Rɛferansɛ wa lo Dikatshi dia losanganya la Lɔsɛnɔ ndo olimu aso
© 2022 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
NGƆNDƆ KA SATO 6-12
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | 1 ƐKƆNDƆ 23-26
“Tɛmpɛlɔ akayokomaka dihole di’ɔtɛmwɛlɔ diakakongɛma dimɛna”
it-2-F 133
Ase Lɛwi
Elimu w’ase Lɛwi wakakongɛma dimɛna l’ɛlɔmbwɛlɔ ka nkumekanga Davidɛ, ɔnɛ lakasɔnɛ ɛnɔmbɔdi, ewandji, toshushi, alami w’asoko ndo alami wa diangɔ dia nɛmɔ ndo akimanyedi efula dia nkimanyiya ɛlɔmbɛdi l’olimu wa lo tɛmpɛlɔ, lo namaka asɛkɛ, mvudu y’oleelo, ndo lo kɛnɛ kendana la w’eshasha, elambo, olimu wa wɛdiamɛlo, wɛdikelo wa wetsho, tɛdikɔ ndo elimu ekina wa weho la weho wa alami. Paka oko wakakahanyema ɛlɔmbɛdi l’elui, mbakakahanyema ase Lɛwi wakahomaka mishiki l’elui 24 ndo wakengɔnyaka wenya w’olimu wakawakambaka. Wakokaka owale dia nkahana elimu. Lo kɛnɛ kendana l’elui w’alami w’asoko, lo yoho ya laande vɔ lawɔ wakasɔnamaka dia nkotsha ɔkɛndɛ ɔsɔ oma lo wokelo w’owale.—1Ɛk 23, 25, 26; 2Ɛk 35:3-5, 10.
it-2-F 657-658
Ɔlɔmbɛdi
Dia elimu wa lo tɛmpɛlɔ, ɛlɔmbɛdi wakakongɛma dimɛna l’ɛlɔmbwɛlɔ k’ewandji efula. Elimu ɛmɔtshi wakashamaka l’ekimanyielo ka wokelo w’owale. L’elui akɔ 24, olui tshɛ wakakambaka l’edja ka lomingu l’otondo, mbuta ate mbala hiende l’ɔnɔnyi. Mɛnamaka dia ɛlɔmbɛdi tshɛ wakakambaka lo fɛtɛ ya deko, lam’ele anto wakakimɔka weshasha efula paka oko wakawasale l’osapwelo wa tɛmpɛlɔ. (1Ɛk 24:1-18, 31; 2Ɛk 5:11; ɛdika la 2Ɛk 29:31-35; 30:23-25; 35:10-19.) Ɔlɔmbɛdi akakokaka nkamba lo wenya ekina aha la nde nsɔhanya elimu wendana l’ɛlɔmbɛdi l’elimu ekina. Lo ndjela ditshelo di’ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ di’ase Juda, l’etena kaki Yeso la nkɛtɛ, ɛlɔmbɛdi waki efula, lo woho wele elimu wa lo lomingu wakakahanyemaka lo ndjela waa nkumbo ya kenga olui, nkumbo la nkumbo wakakambaka lushi ɔtɔi kana nshi efula lo ndjela lofulo lewɔ lo nkumbo.
it-2-F 358
Mishiki
Etena kakandayalɔngɔsɔlaka lo dikambo dia wokelo wa tɛmpɛlɔ ka Jehowa, Davidɛ akakitsha laande asɛ Lɛwi 4000 di’olimu wa mishiki. (1Ɛk 23:4, 5) L’atei awɔ mbaki anto 288 wanɛ “waketshama dia membɛka Jehowa esambo, vɔ tshɛ waki tomanyi.” (1Ɛk 25:7) Elui ɛsɔ tshɛ wakalɔmbwamaka oma l’ɛlɔmbwɛlɔ k’amembi asato anɛ: Asafu, Hemana ndo Jedutuna (ɔnɛ lele mbala mɔtshi akeyamaka nto lo lokombo la Etana). Lam’ele anto akɔ asato waki tokanula t’ana asato wa Lɛwi, Ngɛrɛshɔna, Kɔhata ndo Merari, ewandji wa nkumbo yakɔ shato ya Lɛwi mbakasalaka dia mishiki kongɛma dimɛna. (1Ɛk 6:16, 31-33, 39-44; 25:1-6) Ana w’oma le apami asato asɔ waki tshɛ tshɛ 24, vɔ tshɛ waki l’atei w’anto 288 waki apomi wa mishiki wele la diewo. Ana asɔ tshɛ wakasɔnama oma lo wokelo w’owale dia monga ɛtɛ w’elui wa apomi wa mishiki. Vɔ tshɛ onto l’onto akalɔmbɔlaka l’olui ande “tomanyi” tokina 11,” wanɛ wakasɔnama oma l’atei w’anawɔ hita ndo ase Lɛwi akina. Diakɔ diele, anto 288 ([1 + 11] × 24 = 288) ase Lɛwi waki tomanyi l’awui wa mishiki, ɛnyɛlɔ ɛlɔmbɛdi wakakahanyema l’elui 24. Otondongaka anto akɔ tshɛ 3712 waki ‘ambeki’ wakakahanyema woho akɔ waamɛ l’elui 24, tshike ondo wotokoka monga otsha lo 155 ndekana elui 24, l’etena kɛsɔ, manyi tshɛ otonga l’ase Lɛwi 13 wakaye ndo wakalowanyema oma le tomanyi tshɛ. (1Ɛk 25:1-31) Lam’ele wanɛ wakadaka amama waki ɛlɔmbɛdi, vɔ wakahombaka monga l’atei w’ase Lɛwi waki amembi.—2Ɛk 5:12; ɛdika la Wal 10:8.
it-2-F 620
Olami wa soko
Lo tɛmpɛlɔ. Yema tshitshɛ la ntondo ka nyɔi kande, nkumekanga Davidɛ akatakonge dimɛna ase Lɛwi ndo ase elimu wa lo tɛmpɛlɔ, mbidja ndo alami w’asoko waki 4000. Lo ndjela elui awɔ, vɔ wakahombaka ndjaaka l’edja ka nshi esambele. Vɔ mbaki l’ɔkɛndɛ wa ndjamu y’asoko wa luudu la Jehowa ndo wa mendaka dia nkuke dihamaka lo tena diahombama. (1Ɛk 9:23-27; 23:1-6) Laadiko di’olimu wa ndjamu, amɔtshi wakendanaka la weshasha wakelaka anto lo dikambo dia tɛmpɛlɔ. (2Ku 12:9; 22:4) L’ɔkɔngɔ a laasɔ, lam’akayokitama Jɛhɔashi esɔ oma le ɔlɔmbɛdi a laadiko Jɛhɔyada dia nde nkoma nkumekanga, alami wa laande wakasɔnama dia namaka asoko wa lo tɛmpɛlɔ dia nkokɛ ɔlɔngɔlɔngɔ Jɛhɔashi oma le wanɛ wakalangaka mbosalɛ kɔlɔ, mbuta ate nkumekanga ka womoto Ataliya. (2Ku 11:4-8) Etena kakalanya nkumekanga Jɔsiya tozambizambi ta kashi, alami w’asoko wakasha lonya dia ntondja diangɔ tshɛ diakakambaka lawɔ di’ɔtɛmwɛlɔ wa Baala. Oma laasɔ, diangɔ sɔ tshɛ diakatotshumbamaka l’andja w’osomba.—2Ku 23:4.
Diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
Ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ wayokofudiyɛ ɔngɛnɔngɛnɔ
10 Sho tɛmɔlaka Jehowa etena kembaso esambo kaamɛ l’anto akina. (Os. 28:7) Ase Isariyɛlɛ wakɔsaka wembelo w’esambo oko etenyi kɛmɔtshi k’ohomba ka l’ɔtɛmwɛlɔ awɔ. Nkumekanga Davidɛ akasɔnɛ ase Lɛwi 288 dia vɔ membaka esambo lo tɛmpɛlɔ. (1 Ɛk. 25:1, 6-8) Ɛlɔ kɛnɛ, sho kokaka mɛnya dia sho mbokaka Nzambi ngandji etena kembaso esambo wa lotombo. Aha paka sho mbongi omembi w’oshika ko sho nsala dui sɔ. Tɔsɛdingole wɛdikelo ɔnɛ: Etena katɛkɛtaso, “sho takanaka mbala efula,” koko dui sɔ hatoshimbe dia sho ntɛkɛta l’etshumanelo ndo l’esambishelo. (Jak. 3:2) Woho akɔ waamɛ mbele, hatohombe ndjakiyanya ɔnɛ sho bu la dui dia dimɛna dia memba ko dui sɔ ndjotoshimba dia sho memba esambo watombola Jehowa.
NGƆNDƆ KA SATO 13-19
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | 1 ƐKƆNDƆ 27-29
“Alako w’ombutshi ɔmɔtshi wa ngandji otsha le ɔnande”
Tolame lonto laso l’Okristo
9 Yashikikɛ dia awui wele lo Bible wekɔ mɛtɛ. Lonto laso oko ekambi wa Jehowa kokaka ndana naka sho bu la ewo k’oshika ka lo Afundelo. (Filipi 1:9, 10) Akristo tshɛ, oyadi akɛnda kana epalanga, pombaka ndjashikikɛ dia kɛnɛ ketawɔwɔ kekɔ mɛtɛ, mɛtɛ katanema l’atei wa Bible. Paulo akakeketsha asekande ambetawudi ate: “Nyedikaki akambu tshe: nyukimeli weli ololo.” (1 Tesalonika 5:21) Akristo w’ɛlɔngɔlɔngɔ l’esekaseka wele lo nkumbo yoka Nzambi wɔma pombaka mbeya dia vɔ hawokoke monga Akristo wa mɛtɛ l’ɔtɛ wa mbetawɔ ka ambutshi awɔ. Davidi akakeketsha Sɔlɔmɔna k’ɔnande dia ‘mbeya Nzambi ka she ndo mbôkambɛ olimu l’otema ɔtɔi.’ (1 Ekondo 28:9) Kopombamaka tsho dia Sɔlɔmɔna mendaka woho wakongaka she la mbetawɔ le Jehowa. Nde ndamɛ akahombe mbeya Jehowa ndo kɛsɔ mbakandasale. Nde akalɔmbɛ Nzambi ate: “Okone umbisha yimba la ewu dia dimi mbeya nombola wudja one.”—2 Ekondo 1:10.
Tokambɛke Jehowa L’otema Ɔtɔi
13 Wetshelo wakondjaso ele, kambɛ Jehowa l’otema ɔtɔi hakomɛ tsho lo sambishaka ndo lo mbɔtɔka lo nsanganya mbala la mbala. (2 Ek. 25:1, 2, 27) Naka tâkatetemala nkombola ‘diangɔ diakatatshike l’ɔkɔngɔ,’ mbuta ate awui amɔtshi wa l’andja ɔnɛ, kete sho kokaka ndjoshisha diɔtɔnganelo diele lam’asaso la Nzambi. (Luka 17:32) Dia ‘mbɔtɔ lo Diolelo diaki Nzambi,’ paka sho ‘ntona kɛnɛ kele kɔlɔ ndo nkimɛ kɛnɛ kele ɔlɔlɔ wolo.’ (Romo 12:9; Luka 9:62) Kânga mbakoka diangɔ dimɔtshi dia l’andja ɔnɛ waki Satana mɛnama oko amɛna ndo ohomba, hatohombe mbetawɔ dia diɔ toshimba dia kambɛ Jehowa l’otema ɔtɔi.—2 Kor. 11:14; adia Filipi 3:13, 14.
“Onga la dihonga ndo. . . tshɔka l’olimu”
20 Nkumekanga Davidɛ akohola Sɔlɔmɔna dia Jehowa akahombe monga kaamɛ la nde polo l’ekomelo k’olimu wa wokelo wa tɛmpɛlɔ. (1 Ɛk. 28:20) Lo mɛtɛ, Sɔlɔmɔna akakane yimba l’ɛtɛkɛta ɛsɔ ndo nde kombetawɔ dia woho wakinde ɔlɔngɔlɔngɔ ndo atahokɔ akambo mboshimba dia nkamba olimu. Koko, nde akonge la dihonga di’efula ndo Jehowa akookimanyiya dia nshidiya wokelo wa tɛmpɛlɔ ka dimɛna dia mamba l’edja k’ɛnɔnyi esambele l’etenyi.
21 Jehowa akakimanyiya Sɔlɔmɔna, ndo nde koka tokimanyiya sho la wɔ dia monga la dihonga, nkamba olimu aso, wa lo nkumbo yaso ndo wa l’etshumanelo. (Isa. 41:10, 13) Lam’ele tekɔ lo kambɛ Jehowa, naka sho monga la dihonga, kete sho koka monga l’eshikikelo dia nde ayotɔtshɔkɔla ntatɛ oma l’ɛlɔ ndo lo nshi yayaye. Ɔnkɔnɛ, “onga la dihonga . . . ndo tshɔka l’olimu.”
Diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
Monga ɔngɛnyi etena kɔtɔ lɔngɛnyi lo waale
Davidɛ aki la angɛnyi akina wakoosukɛ la kɔlamelo tshɛ lo tena dia paa. Hushai aki ɔngɛnyi ande ɔmɔtshi wa ngasɔ, ɔnɛ lele Bible mbelɛka ɔnɛ “ɔngɛnyi wa Davidɛ.” (2 Sa. 16:16; 1 Ɛk. 27:33) Ondo nde aki ɔnɛnɛ wa laka nkumekanga waki ɔngɛnyi wa ma ma ndo osekande la nkumekanga, ɔnɛ lakombaka awui wa toseke lo tena dimɔtshi.
Etena kakalange Abisalɔma w’ɔnaki Davidɛ mbɔsa lowandji la wolo, ase Isariyɛlɛ efula wakete lo wedi wa Abisalɔma, koko Hushai kombeta lo wedi ande. Etena kakatalawɔka Davidɛ, Hushai akatshu otsha le nde. Davidɛ akanyange efula l’ɔtɛ wakoofunge ɔnande hita ndo anto amɔtshi wakandɛkɛka otema. Koko, Hushai akatshikala la kɔlamelo, oko onto laki suke dia mbidja lɔsɛnɔ lande lo waale ndo nkotsha ɔkɛndɛ wa mfukutanya sheke. Hushai kosala dui sɔ tsho dia nkotsha ɔkɛndɛ ande oko ɔnɛnɛ wa laka nkumekanga. Nde akɛnya dia nde aki ɔngɛnyi wa kɔlamelo.—2 Sa. 15:13-17, 32-37; 16:15–17:16.
NGƆNDƆ KA SATO 20-26
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | 2 ƐKƆNDƆ 1-4
“Nkumekanga Sɔlɔmɔna ambɔsa yɛdikɔ yaha la lomba”
it-1-F 181 od. 3
Asɔlayi
Lo ɛlɔmbwɛlɔ ka Sɔlɔmɔna, tshapita mɔtshi y’oyoyo yakafundama l’ɔkɔndɔ wa asɔlayi w’ase Isariyɛlɛ. Ɛlɔmbwɛlɔ kande kaki lo wɔladi w’efula, koko nde akamɔtshanya wa mfalasa ndo pusupusu. (Enda PUSUPUSU.) Efula ka mfalasa shɔ yakasombama ndo yakaye oma l’Edjibito. Wakahombe mbika esomba efula dia pangia olui w’oyoyo w’asɔlayi asɔ. (1Ku 4:26; 9:19; 10:26, 29; 2Ɛk 1:14-17) Koko, Jehowa kɔtshɔkɔla yɛdikɔ yakɔshi Sɔlɔmɔna shɔ ndo l’ɔkɔngɔ wa nyɔi kande ndo wa diatɔnelo dia diolelo, asɔlayi w’ase Isariyɛlɛ komonga nto la wolo. Isaya akayofundaka l’ɔkɔngɔ ɔnɛ: “Mananu le wanɛ waholɔ otsha l’Edjibito dia toyanga ekimanyielo, wanɛ wɛkama le mfalasa, wanɛ wayaɛkɛ le pusupusu ya ta nɛ dia yɔ yekɔ efula, ndo le mfalasa ya ta nɛ dia yɔ yekɔ la wolo, koko vɔ hawendɛ le l’Ekila la Isariyɛlɛ, ndo vɔ hawoyange Jehowa.”—Isa 31:1.
it-1-F 430
Pusupusu
Lo Isariyɛlɛ, ndooko asɔlayi waki la pusupusu efula oko wa lo nshi ya Sɔlɔmɔna. Kɛsɔ akendanaka lo yoho y’efula la ɔhɛmwɛlɔ waki Nzambi wakɛnyaka dia ndooko nkumekanga kakahombaka ndjamɔtshiyɛ mfalasa dia mɛnya diele oko ekokelo ka wodja ekɔ lo nemanɛ layɔ. Ɔlɛmbɛ ɔsɔ akasusaka okambelo wa la pusupusu, nɛ dia mfalasa mbakakambaka lawɔ dia takutolaka pusupusu. (Eoh 17:16) Etena kakewoya Samuɛlɛ wotsho wakahombe nkumi ya dikanga y’ana w’anto mɛndja wodja wakawalɔmbɔlaka, nde akawatɛ ate: “Nde ayɔsaka ananyu w’apami ko ayowadjaka lo pusupusu yande.” (1Sa 8:11) Lam’akahembe Abisalɔma nde la Adɔnidja dia mbɔsa lowandji la wolo, onto l’onto akayayangɛ pusupusu ndo apami 50 dia vɔ talawɔka la ntondo kawɔ. (2Sa 15:1; 1Ku 1:5) Etena kakalɛndja Davidɛ nkumekanga ka Zoba, nde akakitsha laande mfalasa yakotola pusupusu 100.—2Sa 8:3, 4; 10:18.
Dia nyomoleka nkeketsha asɔlayi w’ase Isariyɛlɛ, nkumekanga Sɔlɔmɔna akakonya lofulo la pusupusu otsha 1400. (1Ku 10:26, 29; 2Ɛk 1:14, 17) Laadiko dia Jɛrusalɛma, wedja ekina wakeyamaka lo lokombo l’esomba wa pusupusu waki l’ahole wa laande wakalɔngɔswama dia kokɛka dihomɔ tshɛ di’ata.—1Ku 9:19, 22; 2Ɛk 8:6, 9; 9:25.
Diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
Akambo w’ohomba w’oma lo dibuku dia Ekondo wa hende
1:11, 12. Dɔmbɛlɔ diaki Sɔlɔmɔna diakɛnya Jehowa dia kɛnɛ kakakakombolaka nkumenga aki dia kondja lomba ndo ewo. Alɔmbɛlɔ aso otsha le Nzambi mɛnyaka kɛnɛ kele l’etema aso. Ekɔ dui dia lomba dia sho sɛdingola kɛnɛ kele lo alɔmbɛlɔ akɔ.
NGƆNDƆ KA SATO 27–NGƆNDƆ KA NƐI 2
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | 2 ƐKƆNDƆ 5-7
“Otema ami wayongaka nshi tshɛ laawɔ”
w02 15/11-F 5 od. 1
Tatotshikake sanganaka kaamɛ
L’ɔkɔngɔ diko, etena kaki Davidɛ nkumekanga la Jɛrusalɛma, nde akɛnya nsaki k’efula kaki lande ka mbika luudu lo dikambo dia lotombo la Jehowa. Lam’ele Davidɛ aki ɔndɔshi w’ata, Jehowa akawotɛ ate: “Wɛ hatoka luudu dikambo dia lokombo lami.” Koko, Jehowa akasɔnɛ Sɔlɔmɔna, ɔna Davidɛ dia mbokɛ tɛmpɛlɔ. (1 Ɛkɔndɔ 22:6-10) Lo 1026 N.T.D. l’ɔkɔngɔ w’ɛnɔyi esambele l’etenyi wa wokelo, Sɔlɔmɔna akasale osapwelo wa tɛmpɛlɔ. Jehowa aketawɔ luudu lɔsɔ lo mbuta ɔnɛ: “Dimi lamboka dɔmbɛlɔ diamboyosala la ntondo kami ndo ɛsɛngɔsɛngɔ ayɛ dia mpomɔ lokolo l’ɔlɔ. Dimi lambokidia luudu lɔnɛ lamboyoka lo mbidja lokombo lami lɔkɔ pondjo, ndo washo ami la otema ami wayongaka nshi tshɛ laawɔ.” (1 Nkumi ya dikanga 9:3) Etena tshɛ kakatshikalaka ase Isariyɛlɛ la kɔlamelo, Jehowa akahombaka ntshɔkɔla kɛnɛ kakasalemaka lo luudu lɔsɔ. Koko, etena tshɛ kakawawokaka ɔkɔngɔ, Jehowa akahombaka minya ɛtshɔkɔ ande oma lo dihole sɔ ndo ‘luudu lɔsɔ lakahombe monga tota di’elanyelo.’—1 Nkumi ya dikanga 9:4-9; 2 Ɛkɔndɔ 7:16, 19, 20.
it-2-F 1048
Tɛmpɛlɔ
Ɔkɔndɔ. Tɛmpɛlɔ kɛnɛ kaki polo lo 607 N.T.D., ɔnɔnyi wakayokilanyaka asɔlayi w’ase Babilɔna l’ɛlɔmbwɛlɔ ka nkumekanga Nɛbukadinɛza. (2Ku 25:9; 2Ɛk 36:19; Jɛr 52:13) Lam’ele ase Isariyɛlɛ wakayoyatambiya tshavu lo ditshelo di’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi, Nzambi aketawɔ dia wedja ekina mpɛnyahɛnya Juda ndo Jɛrusalɛma lo tena dimɔtshi, lo mbitola tɛmpɛlɔ ko mbɔsa diangɔ dia nɛmɔ diaki lɔkɔ. Tɛmpɛlɔ kakayonyɛmaka yimba lo tena dimɔtshi. Nkumekanga Shishakɛ ka l’Edjibito akɔshi diangɔ dia nɛmɔ diaki lo tɛmpɛlɔ (993 N.T.D.) lo nshi ya Rɛhɔbɔama ɔna Sɔlɔmɔna, ɛnɔnyi 33 eto l’ɔkɔngɔ w’osapwelo. (1Ku 14:25, 26; 2Ɛk 12:9) Nkumekanga Asa (977-937 N.T.D.) akalɛmiyaka luudu la Jehowa, koko l’oyango wa nkokɛ Jɛrusalɛma, l’enginya tshɛ nde akasha nkumekanga Bɛnɛ-Hadada I ka Suriya, mfɛsa la paonyi, diangɔ dia nɛmɔ dia lo tɛmpɛlɔ l’oyango wa tolanya diokanelo diele lam’asande la Baasha nkumekanga k’Isariyɛlɛ.—1Ku 15:18, 19; 2Ɛk 15:17, 18; 16:2, 3.
Diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
w10-F 1/12 11 od. 7
Nde mbeyaka “etema w’ana w’anto”
Sho kondjaka ekeketshelo oma lo dɔmbɛlɔ dia Sɔlɔmɔna. Koka monga ko wanyaso anto haweye nsaki yaso ya l’etei k’otema, mbuta ate ‘asui’ ndo “paa” yaso hita. (Tokedi 14:10) Koko, Jehowa mbeyaka etema aso ndo nde ndjakiyanyaka efula lo dikambo diaso. Naka sho ndjaɛkɛ l’etema aso tshɛ le nde lo dɔmbɛlɔ, dui sɔ koka mbetɛ eshikɔ aso esadi. Bible mbutaka ɔnɛ: “Nyokitsha ekiyanu anyu tshɛ le nde, nɛ dia nde ndjakiyanyaka dikambo dianyu.”—1 Petero 5:7.
NGƆNDƆ KA NƐI 10-16
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | 2 ƐKƆNDƆ 8-9
“Nde akandola lomba”
w99-E 1/11 20 od. 4
Etena ka mfudia lokaho laso
Lo mɛtɛ, nkumekanga ka womoto ka Shɛba akayahondja ndo akadje welo w’efula dia ntshɔ tenda Sɔlɔmɔna. Mɛnamaka dia Shɛba aki lo dihole dimɔtshi dielamɛ nshi nyɛ ɔnɛ République Yémen. Kɛsɔ mɛnyaka dia nkumekanga ka womoto kɛsɔ akande lɔkɛndɔ la kilɔmɛtrɛ 1600 laadiko dia Kamɛlɔ polo la Jɛrusalɛma. Oko wakadite Yeso ɔnɛ: “Nde akaye oma lo tokoma ta nkɛtɛ.” Lande na kakadje nkumekanga ka womoto ka Shɛba welo w’efula ɛsɔ? Ntondo ele dia nde “ndjoka awui wa lomba waki Sɔlɔmɔna.”—Luka 11:31.
w99-F 1/7 30 od. 4-5
Wembwelo waki l’ɛtshɔkɔ efula
Oyadi awui akɔna, nkumekanga ka womoto akakome la Jɛrusalɛma “la olui wa woke efula w’anto kaamɛ la kamɛlɔ yakayɛmbaka esɔ ka balasama ndo lokema la paonyi la mbɔkɔ y’oshinga wolo.” (1 Nkumi ya dikanga 10:2a) Anto amɔtshi mbutaka dia “olui wa woke efula w’anto” mbidja ndo asɔlayi wakatshu lande. Ɔsɔ komonga dui dia diambo nɛ dia nkumekanga ka womoto kakɔ aki la lokumu l’efula ndo nde akatshu la diangɔ diakoka sombama ɛlɔ kɛnɛ la miliyɔ dikumi ya dɔlara.
Koko tolembete dia, nkumekanga ka womoto akoke lokumu la Sɔlɔmɔna l’awui “wendana la lokombo la Jehowa.” Ɔnkɔnɛ, lɔkɛndɔ lande komonga latonda okanda. Mɛnamaka dia, dui dia ntondo diakatshutshuya nkumekanga ka womoto dia ndja, ele dia ndjohokamɛ lomba la Sɔlɔmɔna ndo ondo dia ndjeka akambo amɔtshi wendana la Nzambi ka Sɔlɔmɔna, Jehowa. Lam’ele ondo nde aki ɔnaki Shɛmɛ kana Hama, wanɛ wakatɛmɔlaka Jehowa, mbeyaka monga ko nde akatayangaka dia mbeya awui wendana la ɔtɛmwɛlɔ wa watshɛnde.
w99-F 1/7 30-31
Wembwelo waki l’ɛtshɔkɔ efula
Nkumekanga ka womoto ka Shɛba akaambe efula lo menda lomba la Sɔlɔmɔna ndo lɔsɛnɔ la dimɛna laki l’anto wa lo diolelo diande polo ndo “lomu komonga nto le nde.” (1 Nkumi ya dikanga 10:4, 5) Anto amɔtshi mbitaka ɛtɛkɛta ɛsɔ dia mɛnya dia nkumekanga ka womoto “akakome ewo.” Nomb’ewo kɛmɔtshi akasha kanyi ɔnɛ nde akalɛmbɛ! Oyadi dui diakɔna tshɛ, nkumekanga ka womoto akaambe oma lo kɛnɛ kakandɛnyi ndo kakandoke. Nde akate dia ekambi waki Sɔlɔmɔna waki l’ɔngɛnɔngɛnɔ lo monga l’akoka wa nongaka lomba la nkumekanga kakɔ ndo nde akatombola Jehowa lo woho wakandasɔnɛ Sɔlɔmɔna oko nkumekanga. Oma laasɔ, nde akasha nkumekanga weshasha efula w’oshinga wolo, paonyi tɔamɛ kaki la nɛmɔ di’oshinga wa nshi nyɛ oko otsha lo dɔlara 40000000. Sɔlɔmɔna nde lawɔ lo wedi ande akasha nkumekanga ka womoto “kɛnɛ tshɛ kakandakombola.”—1 Nkumi ya dikanga 10:6-13.
it-2-F 873
Sɔlɔmɔna
L’ɔkɔngɔ wa nkumekanga ka womoto nsɛdingola lotombo la tɛmpɛlɔ ndo luudu la Sɔlɔmɔna, ase olimu wakokitshɛka mbo ya ndɛ ndo wanu lamɛsa ndo ɛlɔtɔ wa ekambi ande ndo elambo wa lotshumba wakandalambolaka mbala la mbala lo tɛmpɛlɔ, “nde akakome ewo,” ɔnkɔnɛ, nde akate ate: “Eenda, vɔ kombutɛmi kaanga k’ahende ɔtɔi. Lomba layɛ ndo ɔngɔnyi ayɛ ndeka kɛnɛ kakamoke la fwa.” Oma laasɔ, nde akate ate: Ɔngɛnɔngɛnɔ le ekambi ayɛ wemala la ntondo ka nkumekanga wonya tshɛ. Awui asɔ tshɛ akokonya dia nde tombola Jehowa, tshɔkɔla Jehowa Nzambi, ɔnɛ lakɛnya ase Isariyɛlɛ ngandji kande lo woho wakanda sɔnɛ Sɔlɔmɔna oko nkumekanga dia nsala akambo la losembwe ndo la sambo k’ɔlɔlɔ.—1Ku 10:4-9; 2Ɛk 9:3-8.
Diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
it-2-F 1110
Kiti ka lowandji
L’atei wa kiti ya lowandji ya l’Isariyɛlɛ, paka kaki Sɔlɔmɔna mboleki tɛkɛtama. (1Ku 10:18-20; 2Ɛk 9:17-19) Mɛnamaka dia tɔ kaki lo “Tshoto y’otale,” Mbalasa kɛmɔtshi l’atei wa nyɛ yakakama lo Dikona dia Moriya la Jɛrusalɛma. (1Ku 7:7) Tɔ kaki ‘kiti ka lowandji ka woke la ewanga ko akakikite paonyi kambɛdiama ndo kaki la dɛfu di’otshimbedi l’ɔkɔngɔ atɔ ndo la ahole wa nkitsha anya.’ Kaanga mbakakoke kiti ka lowandji kɛsɔ salema l’ewanga, yoho yakawakambe layɔ lo wokelo wa tɛmpɛlɔ koka mɛnya diele oko wakakambe la abaya wakakitama paonyi kambɛdiama ndo kakadingama l’asango w’ewanga. Le onto lakendaka kiti ka lowandji kɛsɔ, tɔ kakɛnamaka diele oko kakasalema lo tshɛ katɔ la ewanga ndo la paonyi. L’ɔkɔngɔ wa ntɛkɛta dia wadelo asamalo wakonya lo kiti ka lowandji, ɔkɔndɔ tetemalaka ɔnɛ: “Difanelo 2 dia ntambwɛ yemadi diaki lo emamu w’ahole wa nkitsha anya. Difanelo dia ntambwɛ 12 yemadi diakikɔ lo wadelo akɔ 6, ntambwɛ 1 lo koma ya edelo tshɛ.” (2Ɛk 9:17-19) Ntambwɛ kaki didjidji dia lowandji lambetawɔma. (Eta 49:9, 10; Ɛny 5:5) Mɛnamaka dia ntambwɛ 12 mbɔtɔnɛka la waoho 12 wa l’Isariyɛlɛ, wele ondo wakɛnyaka okitshakitsha awɔ ndo osukɔ awɔ le nkumekanga kakadjasɛka lo kiti ka lowandji kakɔ. Lo yoho mɔtshi kana kina, kiti ka lowandji kaki la kihona k’ekolo kakasalema la paonyi. Oko wotami diɔ, kiti k’ewanga ndo paonyi, kakakitshama lo dihole dia laadiko ndo tɔ kakakokamɛ lo woho wakatakombama mbidja ndo ntambwɛ y’amɛna efula oma la ntondo, mbuta ate tɔ kakaleke lokumu lo mbɛdika la kiti tshɛ ya lo etena kɛsɔ, oyadi nyɛ yakashola anyagiyangi w’emindo, yatanema lo wamɔnima kana nyɛ yatɛkɛtama l’efundelo. Oko wakate ofundji wa ɛkɔndɔ l’eshikikelo tshɛ ɔnɛ: “Ndooko diolelo dikina diakasale ɛngɔ ka ngasɔ.”—2Ɛk 9:19.
NGƆNDƆ KA NƐI 17-23
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | 2 ƐKƆNDƆ 10-12
“Kondja wahɔ oma l’alako wa lomba”
Nde otokoka mbetawɔma le Nzambi
Ondo Rɛhɔbɔama akoke dia ɔsɔ aki djonga! Naka nde kotshɛ wodja kɛnɛ kalɔmbawɔ, kete nde, nkumbo kande ndo anto wa lo mbalasa kande pombaka nkitshakitsha awui wotowakimanyiya dia monga la lɔsɛnɔ la dimɛna ndo aha nɔmba wodja akambo efula. Lo wedi okina otondotona, anto wotɔtɔmbɔkɔ. Kakɔna kakandahombe nsala? Nkumekanga k’oyoyo kɛsɔ akayange alako ntondo le epalanga waki andaki wa Sɔlɔmɔna. Koko oma laasɔ, Rɛhɔbɔama akayange alako oma le ɛlɔngɔngɔlɔ waki lo lɔlɔnga lande. Lo nkamba l’alako w’ɛlɔngɔlɔngɔ, Rɛhɔbɔama akayɔsa yɛdikɔ dia salɛ wodja akambo l’esehe. Nde akawakadimola ate: “Dimi layahɛ wotsho okina laadiko di’osembe anyu. Papa akanyoshaka dilanya la mfimbɔ y’esongo, koko dimi layosala dui sɔ la mfimbɔ yele la mbolo lo tokoma.”—2 Ɛk. 10:6-14.
w01-F 1/9 28-29
Woho wakokaso mbɔsa tɛdikɔ t’amɛna
Ndo nto Jehowa akakitsha anto wambotshunda lo nyuma lo etshumanelo, wanɛ wakoka sho kɛtshanyaka lawɔ lo kɛnɛ kendana la tɛdikɔ talangaso mbɔsa. (Ɛfɛsɔ 4:11, 12) Etena kayangaso kanyi oma le anto akina, sho hatohombe ndjela anto wakombola diatayangaka tokanyi oma le anto efula polo lam’ayowototana onto ɔmɔtshi layotowatɛ kɛnɛ kalangawɔ mboka. Oma laasɔ, ko vɔ ndjela dako diakɔ. Sho pombaka nto mbohɔ ɛnyɛlɔ k’ɔhɛmwɛlɔ ka Rɛhɔbɔama. Etena kakinde la ntondo ka yɛdikɔ ya wolo, nde akalongola alako w’amɛna oma le epalanga w’anto wakakambaka kaamɛ la she. Koko, lo dihole dia ndjela dako diawɔ, nde akatosawola l’ɛlɔngɔ w’apami wakole kaamɛ lande. Lo ndjela dako diawɔ, nde akɔshi yɛdikɔ ya kɔlɔ efula ndo etombelo waki la dui sɔ ele, nde akashisha etenyi ka woke ka diolelo diande.—1 Ku 12:1-17.
Etena kayangaso alako, tosale dia mbayanga oma le anto wambohɔkɔ akambo lo lɔsɛnɔ ndo wele la lomba l’oma lo Afundelo ndo wele la dilɛmiyɛlɔ di’efula l’atɔndɔ wele lo Bible. (Tokedi 1:5; 11:14; 13:20) Naka kokaka, ɔsa etena ka nkana lomba l’atɔndɔ ndo l’awui tshɛ wamboyotana. Oma l’ɔkɔngɔ wa nsɛdingola akambo tshɛ lo ndjela Ɔtɛkɛta wa Jehowa, wɛ ayɔsa yɛdikɔ yoleki dimɛna.—Filipɛ 4:6, 7.
it-2-F 754 od. 3
Rɛhɔbɔama
Dionga di’otako diakakɛnɛmɔla Rɛhɔbɔama, diakonge la shɛngiya le anto efula. Waoho wakatetemala sukɛ luudu la Davidɛ aki dioho dia Juda ndo dia Bɛnjamina, mbidja ɛlɔmbɛdi l’ase Lɛwi ndo anto tshɛ wakayanganya etale oma lo waoho dikumi, vɔ lawɔ wakosukɛka.—1Ku 12:16, 17; 2Ɛk 10:16, 17; 11:13, 14, 16.
Diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
it-1-F 618-619
Ɛdiɛngɛ wele oko mbudi
Ɛtɛkɛta wele lo Jashua 24:14 mɛnyaka di’ase Isariyɛlɛ wakakambaka lo yoho mɔtshi l’ɔtɛmwɛlɔ wa kashi wa l’Edjibito l’edja tshɛ kakiwɔ lɛkɔ, koko Ɛzɛkiyɛlɛ mɛnyaka dia ditshelo di’apanganu asɔ diakatetemala mbahɛnyahɛnya edja efula l’ɔkɔngɔ. (Ɛzk 23:8, 21) L’ɔtɛ w’ɔkɔkɔ ɔsɔ mbɔsa anyangiyangi dia sheke yakawadje la Nzambi l’oswe wa shɛnga dia nshimba ase Isariyɛlɛ dia vɔ ‘nambola elambo awɔ nto le ɛdiɛngɛ wele oko mbudi’ (Lɛw 17:1-7) ndo Jɛrɔbɔama akakitsha ɛlɔmbɛdi “dia ahole wa la diko, dikambo dia ɛdiɛngɛ wele oko mbudi, ndo dikambo dia tana ta ngɔmbɛ takandasale” (2Ɛk 11:15) kakɛnyaka dia aki yoho mɔtshi y’ɔtɛmwɛlɔ wa mbudi l’atei w’ase Isariyɛlɛ oko l’Edjibito, lo yoho ya laande lo Edjibito wa l’ɛse. Hérodote (II, 46) mbetawɔka dia yoho y’ɔtɛmwɛlɔ wa l’Edjibito shɔ akayokonyaka ase Grɛkɛ lo dietawɔ dia jambizambi Pan ndo satyrs, jambizambi y’oma l’esongo, yakɛnamaka dia yaki la nseke, wela wa mbudi ndo ekolo wa mbudi. Amɔtshi mbitaka dia woho wele tozambizambi tɔsɔ oko nyama, ekɔ kiɔkɔ ya mbekelo kakonya Satana dia mɛnama oko ekɔ la wela, nseke, ekolo, mbekelo kakadianga le Akristo wa l’Eleko ka wodjima.
Kaanga mbediɔ ngasɔ, ndooko kashikikɛ woho waki mɛtɛ “wɛɔsa” (seʽi·rimʹ) ɛsɔ. Le anto amɔtshi, vɔ mbowaɔsaka oko mbudi kana dikishi diele oko mbudi, koko ndooko kashikikɛ dia dui sɔ diekɔ mɛtɛ; ndo ndooko efundelo washikikɛ kanyi shɔ. Etelo kakɔ koka tsho nembetshiya dia wanɛ wakatɛmɔlaka tozambizambi ta kashi wakafɔnyaka dia taki l’ɛnamelo ka mbudi lam’ele waki la wɛɔsa efula. Kana okambelo wa la “mbudi” lo avɛsa akɔ koka mɛnya tsho lo tshena pe diangɔ tshɛ diakambema dia ntɛmɔla dikishi, woho akɔ waamɛ la etelo kakambema dia ntɛkɛta dia dikishi lo avɛsa efula ndja oma lo etelo k’oma l’etatelo kotombi oma lo tshɛkɛta “nyɛtɛtɛ,” koko yɔ hɛnya dia diangɔ diakɔ diaki nyɛtɛtɛ kana tumi.—Lɛw 26:30; Eoh 29:17.
NGƆNDƆ KA NƐI 24-30
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | 2 ƐKƆNDƆ 13-16
“Yaɛkɛ le Jehowa—Etena kakɔna?”
Ɛlɔngɔlɔngɔ—akokanyu nsala di’anto mbɛkɛ etema le nyu?
12 Etena kakinde ɔlɔngɔlɔngɔ, nkumekanga Asa aki l’okitshakitsha ndo la dihonga. Ɛnyɛlɔ, etena kakandahɛnɛ Abidja wa she, nde akatatɛ minya dikishi oma lo wodja. Ndo nto, nde “akatɛ ase Juda dia nyanga Jehowa Nzambi ka watshɛwɔ ndo dia nkitanyiya Ɛlɛmbɛ la wadjango.” (2 Ɛk. 14:1-7) Ndo etena kakaye Zera, ose Etiyɔpiya l’asɔlayi 1 000 000 dia ndɔsha Juda, la lomba tshɛ Asa akakadimɔ le Jehowa dia nyanga ekimanyielo lo mbuta ate: “Jehowa le, le yɛ bu ohomba dia wanɛ wakimanyiyayɛ monga efula kana monga la wolo. Jehowa Nzambi kaso le, otokimanyiya nɛ dia tamboyaɛkɛ le yɛ.” Ɛtɛkɛta w’amɛna ɛsɔ mɛnyaka polo lo yɛdikɔ yakɔna yakayaɛkɛka Asa lo dikoka diele la Jehowa dia mboshimbɛ ndo dia nshimbɛ wodja ande. Asa akayaɛkɛka le She lele l’olongo, ndo “Jehowa akalɛndja ase Etiyɔpiya.”—2 Ɛk. 14:8-12.
Ɛlɔngɔlɔngɔ—akokanyu nsala di’anto mbɛkɛ etema le nyu?
13 Aha la taamu, nyu mbetawɔka dia ndɔshana l’asɔlayi 1 000 000 aki okakatanu wa woke. Koko okakatanu wa ngasɔ mbakatondoya Asa. Koko lonyangu ko, etena kakandahomana l’okakatanu wa tshitshɛ, Asa kondjaɛkɛ le Jehowa. Etena kakawanɛ Baasha, nkumekanga ka kɔlɔ k’Isariyɛlɛ, Asa akalɔmbɛ ekimanyielo ka nkumekanga ka Suriya. Yɛdikɔ shɔ yakawela mpokoso. Lo tshimbo y’omvutshi ande, Hanani, Jehowa akatɛ Asa ate: “Lam’ele wɛ akayaɛkɛ le nkumekanga ka Suriya ndo wɛ kondjaɛkɛ le Jehowa Nzambi kayɛ, asɔlayi wa nkumekanga ka Suriya wambomɔ oma lo lonya layɛ.” Ntatɛ oma l’etena kɛsɔ, Asa akatetemalaka ndɔshama. (2 Ɛk. 16:7, 9; 1 Ku. 15:32) Ko naa wetshelo?
Ɛlɔngɔlɔngɔ—akokanyu nsala di’anto mbɛkɛ etema le nyu?
14 Nyotetemale monga l’okitshakitsha ndo nyotetemale ndjaɛkɛ le Jehowa. Etena kakanyabatizama, nyakɛnya mbetawɔ k’efula ndo wɛkamu anyu le Jehowa. Ndo Jehowa aki l’ɔngɛnɔngɛnɔ efula dia nyolongola lo nkumbo kande. Kɛnɛ kele ohomba l’etena kɛnɛ ele ntetemala ndjaɛkɛ le Jehowa. Koka mɛnama dia ekɔ wɔdu ndjaɛkɛ le Jehowa etena kahombanyu mbɔsa tɛdikɔ tayela etshikitanu lo lɔsɛnɔ, ko kayotota dikambo dia ntena dikina? Ekɔ mɛtɛ ohomba ndjaɛkɛ le Jehowa etena kɔsanyu tɛdikɔ, oyadi tendana la tɔkɛnyɔ, olimu wa l’emunyi ndo eyango wa lo lɔsɛnɔ! Tanyoyaɛkɛke lo lomba lanyu hita. Koko, nyoyange atɔndɔ wa lo Bible wendana la akambo wele lanyu, ndo oma laasɔ, nyosale akambo lo yoho yɔtɔnɛ la ɛlɔmbwɛlɔ kɛsɔ. (Tok. 3:5, 6) Naka nyu nsala ngasɔ, kete nyayɔngɛnyangɛnya Jehowa ndo nyayɔlɛmiyama oma le ase etshumanelo kanyu.—Adia 1 Timɔte 4:12.
Diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
Tokambe Jehowa l’otema ɔtɔi!
7 Ngande wakokaso mbeya dia kana tekɔ lo ndjakimɔ tshɛ lo tshɛ le Jehowa? Sho koka ndjambola ɔnɛ: ‘Onde dimi layokitanyiya Jehowa kaanga etena kele dui sɔ wolo? Onde dimi lamboyashikikɛ tshɛ lo tshɛ dia nama etshumanelo kande pudipudi?’ Tokanyiya yema dihonga di’efula diaki ohomba le Asa dia nde minya tshɛnde ka womoto oma lo dihole diande dia nyango nkumekanga! Lo tena dimɔtshi, mbeyaka monga ohomba wɛ monga la dihonga oko Asa. Ɛnyɛlɔ, kakɔna kayoyosala naka ose nkumbo kayɛ kana ɔngɛnyi ayɛ ɔmɔtshi wa ma ma ambosala pɛkato, ko nde hayatshumoya ndo nde pombaka mbitshanyema oma l’etshumanelo? Onde wɛ ayɔsa yɛdikɔ yaha monga kaamɛ l’onto ɔsɔ? Kakɔna kayokotshutshuya otema ayɛ dia nsala?