‘lam’akandambela lo ponganɛndji otsha l’olongo’?