“He Faʻahinga Ihu!”
KO E fakafeangai ko iá ʻoku faʻa hoko ia ʻi he taimi ʻoku ʻuluaki sio ai ʻa e kakaí ʻi ha ngeli tangata ihu lōloa fakataha mo ʻene tāupe mo matolú.a ʻI he fanga ngeli tangata ʻe niʻihi, ko e tafaʻaki tekeutua ko ení ʻoku lava ke tupu ia ʻo meimei ʻinisi ʻe fitu (senitimita ʻe 18) hono lōloá—ko e vahe fā nai ia ʻe taha ʻo e lōloa ʻo e sino ʻo e monumanú. Koeʻuhi ko e ihu lōloá ʻoku mapelu hifo ia ʻi he funga ngutu mo e kumukumu ʻo e ngeli tangatá, kuo pau ke ne tekeʻi ia ki tafaʻaki ʻi he taimi ʻoku kai aí! Kapau naʻe tuʻu meimei tatau pehē ho ihú, ʻe tautau hifo ia ʻo meimei aʻu ki he vaeua ʻo ho fatafatá.
Ko e hā ʻa e ʻaonga ʻo e ihu ko ení ki he ngeli tangata ihu lōloá?b ʻOku kehekehe ʻa e fakakaukau ki aí. Mahalo pē ʻoku ʻalu atu mei hono ihú ʻa e mafana lahi ange ʻi he sinó pe ʻoku fakalahi ai ʻa e matolutolu ʻo hono leʻó. Pe ʻoku hoko nai ia ko ha fakatokanga hā mai ki he fanga ngeli tangata kehé. Ko e moʻoni, ko e ihu ʻo e ngeli tangata mālohí ʻoku pupula pea maliu ia ʻo kula ʻi he taimi ʻoku ʻita ai pe fiefiá. Ko e toe tuʻunga ʻe taha ko e ʻi ai ha ngafa ʻo e ihú ʻi he tohoakiʻi ki he fehokotaki fakasinó, ʻi hono ʻai ke tatū ʻa e mafu ʻo e ngeli fefiné! Kae kehe, ngalingali ʻoku fai ʻe he ihu lōloá ʻa e ngāue laka hake he tahá, ʻo kau nai ai ha ngāue ʻoku siʻi pe halaʻatā haʻatau ʻilo fekauʻaki mo ia.
Ngaahi Foʻi Kete Fōlahi
Ko e fanga ngeli ihu lōloá—tangata mo e fefine—ʻoku nau toe maʻu ha kete fōlahi anga-kehe. Ko hono moʻoní, ko e lahi ʻo honau keté ʻoku aʻu ia ki he vahe fā ʻe taha ʻo e mamafa ʻo honau sinó. Ko hono olá, ʻoku hā feitama maʻu pē fakatouʻosi ʻa e fanga ngeli tangatá mo e fanga ngeli fefiné! Ko e hā ʻoku fōlahi ai honau keté?
Ko e kete ʻo e ngeli ihu lōloá, ʻi he hangē ko e kete ʻo e pulú, ʻoku fonu ia ʻi ha huhuʻa tuifio ʻo e mohuku mo e pekitīlia. ʻOku fakapala ʻe he pekitīliá ʻa e meʻakaí pea fakamolū ʻa e selulousí, pea pehē ki he meʻa kona ʻi he ʻakau ʻe niʻihi ʻa ia ʻe mate ai ʻa e fanga monumanu kehé. Mālō mo honau sisitemi fakamolū-meʻakai fakaofó, ʻoku malava ai ʻa e fanga ngeli ihu lōloá ke moʻui lelei ʻi he lauʻiʻakaú mo e fuaʻiʻakau ʻikai ke melié mo e tenga ʻo e faʻahinga kehekehe ʻo e pīní, pāmé mo e ngaahi ʻakau kehe—ko e ngaahi ʻakau ʻa ia heʻikai lava ke moʻui ai ʻa e fanga ngeli ʻoku nau maʻu ʻa e kete ʻoku kehé.
Kae kehe, ko e sisitemi fakamolū-meʻakai mālohi ʻo e ngeli ihu lōloá ʻoku ʻi ai hono tafaʻaki kovi. Ko e monumanú kuo pau ke fakaʻehiʻehi mei he fuaʻiʻakau melié, ʻa ia ʻoku vave ʻene palá. Ko e ngaahi fuaʻiʻakau melie peheé te ne ʻai ʻa e kete ʻo e ngelí ke fufula, ʻo aʻu nai ki he tuʻunga ʻe tupu ai ha mate ʻi he langa mamahi.
Koeʻuhi ko honau keté ʻoku mohu he meʻakai selulousí mo fihi, ʻoku fiemaʻu ʻa e taimi lahi ki he fanga ngeli ihu lōloá ke fakamolū ai ʻenau meʻakaí. Ko ia ai, hili ha kai lahi he pongipongí, ʻoku nau mālōlō—he ngaahi houa lahi he taimi ʻe niʻihi—ki muʻa ke nau toe kaí.
Ko ha Monumanu Fakafeohi
Pe ʻoku nau kai pe mālōlō, ko e fanga ngeli ihu lōloá ʻoku tātātaha ke nau nofo toko taha. Ko e fanga ngeli tangata mālohí ʻoku nau nofo ʻi ha kulupu ʻo e fanga ngeli fefine ʻoku aʻu ki he toko valú fakataha mo honau ngaahi ʻuhikí. Ko e fanga ngeli tangata ʻoku fāʻeleʻi ʻi he kulupú ʻoku fakamavaheʻi kinautolu ʻi he taimi ʻoku nau lalahi feʻunga ai ke tokangaʻi pē kinautolú. Ko e fanga kiʻi ngeli ko ení ʻoku nau nofo fakataha mo e fanga ngeli tangata kehé, ʻo faʻu ʻa e ngaahi kulupu ʻoku toe ʻi ai mo e ngeli tangata lahi ʻe taha pe ua. Ki he sio ʻa e niʻihi ʻoku ʻikai te nau taukeí, ko e ngaahi kulupu peheé ʻe hā nai ʻo hangē ko ha kulupu ʻo e fanga ngeli fefine.
Ko e fanga ngeli ihu lōloá ʻoku nau maʻu ha tōʻonga fakafeohi anga-kehe—ʻoku faʻa fio ʻa e ngaahi kulupu ngeli fefiné, tautefito ʻi he ngaahi efiafí ʻi he taimi ʻoku nau fakatahataha ai ʻi he ngaahi vaitafé. ʻI he ngaahi taimi peheé, ʻe fakaʻaliʻali ai ʻe ha ngeli tangata hono mālohí kapau ʻokú ne ongoʻi ʻoku mahuʻingaʻia ha ngeli tangata ʻe taha ʻi heʻene fanga ngeli fefiné. ʻOku faʻa hoko ko e ngeli tangata fai maluʻí—ʻa ia ko hono mamafá ʻoku pāuni ʻe 45 (kilokalami ʻe 20) nai—te ne maleʻei ʻo tuʻu veʻe fā mo fakamanga lahi pea siofi ʻa e ngeli ʻoku fakafeʻauhi mai kiate iá. “Kapau ʻoku ʻikai maʻu ai ʻa e ola naʻe fiemaʻú,” ko e lau ia ʻa e tohi ko e Proboscis Monkeys of Borneo, “ʻoku mahiki fakafokifā mai leva mo fakaʻohovale ʻa e ngeli tangatá ʻi he ʻulu ʻakaú, ʻo faʻa ʻalu fakataha mo ha ngungulu leʻo-lahi, pea faʻa haʻaki ʻi he ngaahi vaʻa ʻakau mōmoa ʻa ia ʻoku mafesifesi fakataha mo e pākakihi, ʻo toe ʻāsili ai ʻa e longoaʻá fakalūkufua.” ʻOku hoko moʻoni ha tau, ka ʻoku hā ngali tātātaha.
“ʻIkai ngata pē ʻi he anga-kehe ʻa e sio ki he fanga ngeli ihu lōloá; ʻoku nau toe fai ʻa e longoaʻa mātuʻaki kehekehe,” ko e lau ia ʻa e tohi naʻe lave ki ai ʻi ʻolungá. Ko e fanga monumanú ʻoku nau ngūngū, ngā, ngungulu, mo kikī, tautefito ʻi he efiafí ʻi he taimi ʻoku nau fakatahataha ai ofi ki he ngaahi vaitafé. ʻI he lotolotonga ʻo e longoaʻa kehekehe ko ení, ko e ngaahi faʻeé ʻoku nau femoʻuekina fakalongolongo pē nai ʻi hono fafanga mo ngaahi honau fanga kiʻi ʻuhiki valevale kanoʻimata meimei puluú. Faifai atu pē, ʻi he kamata ke mamalu ʻa e poʻulí ʻi he vaotaá, ʻe ʻosi maʻu ai ʻe he fanga monumanú ha nofoʻanga malu ʻi he ʻuluʻakaú—ʻo nau faʻa nofo ʻi he ʻuluʻakau māʻolunga ʻi ha veʻe vaitafe—ʻa ia ʻoku nau fakanofonofo hifo ai ke nau mohe.
Fanga Ngeli Veʻe Laulahi!
Tuku kehe ʻa honau ihú, ʻoku toe ʻi ai ha tuʻunga anga-kehe ʻo e fanga ngeli ihu lōloá—ko e laulahi ʻa e konga ʻo honau vaʻé. Ko e laulahí ʻoku malava ai ʻa e monumanú ʻo ʻikai ngata pē heʻene kakau leleí kae toe lue lelei foki ʻi he kele he tongó. Ko e moʻoni, ʻi he fakakaukau atu ki he ʻulu tongo he talopikí, ngalingali te ke fakakaukau foki ki he fanga kalokatailé. ʻOku lahi fau ʻa e fanga kalokatailé ʻi he nofoʻanga ʻo e ngeli ihu lōloá. ʻOku anga-fēfē ʻa e kalofi ʻe he fanga ngeli nofo ofi ko eni ki he vaitafé ʻa hono kai kinautolú?
Ko e founga ʻe taha ʻoku nau ngāueʻakí ko ʻenau moulu fakalongolongo ki ha vaitafe ʻo kakau fakakulī laine taha ki he tafaʻaki ʻe tahá, ʻo ʻikai ha meʻimeʻi ngaue ʻe taha ʻa e vaí. Kae kehe, ʻi he fāsiʻi ʻa e vaitafé, kuo vakai ai kia kinautolu ʻoku nau ngāueʻaki ha founga kehe. ʻOku nau kaka māʻolunga ʻi ha fuʻu ʻakau, lele ʻo mahiki mei ha vaʻa, ʻi he fute nai ʻe 30 (mita ʻe 9) ʻi ʻolunga he vaí, tō pāfua ki he vaitafé, pea kakau leva he vave taha ʻenau malavá ʻi he toenga ʻo e vaí ki he tafaʻaki ʻe tahá. Naʻa mo e ngaahi faʻē ʻoku nau fafa honau ʻuhikí ʻoku nau ngāueʻaki ʻa e founga ko ení. ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻoku tūʻulu fakakātoa ai ha kulupu ki he vaí pea kakau he vave tahá ki he tafaʻaki ʻe tahá! Kae kehe, ko honau fili lahi tahá, ʻoku ʻikai ko e kalokatailé.
Ngaahi Meʻamoʻui ʻOku ʻi he Tuʻunga Fakatuʻutāmaki
ʻI hono lisi fakapuleʻanga ʻoku ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmakí, ko e fanga ngeli ihu lōloá ko honau tokolahí ʻoku laui afe siʻi pē ʻi honau nofoʻanga anga-mahení, pea ʻoku hokohoko atu ʻene holó—ko e tupu lahi mei he faʻahinga ʻo e tangatá. Ko e ngaahi meʻa ʻoku fakatupunga ʻe he tangatá ʻoku kau ai ʻa e vela, tā e ʻuluʻakaú, ʻikai tokangaʻi lelei ʻa e folau ʻeveʻevá, mo hono fakaʻataʻatā ʻa e ngaahi vaotaá ki he ngaahi ngoue paame ke maʻu ai ʻa e loló. Ko e meʻa tefito ʻe taha ko e tulimanú. Ko e kakai ʻe niʻihi ʻoku nau tāmateʻi ʻa e fanga ngeli ihu lōloá ʻi ha vaʻinga pē. Ko e niʻihi ʻoku nau tāmateʻi ia ke maʻu mei ai ʻa e meʻakai pe ke ngāueʻaki ko ha faitoʻo tukufakaholo. Koeʻuhi ʻoku faʻa mohe tekeutua ʻa e fanga monumanú ʻi he ʻuluʻakau ofi ki he ngaahi vaitafé, ʻoku tautefito ai ʻenau laveangofuá. Ko e moʻoni, ʻi he feituʻu ʻe taha ʻa ia ʻoku ʻalu maʻu pē ki ai ʻa e kau tulimanú ʻi ha fanga kiʻi vaka oma, naʻe holo ai ʻa e tokolahi ʻo e fanga ngelí ʻaki ʻa e pēseti ʻe 50 ʻi he taʻu ʻe nima!
Ko e kau maluʻi ʻo e ʻātakaí ʻoku nau feinga ke langaʻi ʻa e tokanga ki he faingataʻaʻia ʻa e fanga monumanú, pea ko e fanga ngeli ihu lōloá ʻoku maluʻi kinautolu ʻe he lao ʻi Pōneó. Ka ʻe feʻunga ʻa e ngaahi ngāue ko ení? ʻE tala ia ʻi he ʻalu ʻa e taimí. Kapau ʻe pulia ʻa e meʻamoʻui ko ení mei he vaotaá, ko ha meʻa fakamamahi moʻoni ē ʻe hokó, he ko e ngeli ihu lōloá ʻoku fai ha ako ai ki he ngaahi meʻa ʻoku anga-kehé! Ko e toe meʻa ʻe taha, ʻoku ʻikai sai ki he monumanú ʻa hono puke ʻo tauhí.
Ko e moʻoni ko e ngeli ihu lōloá, ko e taha pē ia ʻo e ngaahi meʻamoʻui lahi ʻa ia ʻoku hā fakatuʻutāmaki ʻa hono kahaʻú. Kuo ʻosi mole atu ʻa e ngaahi meʻamoʻui taʻefaʻalaua kehe. ʻI he tafaʻaki leleí, kuo fakataumuʻa ʻe he ʻOtuá ke ne puleʻi fakaʻaufuli ʻa e foʻi māmaní, toʻo atu ʻa e fulikivanú, pea akoʻi ʻa hono kakaí ki he founga totonu ke tokangaʻiʻaki ʻa honau ʻapi fakaemāmaní. (Palōveepi 2:21, 22) “ʻE ʻikai te nau fai ha maumau, pea ʻe ʻikai te nau fai ha fakaʻauha ʻi he kotoa ʻo hoku moʻunga tapu,” ko e talaʻofa ia ʻa Sihova ko e ʻOtuá, “he ʻe fonu ʻa mamani ʻi he ʻiloʻi ʻo Sihova, ʻo hange ko e mafola ʻa e vai ʻi he tahi.”—ʻAisea 11:9.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ko e motu ko Pōneó ʻa e nofoʻanga ʻo e ngeli ihu lōloá. Ko e kakai ʻo e feituʻú ʻoku nau ui ʻa e monumanú ko e orang belanda, pe ko e “Tangata Netaleni.”
b ʻOku toe maʻu ʻe he fanga ngeli fefiné ha ihu lahi, neongo ia ʻoku ʻikai ke lahi tatau ia mo e ihu ʻo e ngeli tangatá.
[Fakatātā ʻi he peesi 22]
Ko e fanga ngeli ihu lōloá ʻoku nau maʻu ha ihu anga-kehe mo e kete fōlahi
[Credit Line]
© Peter Lilja/age fotostock
[Fakatātā ʻi he peesi 23]
Ko e ihu ʻo e ngeli tangatá ʻoku mapelu hifo ia ʻi hono funga ngutú. Kuo pau ke ne tekeʻi ia ki tafaʻaki ʻi he taimi ʻoku kai aí
[Credit Line]
© Juniors Bildarchiv/Alamy
[Fakatātā ʻi he peesi 24]
Pe ʻoku nau kai pe mālōlō, ko e fanga ngeli ihu lōloá ʻoku tātātaha ke nau nofo toko taha
[Credit Line]
© Peter Lilja/age fotostock