Ko e Muʻaki Tokotaha Tutuʻu ʻAkaú ʻOkú Ne Kei Fai Fatongia Pē
KUO faʻu ʻe he tangatá ʻa e ngaahi meʻangāue lahi ke tutuʻu ʻaki ʻa e ʻakaú, ʻo kau ai ʻa e ngaahi toki, ngaahi meʻa faʻai, ngaahi meʻa fahi, mo e ngaahi kili. ʻOku toe ʻi ai foki ʻa e ngaahi tulekitoa ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi meʻa kuku fakamataʻihele ʻa ia ʻe lava ke ne tutuʻu ʻa e ngaahi fuʻu kupuʻi ʻakau lalahí. Ka ko e ngaahi meʻangāue tutuʻu ʻakau motuʻa tahá ʻoku ʻikai ko e faʻu ia ʻe he tangatá. Ko ha seti lelei kinautolu ʻo e ngaahi nifo māsila—ko e nifo ʻo e pivá, ʻa e muʻaki tokotaha tutuʻu ʻakaú.
Ko ha piva ʻosi fuʻu lahi ʻoku lava ke aʻu ʻa hono lōloá ki he mita nai ʻe 1.3 pea ko hono mamafá ʻoku aʻu ki he kilokalami ʻe 27. Koeʻuhi ko hono ngaahi nifo tuʻumuʻa ʻi ʻolunga mo laló ʻoku nau tupu hokohoko pē, kuo pau ke toutou olo kinautolu ʻe he pivá. ʻOku ʻufiʻufiʻaki ha ʻaofi hinehina fefeka ʻa e tafaʻaki ki muʻa ʻo hono tuʻumuʻá, ʻo ʻai ai ke nau mata māsila fakaheihei. ʻI heʻene ngaofe ki loto pea fakamālohiʻi ʻaki ʻa e uoua kaungao mātuʻaki mālohí, ko e ngaahi meʻa tutuʻu fakanatula ko ení ʻoku nau tuʻutuʻu ʻa e ʻakau fefeka tahá ʻo ʻikai ha faingataʻa ʻe taha.
Fulufulu Māfana, Hiku ʻAonga Lahi
Ko e kakai ʻoku nau nofo ʻi ha ʻea ʻoku momokó ʻoku nau fakahoungaʻi ʻa e mahuʻinga ʻo ha kote lōloa māfana, mo malu mei he vaí. Sai, ʻoku ʻikai ʻaupito fiemaʻu ki he pivá ia ke ne kumi ki ha kofu tuʻa pehē ke ne tui, he kuo fakanaunauʻi ʻaki ia ha fulufulu matolu takatakai. Ko e fulufulu ʻo e pivá, ʻa ia ʻoku mei he melomelo māmá ki he melomelo fakapoʻupoʻulí, ʻoku lōua. Ko e fulufulu tefitó, ʻa e fulufulu-loto matolú, ʻoku ʻi ai ʻa e fanga kiʻi filo tuʻovalevale ʻoku fakalaine ai ʻa e fanga kiʻi fulufulu momo-iiki ʻa ia ʻoku nau fepikitaki fakataha ke maluʻi ai ʻa e pivá mei he vaí pea mo e momokó. Ko e ngaahi tuʻoni fulufulu-tuʻa lōloa ange mo matolu angé ʻokú ne maluʻi ʻa e fulufulu tefitó mo tokoni ki he pivá ki hono tupe ʻo e vaí. ʻOku toe tānaki atu ki ai ʻa ʻene ngingila fakaʻofoʻofa mo molū hangē ha olovetí, pea ʻoku ʻikai ha ofo ʻi he fakamahuʻingaʻi ʻe he kakai tokolahi ʻa e ngaahi vala ngaohi mei he kili ʻo e pivá! ʻIo, naʻe hoko ʻi he taimi ʻe taha ʻa e ngaahi kiliʻi pivá ko ha faʻahinga paʻanga ia ʻi Kānata!
Ko e fanga piva kotoa pē ʻoku nau maʻu ʻa e hoa ʻe ua ʻo e ngaahi foʻi lama faikehe ʻi he tefito ʻo honau hikú. ʻOku ʻomai ʻe he hoaʻi lama ʻe taha ha lolo makehe, pea ko e hoaʻi lama ʻe tahá ʻokú ne faʻu ʻa e kasitoliumé, ko ha huhuʻa namu lelei ʻoku namu mālohi ka ʻoku ʻikai ke fakaʻohoʻulu. ʻOku ngāueʻaki ʻe he pivá ʻa e ngaahi huhuʻa ko ení ʻi ha ngaahi founga kehekehe, ʻo kau ai ʻa hono ʻai hono fulufulú ke malu mei he vaí pea mo hono tohoakiʻi mai ʻa e fanga piva kehé. Ko e kasitoliumé ʻoku toe ʻaonga ia ki he tangatá, he ʻoku ngāueʻaki ia ʻe he kau ngaohi kaloní ʻi he niʻihi ʻo ʻenau ngaahi meʻa fakanamuleleí.
Ko e hiku ʻo e pivá ʻoku laulōtaha. ʻOku sīpinga ia hangē ha fohé, ʻo mita nai ʻe 0.3 ʻa hono lōloá, pea ʻoku lahi ʻa ʻene ngaahi ngāué. Hangē ko ení, ʻi he vaí, ʻoku ngāue ai ʻa e hiku ʻo e pivá ko ha foheʻuli ki heʻene afe holó. ʻI ʻutá ʻoku ngāueʻaki ia ki hono ʻai ke ne tuʻumaʻú ʻi he taimi ʻoku ʻola ai ʻe he pivá ʻa e ʻuluʻakaú. ʻI he taimi ʻoku maluʻaki mai ai ʻa e fakatuʻutāmakí, ʻoku taaʻi ʻaki ʻe he pivá hono hikú ʻa e fukahi vaí, ʻo fakatokanga ai ki he fanga piva kotoa pē ʻoku lava ke nau fanongo mai ki aí ke nau hola ke hao. Ko ia, ke fakamahinoʻi ha maʻuhala ʻe taha, ʻoku ʻikai ke ngāueʻaki ʻe he pivá ʻa hono hikú ko ha tulele fakatufunga ki hono ʻai ʻa e pelepela ki hono ngaahi nofoʻangá.
Meʻakai mo e Vai
Ko e hā ʻoku kai ʻe he pivá? Ko e kili molū ʻi loto pea mo e muka ʻo e pōpilá mo e uiloú ʻa ʻene meʻakai tuʻu-ki-muʻa tahá. Ko ia ai, lolotonga hono tutuʻu hifo ha fuʻu ʻakau ki ha ngāue langa, ʻoku toe lava ke fiefia ʻa e pivá ʻi ha kai mākona. ʻI he taimi ʻe niʻihi lolotonga ʻa e femoʻuekina ha piva ʻe taha ʻi hono ʻoloʻola ha sinoʻi ʻakau, ʻoku tolotolo mai ha piva ia ʻe taha ʻi he tafaʻaki ʻe tahá ʻo kaihaʻasi ha kiliʻi ʻakau ifo.
Lolotonga ʻa e faʻahitaʻu momokó ʻoku ngāueʻaki ai ʻe he pivá ha founga tokonaki meʻakai laulōtaha. ʻUluakí, te ne keli ha luo loloto ʻi lalo he vaí—ko ha ngāue ʻa ia ʻoku ʻikai ke fuʻu faingataʻa, koeʻuhi ʻe lava ke nofo ʻa e pivá ʻi lalo he vaí feʻunga mo e miniti ʻe 15 ʻi he taimi ʻe taha. Hili iá, ʻoku fokotuʻutuʻu leva ʻe he pivá ʻa e ngaahi vaʻa ʻasipeni, uilou, mo e ngaahi ʻakau kehe ʻi he fukahi vai ʻi ʻolunga ʻi he foʻi luó. ʻI he lahi ange ʻo e ʻakau ʻoku fokotuʻú, ʻoku faifai pē ʻo aʻu ʻa e fokotuʻungá ki he takele ʻo e luó. Ki mui ai, ʻi he taimi ʻoku kāpui ai ʻe he ʻaisí ʻa e vaí pea taʻofi ʻe he sinoú ʻa e ngāue ʻi he fukahi vaí, kuo ʻi ai ʻa e “feleoko” mahu ʻa e tākanga ʻi lalo he vaí.
ʻI he fekauʻaki mo e vaí, ʻoku siʻi ha fanga manu ʻi ʻuta ʻoku nau fiemālie ai ʻo hangē ko e pivá. Tuku kehe ʻa hono fulufulu matolú, ʻa ia ʻoku ʻai ʻe he loló ʻo malu mei he vaí, ʻoku toe maʻu ʻe he pivá ha laine ngako ʻi lalo he kilí ʻa ia ʻokú ne tokonaki hono fakamāfana ʻi he tahi momoko tahá. ʻIo, ʻoku aʻu ʻo fakafanau ʻa e pivá ʻi lalo he vaí! Koeʻuhi ʻoku fakahoko ʻe he vaí ha ngafa tuʻu-ki-muʻa ʻi he moʻui ʻa e fanga pivá, ʻe ʻikai ʻaupito te ke maʻu kinautolu ʻoku nau nofo mamaʻo mei he ngaahi ano vaí pea mo e ngaahi matavaí.
Ko e Pivá mo e Tangatá
ʻOku anga-ngofua ʻa e fanga pivá, pea ʻoku nau latangofua ki he faʻahinga ko ia ʻo e tangatá ʻa ē ʻoku nau tōʻonga anga-ʻofa ange kiate kinautolú. Ko e fanga monumanú ni ʻoku nau teuteu maʻu pē pea tauhi kinautolu ke nau maʻa. ʻI he ngaahi ʻaho kuohilí, ʻoku faʻa tauhi ʻe he kakai ʻAmelika Tuʻufonuá ʻa e fanga pivá ko ʻenau fanga pusiaki takatakai ʻi honau ngaahi ʻapitangá. Ko ia ai, ʻe fiemaʻu ke ke fakakaukau lelei ki muʻa ke ke fakaʻatā ha piva ki ho ʻapí. Ko e palopalemá ko e ʻikai ʻaupito ko ia ke tuku ʻenau langá. “ʻI he taimi ʻe tauhi ai kinautolu ʻi falé,” ko e tohi ia ʻa ha ʻenisinia ʻo e ʻātakaí ko Alice Outwater, “te nau tutuʻu hifo ʻa e ngaahi vaʻe ʻo e ʻū tēpilé mo e ʻū seá pea langa ha fanga kiʻi nofoʻanga ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi kongokonga naunau falé.” Ko e ʻuluʻakau mo e ngaahi pou ʻā ʻi he tafaʻaki ki mui ʻo e ʻapí te nau tofanga ʻi ha ʻauha meimei tatau.
Ka kuo malanga hake ha ngaahi palopalema mafatukituki ange ʻi he vahaʻa ʻo e fanga pivá mo e kakaí. Ko e fakatātaá, ʻoku lāunga ʻa e kau maʻu kelekele ʻe niʻihi ʻoku fakatupunga ʻe he ngaahi nofoʻangá ke mahiki hake ʻa e ngaahi matavaí, ʻo iku ai ki he maumau ʻa e kelekelé. Kae kehe, ʻoku fakafepakiʻi ʻe he kau saienisí mo e niʻihi kehé ʻa e ngaahi lāunga peheé ʻaki ʻenau fakahaaʻi ʻa e ngaahi ʻaonga ʻo e ngāue ʻa e pivá. Ko e fakatātaá, ko e ngāue fakatoka vai ʻa e fanga pivá ʻoku maluʻi mo fakamaʻa ai ʻa e vaí pea tokonaki mai ai ʻa e ngaahi tuʻunga fakatolonga moʻui ki he faʻahinga tokolahi. ʻOku aʻu ʻo pehē ʻe he niʻihi ko e fanga kiʻi ano vai ʻo e pivá kuo nau fakasiʻisiʻi ʻa e ngaahi nunuʻa ʻo e laʻalaʻaá.
ʻOku fakafuofua ʻe he kau ako ki natulá ko e fanga piva ʻe 10,000,000 nai ʻoku nau moʻui he taimí ni ʻi he konitinēniti ʻo e ʻIunaite Seteté. Kae kehe, ʻoku fakafuofua ʻe he niʻihi ko e fanga piva laka hake ʻi he 200,000,000 naʻa nau moʻui ʻi he feituʻu tatau ʻi he taʻu ʻe 500 kuohilí. Fakakaukau angé: Ko e “kau tutuʻu ʻakau” ʻe laui mano miliona kuo nau ngāue nai ʻi he ngaahi vaotā ʻo ʻAmelika Tokelaú ki muʻa ke fakatūʻuta ai ʻa e ʻuluaki kau ʻIulopé. Neongo ia, ʻi he ʻikai ke maʻu ai ha kelekele kakā hala mo e ʻuluʻakaú, ko e muʻaki kau nofo ko iá naʻa nau sio ai ki ha ngaahi fuʻu vaotā, tupu ʻāfaʻafa. ʻOku hā mahino ʻoku fakahoko ʻe he pivá ha ngafa mahuʻinga ʻi he felāveʻiʻaki fakaeʻātakai ʻo hotau foʻi palanité. Ko ia ai, ʻoku lava ke tau fakamālōʻia ʻi he kei fai fatongia pē ʻa e muʻaki tokotaha tutuʻu ʻakaú!
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 26, 27]
“Femoʻuekina ʻo Hangē ha Pivá”
Ko e tokotaha naʻá ne faʻu ʻa e kupuʻi lea ko iá ʻoku ngalingali naʻá ne siofi ʻa e ngāue ʻa e fanga pivá ʻi heʻene faʻu nofoʻanga ʻi ha matavai pe ko hono langa honau ʻapí. Ko e moʻoni, ko e fanga manú ni ʻoku nau hā ngali taʻehelaʻia ʻi heʻenau tutuʻu ʻa e ʻuluʻakaú pea toho ʻa e ngaahi vaʻá ki he tuʻuʻanga langá. ʻI he taimi ʻe niʻihi, ʻoku aʻu ʻo nau keli ha ngaahi kanali ki hono fakatētē ʻo e ngaahi naunau langá ki he feituʻu totonú.
Ka ʻoku anga-fēfē hono langa ʻe he fanga pivá honau nofoʻangá? ʻUluakí, ke fokotuʻu maʻu ʻa e langá, ʻoku nau fokotuʻu ʻa e ngaahi vaʻa ʻi he takele ʻo e matavaí. Kapau ʻoku fālahi ʻa e tafengá, ʻoku ofeʻi ʻe he fanga pivá ʻa ʻenau langá ʻo hanga ki he matavaí ke ʻai ia ke mālohi mei he ʻaú. ʻI hono ngāueʻaki ʻa e ʻakau lahi ange, ʻoku nau fakafonu ʻa e ngaahi vahaʻa ʻakau poupoú ke aʻu ki he māʻolunga totonú, pea nau toki fakafonu leva ʻa e ngaahi foʻi avá ʻaki ʻa e pelepela mo e makamaka. Ke ʻai ke fefeka ʻa e nofoʻangá, ʻe langolango ia ʻe he fanga pivá ʻi he tafaʻaki ki muivaí ʻaki ʻene fokotuʻutuʻu ʻa e ngaahi vaʻá ʻi he tokaʻanga vaí ʻi ha ʻengikale. Ko e ngaahi meʻamoʻui ngāue mālohi ko ení ʻoku aʻu ʻo nau monomono maʻu pē ʻenau ngāue naʻe faí!
ʻOku vave leva hono faʻu ha ano siʻisiʻi ʻoku nonga ʻi he tafaʻaki ki he matavaí. ʻOku langa heni ʻe he fanga pivá ʻa e fanga kiʻi nofoʻanga malu—ʻuluakí, ko ha tafu faingofua ʻi he veʻe vaí lolotonga ʻa hono langa ʻa e nofoʻangá pea ki mui ai ko ha nofoʻanga ʻato fuopotopoto ʻi ʻuta ʻoku faʻuʻaki ʻa e pelepela mo e ngaahi vaʻakau. Ke maluʻi mei he fanga manu fekaí, ʻoku ngāueʻaki ʻe he fanga pivá ʻa e ngaahi hūʻanga ʻi lalo he vaí. ʻI he malu ʻi lotó, ʻoku nau mālōlō mo tauhi hake ai honau fāngangá.
Ko e pivá ʻoku ngāue mālohi moʻoni. Ko e kau faisaienisi ʻi Wyoming, U.S.A., naʻa nau tukuange ʻa e fanga piva ʻe hongofulu—ko e tangata ʻe nima mo e fefine ʻe nima—ʻi ha feituʻu naʻe ʻikai fai ha sio ai ki ha piva ʻi ha taimi fuoloa. ʻI ha taʻu ʻe taha ki mui ai, naʻe foki atu ʻa e kau fakatotoló ʻo ʻilo kuo fokotuʻu ʻe he fanga pivá ʻa e ngaahi tākanga mavahevahe ʻe nima pea kuo nau langa ha ngaahi nofoʻanga ʻe 55!
[Fakatātā ʻi he peesi 28]
Ko ha piva ʻoku ngāue; ko e fale mo e nofoʻanga ʻo e pivá; ko ha kiʻi piva valevale