Ko e Matatu—Meʻalele Lanu Kehekehe ʻa Keniaá
MEI HE TOKOTAHA-TOHI ʻĀ HAKE! ʻI KENIĀ
ʻOKU ʻikai ʻaupito siʻi ʻa e fakamatala loto-māfana ʻa ha tokotaha ʻaʻahi ki Keniā ʻi he taimi ʻokú ne fakamatalaʻi ai ʻa ʻene folaú. Ko ha ʻelefānite sināmanu taki, ko ha fuʻu laione lahi fau, mo ha tō ʻa e laʻā lanu kulokula mālohí ʻa e ngaahi ʻīmisi ʻoku kei manatuʻi lelei ʻe he tokotaha folaú. ʻI hení, ʻoku lahi fau mo kehekehe ai ʻa e fakaʻofoʻofá. Kae kehe, ʻi he ngaahi hala lahi ʻi he feituʻú, ʻoku ʻi ai ha faʻahinga meʻa fakaholomamata ʻe taha—ko e matatu mohu ʻaongá. ʻOku ʻuhinga ʻa e hingoá ni ki ha pupunga meʻalele uta pāsese. Ko honau ngaahi anga fakamānakó kuó ne ʻai ai kinautolu ko ha founga fetuʻutakiʻanga manakoa lahi ia ʻi Keniā.
Ko e tupuʻanga ʻo e matatu ʻoku fakamānako tatau pē ia mo ʻene founga ngāué. Ko e ʻuluaki ʻi hono faʻahingá ko ha motuʻi meʻalele ʻo e mōtolo Ford Thames, ko ha toetoenga ʻo e ngaahi loli naʻe ngāueʻaki ʻe he kau sōtia Pilitāniá ʻi ʻItiopea lolotonga ʻa e tau lahi hono ua ʻa e māmaní. ʻI he muʻaki ngaahi taʻu ʻo e 1960 tupú, naʻe ngāueʻaki ai ʻe ha tokotaha nofo Nairobi ʻa e motuʻi meʻalele motuʻa ko ení ke ʻave ai ha ngaahi kaumeʻa ki he loto koló, ʻo ne kole ange ha kiʻi taki sēniti pē ʻe 30 ki he ʻutú.a Taimi nounou mei ai, naʻe fakatokangaʻi ai ʻe he niʻihi kehé ʻa e maʻuʻanga paʻanga ʻe lava ke ʻomai ʻe he ngaahi meʻalele motuʻá. Ko ia ai, naʻe liliu ʻa e ngaahi meʻalele lahi ki ha meʻalele uta pāsese ʻe 21 fakataha mo ha ngaahi lauʻi papa huʻufataha ʻe tolu ko hono ngaahi seá ia. Ko e sīpinga ko ení ʻoku meimei tatau ia mo e bolekajas motuʻa ʻa Naisīliá. Ko e tokotaha taki taha naʻá ne totongi ʻa e muʻaki totongí ko e koini sēniti 10 ʻe tolu ki he heka. ʻOku fakamatalaʻi nai ʻe he meʻa ko iá ʻa e ʻuhinga naʻe maʻu ai ʻe he ngaahi meʻalelé ʻa e hingoa matatu—mei ha foʻi lea faka-Suahili ko e tatu, ko hono ʻuhingá ko e “tolu.” Talu mei ai, mo e hoko ki he matatu ha liliu fakaʻaufuli, fakataha mo hono ngaahi mōtolo fakamuimui ʻa ia ʻoku siʻi haʻane meimei tatau mo e ngaahi meʻalele ngatata naʻe muʻaki ngāueʻakí. ʻIo, ko e matatu ʻo e ʻaho ní ko ha meʻalele uloulo ia ʻo fakamatalaʻi ʻe ha taha ʻo e nusipepa fakaʻaho ʻa Keniaá ko ha “misaile fuo hangē ha setí pea lanu ʻumata.” ʻOku ʻikai ko e koloa faʻu eni ia ʻa ha pisinisi fakalele ʻi ʻapi ʻo e 1960 tupú!
Ko e heka ʻi ha matatu ʻe lava ke hoko ia ko ha meʻa fakafiefia, tautefito he taimi ʻoku fou fakaaoao atu ai ʻa e fakaʻulí ʻi he loto kolo feʻefiʻefihi lahi he meʻalelé! Tau kiʻi fononga nounou takatakai ʻi Nairobi ʻi ha matatu ʻo ʻahiʻahiʻi angé ʻa e anga ʻo e ongoʻi ko ení.
Fakaʻofoʻofa Fakamānako
Ko ʻetau fonongá ʻe kamata ia ʻi he tauʻanga ʻoku tau ai ʻa e laui tōseni ʻo e ngaahi meʻalelé ni ʻo tatali ke movete atu ai ki he ngaahi halanga kehekehe. Ko e tahá hoʻatā eni, pea ʻoku fonu ʻa e feituʻú ʻi he tuʻunga longomoʻui kehekehe, fakataha mo e kakai ʻoku nau feinga ke kumi ʻa e matatu ko ia te ne ʻave kinautolu ki honau feituʻú. Ko e niʻihi ʻo e kau pāsesé ʻoku nau huʻu ki he kolo ʻutá, ko ha fononga ʻa ia ʻe laui houa. Ko e niʻihi ʻoku nau ʻalu ʻi ha ngaahi maile siʻi pē mei he loto koló, mahalo ke maʻu ha meʻatokoni fakavavevave. ʻOku mātuʻaki ʻaonga heni ʻa e matatu.
Kuó ke fakatokangaʻi ko e lahi taha ʻo e ngaahi meʻalelé ni ʻoku hā mai ai ʻa e ngaahi lanu mataʻāʻā lahi? Sai, ʻoku ʻikai ko e ʻuhingá pē ke fakaleleiʻi ʻenau haá. ʻOku ʻi ai ʻa e kau kasitoma ia ʻoku nau fili ke heka ʻi he matatu fakaʻofoʻofa tahá. Ko ha vakai ofi ange ki he ngaahi meʻalelé ni ʻoku toe ʻasi mei ai ʻa e ngaahi hingoa ʻoku tā ʻi he tafaʻakí. Ko e niʻihi ʻo e ngaahi hingoá ni ʻoku fakamatalaʻi ai ʻa e ngaahi kaveinga lolotonga—hangē ko e “El Nino,” “Mileniume,” “Ko e Tuʻuʻanga Uepi,” “ʻInitaneti,” mo e “Dot Com.” Ko e ngaahi hingoa kehe hangē ko e “Anga-Vaivai” mo e “Misinale” ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e ngaahi ʻulungaanga taau fakaetangatá pe ngaahi lavameʻá. Ko e tatau ofi taha ki he fōtunga ngingila ʻo e matatu ko e siipi ʻa e ʻOtu Motu Filipainí. ʻOku fakatupu tokangá, he ko e sīpí ko ha toe koloa kehe ia ne faʻu ʻi he tau lahi hono ua ʻa e māmaní.
Ko e ngaahi kōlenga ki he kau pāsesé ʻokú ne fakatupu ha tuʻunga mātuʻaki fakamānako. Neongo ʻa e hā mahino ʻa e ngaahi fakaʻilongá ʻi he sioʻata muʻa ʻo e meʻalelé ʻo fakahaaʻi ai ʻa e hala ʻoku nau lele aí, ʻoku kaikaila leʻo-lahi ʻa e kau pesá lolotonga ia ʻoku fakalea ʻe he kau fakaʻulí ʻa e hōní ʻi ha ngaahi ongo mālie. ʻOua ʻe ʻohovale ʻi he sio ki he ngaahi fakaʻilonga ʻo e matatu ʻe niʻihi ki “Selusalema” pe “Sielikō.” Kapau te ke heka ʻi he taha ʻo e ngaahi meʻalele ko ení, te ke iku ai, ʻo ʻikai ki he Hahake Lotolotó, ka ʻi he ongo tuʻa kolo fakahahake ʻo Nairobi ʻa ia ʻoku uiʻaki kinaua ʻa e ongo hingoa faka-Tohitapu ko ení. ʻI he feinga ʻa e kau pesá ke tataki ʻa e kau kasitomaá ki he meimei matatu kotoa pē, ʻoku siʻi ʻa e ofo ʻi he faingataʻaʻia ʻa e tokolahi ʻi hono fili ʻa e taha ke ngāueʻakí!
ʻOku talitali lelei kimoutolu ki loto ki he Sitolōpelí! Mahalo pē ʻe hoko ʻo ifo ʻa e heká ʻo hangē pē ko e fuaʻiʻakaú. ʻOku hā mai ʻoku manako ʻa e tokolahi ʻi he matatu makehe ko ení, koeʻuhi ʻi ha miniti siʻi pē kuo fonu. Ko e fasi leʻo-siʻi ʻoku haʻu mei ha fanga kiʻi meʻa-fakaleʻolahi ʻoku tautau ʻi he ʻaofí ʻokú ne ʻai ke nonga ʻa e kau pāsesé. Kae kehe, ʻoua ʻe fakakaukau ʻoku hoko eni ʻi he matatu kotoa pē. Kuo ʻiloa ʻa e niʻihi ʻi he ʻi ai ʻa e ngaahi fuʻu meʻa-fakaleʻolahi ʻi he lalo seá, ʻa ia ʻoku haʻu mei ai ha fasi longoaʻa fakatutuli telinga. Sai, kuo laka hake eni ʻi he miniti ʻe hongofulu talu mei hono nofoʻi kotoa ʻa e ʻū seá. Neongo ia, kuo teʻeki ai pē ha kiʻi ngaʻunu ia ʻa ʻetau matatu. Ko e hā ʻoku toloi aí? Ko e hala ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi seá kuo teʻeki ai ke fakafonu ia ʻe ha kau pāsese tuʻu. Kuo vave ʻa e ʻikai toe meimei ʻi ai ha feituʻu ʻatā ʻe toe ke te tafoki holo ai. Ko hono moʻoní, ʻe ngalingali tuʻu ʻa e matatu ʻi ha ngaahi taimi ʻi he halá ke fakaheka ha kau pāsese tokolahi ange.
Faifai pē ʻoku tau ngaʻunu. ʻOku kau mai ha kau sola fakaʻaufuli ki ha fetalanoaʻaki longomoʻui, ʻo fakatefito ʻi he ngaahi tuʻunga-lea ʻo e ʻahó. ʻOku hangē ia ha māketí. Neongo ia, tokanga fekauʻaki mo e fuʻu tokanga lahi ki he fetalanoaʻakí. Kuo ʻiloa ʻa e fakalaka ʻa e niʻihi mei honau feituʻú koeʻuhi ko e fuʻu femoʻuekina ʻi he ngaahi talanoa ko iá.
Naʻa tau lave ʻo pehē ʻoku mohu ʻaonga ha matatu. ʻOku ʻikai fakangatangata ia ki ha foʻi hala pē ʻe taha. Ke aʻu ki muʻa ʻi he taimi ʻokú ke tuli ki aí, ʻe ngāueʻaki ai ʻe ha fakaʻuli ha feituʻu ʻatā pē ʻe ala maʻú ʻo kau ai ʻa e hala ki he kau lue laló—ʻo mālō pē ʻa e hao he taimi ʻe niʻihi ʻi he tau he kau lue laló. Lolotonga ení, ʻoku ʻikai faingofua ʻa e ngāue ʻa e pesá. ʻOkú ne feinga ke tānaki e totongí mei he kau pāsese longoaʻá, ʻa ia ko e niʻihi ai ʻoku ʻikai te nau fie ngāue fāitaha mo ia. Neongo ia, ʻoku tātātaha ke ne tali ha ngaahi fakakikihi launoa. Ko e totongi pē ʻa e pāsesé pe ko e tuʻu leva ʻa e matatu pea fekau ke ne hifo—ʻi ha founga taʻeʻofa ʻi he taimi ʻe niʻihi! ʻOku fakatokanga ʻa e pesá ki he fakaʻulí ʻo fekauʻaki mo e faʻahinga ʻoku nau loto ke hifó, lolotonga iá ʻi he taimi tatau ʻokú ne fakasio ki he niʻihi kehe ʻoku nau loto ke heká. ʻOkú ne fakaʻilonga ki he fakaʻulí ʻaki ʻene mapu, tātaaʻi ʻa e ʻató, pe tā ha fafangu kuo ʻosi fokotuʻu pau ʻo ofi ki he matapaá. Neongo ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi tuʻuʻanga kuo ʻosi vaheʻi ki he kotoa ʻo e ngaahi meʻalele uta pāsesé, ʻe lava ke tuʻu ʻa e matatu ʻi ha feituʻu pē ʻi ha taimi pē, ke fakaheka pe fakahifo ai ha kau pāsese.
ʻI he mavahe mai mei he loto koló, ʻoku tau ʻi ha kiʻi tuʻa kolo ai he taimí ni, ʻa ia ʻoku hifo ai ʻa e tokolahi taha ʻo e kau pāsesé. Kuo taimi ki he matatu ke foki ki he tauʻanga naʻe haʻu mei aí. Te ne fakaheka mo ha kakai tokolahi ʻi heʻene fokí. ʻE hokosia ʻe he faʻahingá ni ʻa e meʻa tatau naʻa tau hokosiá. ʻOku ʻikai ha veiveiua, ko ʻetau heka ʻi he Sitolōpelí, neongo ne tokakovi, naʻe mātuʻaki fakafiefia.
Hokohoko Atu Hono Ngāueʻakí
ʻI ha ʻavalisi ko e meʻalele ʻe 30,000, ko e pisinisi fetuku uta ʻa e matatu ʻi Keniaá kuó ne liliuʻi ia mei he toetoenga naʻe ʻi ai he taimi taú ʻi he laui hongofuluʻi taʻu kuo maliu atú ki ha ʻemipaea longomoʻui ʻoku laui miliona hono paʻangá. Kae kehe, ko ʻene mohu ʻaongá, kuó ne fakatupunga ai ha ngaahi palopalema. Ko e fakatātaá, kuo tukuakiʻi ʻa e kau fakaʻulí ki he taʻefai ki he ngaahi lao fefonongaʻaki ʻa ia ʻoku puleʻiʻaki ʻa e faʻahinga kehe ʻoku nau ngāueʻaki ʻa e halá, pea kuo fakapaasi ha ngaahi lao lahi ʻe he kau maʻu mafaí ke fakavaivaiʻi hifo ʻaki ʻa e pisinisí. ʻOku faʻa hoko ai ʻo tali ʻa e sekitoá ki he ngaahi māfihunga peheé ʻaki ʻa e ʻikai toe fai fatongia, ʻo fakafaingataʻaʻiaʻi ai ʻa e kakai ʻe laui afe ʻoku nau fakafalala fakaʻaho ki he matatu. Neongo ʻoku ʻikai nai saiʻia ʻa e tokotaha kotoa ʻi he founga fakalele ʻo e matatu, ʻoku tokonaki mai ʻe he ngaahi meʻalelé ni ha founga kehe ʻo e fetuʻutaki vavé ki he kau maʻu paʻanga hū mai māʻulalo ʻo e feituʻu ko ení.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ko e siliní, ʻa e ʻiuniti fakaepaʻanga tefito ʻa Keniaá, ʻoku vahevahe ia ki he sēniti Keniā ʻe 100. Ko e tola ʻe taha (U.S.) ʻoku fakafuofua ʻa hono mahuʻingá ki he silini ʻe 78.
[Fakatātā ʻi he peesi 26, 27]
Ko ha mōtolo Ford Thames
[Maʻuʻanga]
Noor Khamis/The People Daily