Maiteko a go Boloka Sephiri—Le Wena o a Amega!

A o kile wa leka go rulaganya sentle mafoko a ditlhaka tsa one di kwadilweng ka go tlhakatlhakanngwa? A o kile wa reka sengwe mo Internet kgotsa a o kile wa dirisa khomputara go leba direkoto tsa gago tsa banka? Fa go ntse jalo le wena o tsene mo lefatsheng la dikhoute, melaetsa e e kwadilweng ka tsela ya sephiri (“ciphers”), go kwala melaetsa ka dikhoute (“encryption”), go kgona go bala melaetsa e e kwadilweng ka dikhoute (“decryption”).

BOGOLOGOLO dipuso, baemedi ba puso, ditlhodi le masole gantsi e ne e le bone ba dirisang dikhoute tsa sephiri. Mme ga go tlhole go le jalo. E re ka go dirisiwa ga dikhomputara le Internet go ntse go oketsega, tshedimosetso e e botlhokwa gantsi e bolokiwa e le sephiri ka go dirisa dilo di le mmalwa tse di akaretsang ditlhaka tsa sephiri tse di dirisiwang go bula khomputara tse motho a di dirisang nako le nako fa a batla go bula direkoto tsa gagwe. Ke boammaaruri gore gone jaanong go feta le fa e le leng pele, go na le dilo di le dintsi mo botshelong jwa rona jwa letsatsi le letsatsi tse re tshwanelwang ke go di boloka e le sephiri.

Ka jalo, go a tshwanela go bo re ka botsa jaana: Tshedimosetso ya me ya sephiri e sireletsegile go le kana kang? A go na le sengwe se se oketsegileng se nka se dirang go e sireletsa? Pele re araba dipotso tseno, a re sekaseke go se kae ntwa e e sa bolong go nna teng gareng ga batho ba ba dirang dikhoute le batho ba ba kgonang go di senola—ntwa e e simologileng ka nako e le nngwe le fa batho ba ne ba simolola go itse go kwala.

Mekwalo ya Sephiri

Tsela nngwe ya go kwala ka sephiri e e sa bolong go nna teng ke e e bidiwang steganography kgotsa “mokwalo o o fitlhegileng.” Maikaelelo a mokwalo ono ke go fitlha molaetsa ka boone. Mokwalahisitori wa bogologolo e bong Herodotus o ne a kwala a tlhalosa gore motshabi mongwe wa Mogerika o ne a lemoga gore Peresia e ne e ipaakanyetsa go tlhasela naga ya gaabo. E re ka a ne a batla go tlhagisa batho ba gaabo ka seo, o ne a kwala melaetsa mo letlapanakwalelong la legong mme a bo a e tshasa ka boka gore a fitlhe mokwalo oo, e leng mokgwa o le Baroma ba bogologolo ba neng ba o dirisa. Go ya ka Herodotus, mokwalo ono wa sephiri o Mogerika yono a neng a o dirisitse o ne wa dira gore Kgosi Xerxes wa Peresia a se ka a kgona go tlhasela Bagerika ba sa lebelela, mme masole a gagwe a ne a fenngwa.

Mokwalo wa sesheng wa steganography o akaretsa go dirisa dikhutlo tse dinnye thata (microdot) le pampiri e o kgonang go bona mokwalo wa yone fa fela o lebane le lesedi (watermarking paper) le ditshwantsho tse batho ba neng ba sa letlelelwe go di kopolola. Ka nako ya Ntwa ya Lefatshe II, mokwalo wa dikhutlo tse dinnye thata o o neng o dirisiwa e ne e le wa setshwantsho se se fokoditsweng go nna bonnye jwa khutlo. Motho yo o romeletsweng molaetsa oo o ne a tshwanelwa fela ke go godisa khutlo eo. Gompieno batho ba ba rekisang ditshwantsho tse di hepisang ba dirisa one mokgwa oo. Ba kgona go fitlha ditshwantsho tseno mo go tse di itshiametseng fela le mo mokwalong kgotsa mo difaeleng tse di nang le modumo, ba thusiwa ke dithulaganyo tsa khomputara.

E re ka molaetsa ono e le sephiri, steganography e dira gore motho yo o o romelang kgotsa yo o o romelelwang a se ka a itsiwe. Ka fa letlhakoreng le lengwe, fa motho a ka bona molaetsa ono a ka kgona go o bala—ntle le fa o kwadilwe ka tsela ya gore o bulwe fela ke motho yo o nang le khoute.

Go Fitlha Bokao

Mokwalo o o fitlhegileng ke tsela ya go boloka dipuisano e le sephiri ka go di fitlha, e seng go fitlha molaetsa ka boone, go na le moo go fitlha bokao jwa one. Seno se akaretsa go tlhakatlhakanya tshedimosetso le go e baya sentle, go ya ka melao ya thulaganyo e e dirilweng e sa le pele, ka jalo batho ba ba tlhaloganyang melao eo ke bone fela ba kgonang go tlhaloganya molaetsa oo.

Ba-Sparta ba bogologolo ba ne ba fitlha melaetsa ka selo se se bidiwang scytale. Motho yo o kwalang khoute o ne a thathelela letlalo a le gagamatsa mo koteng mme a bo a kwala molaetsa mo go lone go tloga kwa godimo go ya kwa tlase. Fa letlalo leo le bofolotswe, le bonala le na le ditlhaka fela tse di se nang bokao. Mme fa motho yo o romelelwang molaetsa oo a le amogela mme a le thathelela gape mo koteng e nngwe e e nang le bophara jo bo lekanang le ya ntlha, o ne a kgona go bala se se kwadilweng. Motho yo o romilweng o ne a ka dira gore molaetsa o se ka wa lemogiwa ka go dira gore letlalo leo le lebege e kete ke lebanta ka go le bofelela mo lethekeng, ditlhaka tsa lone di le ka fa gare.

Ga twe Julius Caesar o ne a fitlha melaetsa ya gagwe ya kwa ntweng ka go dirisa mokgwa o o bidiwang cipher—go refosanya tlhaka nngwe le nngwe gongwe le tlhaka ya boraro e e tlang morago ga yone mo dialefabeteng. Ka jalo a, e ne e tla kwalwa e le d, mme b, e le e, jalo le jalo.

Motlha wa Tlhabologo wa kwa Yuropa o ne wa tlisa ditsela tse dingwe gape tse di tokafaditsweng tsa go kwala ka tsela ya go fitlha bokao. Mongwe wa batho ba ba neng ba tsweletsa pele mokgwa ono e ne e le modipolomate wa Mofora yo o tshotsweng ka 1523 e bong Blaise de Vigenère. Vigenère o ne a akantsha gore go dirwe cipher e e neng e simolotswe pelenyana ga foo, e e neng e akaretsa go kopanya dialefabete tse di farologaneng fa go kwalwa. Mokgwa oo o go neng go akanngwa gore ga go na motho yo o ka kgonang go o senola o ne wa bidiwa “indecipherable cipher” (le chiffre indéchiffrable). Le fa go ntse jalo, fa batho ba ne ba ntse ba tokafatsa mokgwa wa go dira dikhoute, ba bangwe le bone ba ne ba ntse ba tokafatsa mokgwa wa go kgona go di senola.a

Ka sekai fa bakanoki ba Baiselamo ba ne ba sekaseka Koran, e e neng e kwadilwe ka Searabia, ba ne ba lemoga gore mafoko mangwe a ne a tlhagelela ka makgetlo a mantsi go feta a mangwe, e leng mokgwa o o tlwaelegileng le mo dipuong tse dingwe gompieno. Seno se ne sa dira gore go tlhamiwe mokgwa mongwe wa go bala mokwalo o o fitlhilweng o ka one motho a kgonang go bona molaetsa o o fitlhilweng ka go bala makgetlo a ditlhaka dingwe di tlhagelelang ka one.

Mo lekgolong la bo15 la dingwaga, badipolomate ba kwa Yuropa ba ne ba setse ba dirisa thata mokgwa ono wa go kwala mokwalo o go fitlhilweng bokao jwa one. Mme seno se ne se sa reye gore go ne go se ope yo o neng a ka kgona go o senola. Ka sekai monna mongwe wa Mofora e bong François Viète o ne a kgona go upolola dikhoute tsa kgotla ya segosi ya kwa Spain. O ne a atlega thata mo e leng gore Kgosi Philip II o ne a kgobega marapo mme a bolela gore Viète o ne a dirile tumalano le Diabolo a bo a gatelela gore a sekisiwe ke kgotlatshekelo ya Katoliki!

Thekenoloji le Yone e a Tsenelela

Mo lekgolong la bo20 la dingwaga, segolobogolo ka nako ya dintwa tse pedi tsa lefatshe, mokwalo o o fitlhang bokao o ne wa tokafadiwa thata ka gonne go ne ga dirisiwa metšhine e e raraaneng e e jaaka Enigma ya kwa Jeremane, motšhine o o tshwanang le wa go tlanya. Fa motho a ne a o dirisa go kwala ka tsela e e tlwaelegileng fela, ditshitswana tsa one tse di gokeletsweng dithapo tsa motlakase di ne di tlanya mokwalo oo ka tsela e e fitlhang bokao jwa one. Mokwalo ono o bokao jwa one bo fitlhegileng o ne o romelwa ka khoute ya Morse mme bokao joo bo ne bo senolwa ka motšhine o mongwe wa Enigma. Le fa go ntse jalo, go dira diphoso le go se nne kelotlhoko ga babereki ba ba neng ba bereka thata, go ne ga dira gore batho ba ba kgonang go upolola dikhoute ba lemoge dintlha tsa botlhokwa tse di neng di ba thusa go senola melaetsa eo.

Mo lefatsheng la gompieno le le laolwang ke thekenoloji, go tsenya madi mo bankeng, go fetisetsa madi mo akhaontong e nngwe, go duela dikoloto, go akaretsa le direkoto tsa kalafi, tsa dikhampani le tsa puso di sirelediwa ka dikhoute tse di raraaneng. Dikhoute tseo di kgona go senolwa ke batho ba ba nang le tshedimosetso ya go di senola gore ba kgone go bona molaetsa ka tsela e o leng ka yone.

Mo dikhouteng tseno tse di dirisiwang go senola tshedimosetso e e fitlhegileng, go dirisiwa bonnoto le bonngwe ba le bantsi ba ba tswakatswakantsweng ka ditsela tse di farologaneng. Dikhoute tse ditelele di tswakantswe ka ditsela tse dintsi ka jalo go nna thata gore motho a kgone go di senola. Ka sekai, khoute e e nang le dinomoro tse robedi e ka nna ya bo e tswakatswakane (e na le combinations) ka makgetlo a le 256 mme e e nang le dinomoro tse 56 e tswakane ka makgetlo a a fetang di-quadrillion di le 72. Khoute e gone jaanong e tlwaelegileng ya go leba Web e na le dinomoro di le 128, mme seno se dira gore e tswakatswakane ka makgetlo a le 4,7 sextillion go feta ya dinomoro tse 56!b

Go ntse go le jalo, ka dinako tse dingwe batho ba ba sa tshwanelang go bona tshedimosetso e e leng sephiri ba kgona go e senola. Ka sekai ka 2008, basekisi ba puso ba kwa United States ba ne ba atlhola banna ba le 11 mo go se go akanngwang gore ke kgetsi e kgolo go gaisa tsotlhe ya go utswa tshedimosetso ya batho ba bangwe. Go bonala batho bano ba dirisitse dikhomputara tsa laptop, didirisiwa tsa thekenoloji tse di sa diriseng megala le dithulaganyo tsa khomputara tse di kgethegileng gore ba kgone go bona dinomoro tsa dikarata tsa sekoloto le tsa banka tse batho ba di dirisang fa ba duela.

A Tshedimosetso ya Gago ya Sephiri e Sireletsegile?

O ka tlhomamisega gore go thata gore batho ba senole dikhoute tse di sireletsang diakhaonto tsa gago tsa banka le dilo tse o di rekang mo Internet. Le fa go ntse jalo, go ikaegile ka wena gore di sireletsege. Baebele ya re: “Yo o botlhale ke yo o boneng masetlapelo a bo a iphitlha, ba ba se nang maitemogelo ba fetile mme ba tla boga matswela a a botlhoko.” (Diane 22:3) Ka jalo nna botlhale mme o ‘iphitlhe’ jaaka re ka rialo gore o se ka wa tsiediwa kgotsa wa utswediwa ka go dira dilo tse di latelang:

◼ Dirisa thulaganyo ya go lwantsha dibaerase mo khomputareng ya gago (antivirus).

◼ Tsenya thulaganyo e e dirang gore batho ba se ka ba kgona go bala tshedimosetso ya gago ya sephiri (spyware-detection program).

◼ Tsenya thulaganyo e e dirang gore batho ba se ka ba kgona go tsena mo khomputareng ya gago (firewall).

◼ Gangwe le gape ntšhafatsa dithulaganyo tse go tlotlilweng ka tsone fa godimo mme o tsenye dilo tse di sireletsang dithulaganyo tsa gago tsa khomputara.

◼ Nna kelotlhoko gore o se ka wa bula mafelo a o sa a itseng mo Internet kgotsa melaetsa e o e romeletsweng ke batho ba o sa ba itseng ba ba go kopang tshedimosetso ya gago ya sephiri kgotsa ba go batla dikhoute tsa gago.

◼ Fa o romela tshedimosetso ya sephiri e e jaaka tshedimosetso e e malebana le dikarata tsa sekoloto, kwala ka tsela e e se kitlang e dira gore batho ba bangwe ba bone tshedimosetso ya gago ya sephiri mme fa o fetsa o tswale ateresete eo ya Internet.c

◼ Tlhopha ditlhaka tsa sephiri (passwords) tse go seng motlhofo gore motho a di fopholetse mme o dire gore di se ka tsa itsewe ke ope.

◼ O se ka wa tsaya dithulaganyo tsa khomputara go tswa mo mafelong a o sa a itseng.

◼ Gangwe le gape dira dikhopi tsa difaele tsa gago mme o di boloke di babalesegile.

Fa o latela dikakantsho tseno mme o dirisa le tse dingwe tse di ka go thusang gone jaanong le mo isagweng, o tla tokafatsa ditshono tsa gago tsa go boloka tshedimosetso ya gago e sireletsegile.

[Dintlha tse di kwa tlase]

[Setshwantsho mo go tsebe 26]

“Scytale” ya bogologolo ya Ba-“Sparta”

[Setshwantsho mo go tsebe 26]

Motšhine wa Sejeremane wa Enigma wa lekgolo la bo20 la dingwaga

[Setshwantsho mo go tsebe 26]

Gompieno melaetsa e e fitlhang bokao e sireletsa tshedimosetso ya motho ya sephiri