“Ko e Meʻaʻofa Lahi” ki Pōlani
ʻI SIULAI 6, 1525, naʻe talaki ai ʻe Tiuke Albrecht ʻo Hohenzollern ko e lotu Lūteló ko e lotu Fakapuleʻangá ia. Ko ia ai, ko Pulūsia puleʻi fakatiuké, ʻa ia ko ha tofiʻa ʻo e puleʻanga Pōlaní ʻi he taimi ko iá, naʻe hoko ia ko e fuofua puleʻanga ʻi ʻIulope ke ne ngāueʻaki fakapuleʻanga ʻa e ngaahi akonaki ʻa Mātini Lūteló.
Naʻe fiemaʻu ʻe Albrecht ke ʻai ʻa Königsberg—ʻa e kolomuʻa ʻo Pulūsia Hahaké—ko ha senitā fakafonua faka-Palotisani ia. Naʻá ne fokotuʻu ha ʻunivēsiti ʻi he koló peá ne pouaki ʻa hono pulusi ʻa e ngaahi tohi ʻa Lūteló ʻi he ngaahi lea kehekehe. ʻI he 1544 naʻe toe tuʻutuʻuni ai ʻe he tiuké ko e kakai Pōlani ʻi hono ngaahi tofiʻá kuo pau ke nau fanongo ki hono lau kia kinautolu ʻa e ngaahi konga ʻo e Tohi Tapu Māʻoniʻoní ʻi heʻenau leá. Kae kehe, naʻe teʻeki ala maʻu ha liliu Tohi Tapu ia ʻi he lea faka-Pōlaní.
Ko ha Liliu ʻi he “Lea Fakaʻahó”
Ke fakaleleiʻi ʻa e tuʻungá, naʻe kamata fekumi ai ʻa Albrecht ki ha tokotaha ʻoku malava ke ne faʻu ha liliu faka-Pōlani ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané. Fakafuofua ki he taʻu 1550, naʻá ne ngāue fakasevāniti ai ki he faʻu-tohi, tokotaha fakatau tohi mo e faipulusi ko Jan Seklucjan. Ko Seklucjan ko ha tokotaha maʻu-tohi fakamoʻoni ako ia ʻo e ʻUnivēsiti ko Leipzig pea naʻe ʻiloa ia ʻi heʻene fakaʻitaʻi ʻa e Siasi Katoliká ʻaki hono fakamafola ʻa e ngaahi akonaki ʻa e Palotisaní. Ko hono moʻoní, naʻá ne mavahe ki muʻa ki Königsberg ke hao mei he fehangahangai mo e hopo ʻi hono fakamafola ʻene ngaahi tui fakalotú.
Naʻe vēkeveke ʻa Jan Seklucjan ke faʻu ha liliu faka-Pōlani ʻo e Tohi Tapú. Hili pē ha taʻu ʻe taha mei hono fekauʻi ke fai ʻe Seklucjan, naʻe pulusi leva ʻa e ʻuluaki ngaahi tatau ʻo e Kōsipeli ʻa Mātiú. Naʻe kau ʻi he pulusinga ko ení ha fakamatala fakaikiiki mo e ngaahi nouti ʻaonga ʻi he tafaʻakí naʻe ʻomai ai ha toe ngaahi fakalea ʻe taha ki he ngaahi kupu ʻe niʻihi. Hili pē iá, naʻe tokangaʻi ʻe Seklucjan ʻa hono pulusi ha pulusinga naʻe kau ai ʻa e ngaahi Kōsipeli kotoa ʻe faá. ʻI he foʻi taʻu pē ʻe tolu, naʻá ne pulusi ai ʻa e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané kotoa.
Ke pulusi ha liliu totonu, naʻe fekumi ʻa e tokotaha liliú ki he ngaahi konga tohi faka-Kalisí. Tānaki atu ki ai, ko e talateu ki he pulusinga 1551 naʻe fakahaaʻi ai ko e ngaahi liliu faka-Latiná mo e “ngaahi liliu ki he ngaahi lea kehe ʻe niʻihi naʻe fai e fekumi ki ai.” Ko Stanisław Rospond, ko e faʻu-tohi ʻo e Studies on the Polish Language of the 16th Century, ʻokú ne fakamatalaʻi ʻa e liliu ko ení naʻe fakalea ia ʻi ha “kupuʻi fakamatala fakaʻofoʻofa mo māʻalaʻala.” Naʻe ʻikai ke haʻihaʻi ʻa e tokotaha liliu leá ʻe he “ngaahi lea fakangeingeiá,” ko e lau ia ʻa Rospond. ʻI hono kehé, naʻá ne feinga ke ngāueʻaki ʻa e ngaahi foʻi lea faka-Pōlani ʻa ia naʻe “ofi ʻaupito ki he lea fakaʻahó.”
Neongo naʻe fokotuʻutuʻu ʻe Seklucjan ʻa e foʻi ngāue ko ení, ʻoku fakahaaʻi ʻe he fakamoʻoní naʻe ʻikai ko ia ʻa e tokotaha liliú. Ko hai leva ʻa e tokotaha liliu lea mataotaó? Ko Stanisław Murzynowski, ko ha tangata ʻoku ngalingali naʻá ne ʻi hono taʻu 20 tupu siʻí ʻi he taimi naʻe totongiʻi ai ia ʻe Seklucjan ke ne fai ʻa e foʻi ngāue faingataʻa ko ení.
Naʻe fāʻeleʻi ʻa Murzynowski ʻi ha kiʻi kolo, ka ʻi heʻene taʻumotuʻa feʻungá, naʻe ʻave ia ʻe heʻene tamaí ki Königsberg ke kamata ʻene ako ʻa e lea faka-Kalisí mo e faka-Hepeluú. Hili iá, naʻe hū ʻa Murzynowski ki he ʻUnivēsiti ʻo Wittenberg, ʻi Siamané, ʻa ia ʻoku ngalingali naʻá ne fetaulaki ai mo Mātini Lūtelo. Naʻe fanongo ʻa e tokotaha ako kei talavoú ki he ngaahi lēsoni naʻe fai ʻe Filipe Melanitoní, ʻa ia ʻoku ʻikai ha veiveiua naʻá ne tokoni kiate ia ke ne mataotao ʻi he lea faka-Kalisí mo e lea faka-Hepeluú fakatouʻosi. Hili ʻene fakalahi ʻene akó ʻi ʻĪtali, naʻe foki ʻa Murzynowski ki Königsberg peá ne ngāue ai maʻa Tiuke Albrecht.
“Naʻe ngāue tōtōivi mo ola lelei ʻa Murzynowski,” ko e tohi ia ʻa Maria Kossowska ʻi heʻene tohi ko e Bible in the Polish Language, “ka naʻe ʻikai te ne tohoakiʻi ʻa e tokangá kiate ia, tuli ki ha lakanga ongoongoa, pe kole ke ʻai hono hingoá ʻi he peesi ʻuluaki ʻo ʻene liliú.” Ko e moʻoni, ʻoku tohi ʻa e talavou ko ení ʻo kau ki heʻene ngaahi malavá tonu: “ʻOku ʻikai te u ʻilo pe ko fē ʻi he lea faka-Latiná pe ʻi he lea faka-Pōlaní ʻoku fehālaaki ange ai ʻeku tohí.” Neongo ʻene ngaahi veiveiuá, naʻe meʻangāueʻaki ʻa Murzynowski ʻi hono ʻai ke ala maʻu ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá ki he kakai Pōlaní. Ko hono hoa ngāué, ʻa Seklucjan, naʻá ne fakamatalaʻi ʻa e liliu naʻá na faʻú “ko e meʻaʻofa lahi” ki Pōlani.
Taha ʻo e Ngaahi Meʻaʻofa Lahi Tahá
Talu mei hono fuofua liliu faka-Pōlani ko ia ʻo e Tohi Tapú mo e hokohoko atu ai pē ʻa e ngaahi liliu kehe lahi. ʻI he 1994 naʻe tukuange mai ai ʻa e New World Translation of the Christian Greek Scriptures, pea ʻi he 1997, ko e New World Translation of the Holy Scriptures fakakātoa ʻi he lea faka-Pōlaní. Ko e kau liliu leá, ʻa ia ʻoku ʻikai te nau tohoaki ʻa e tokangá kia kinautolu, naʻa nau feinga ke tuku atu ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá ʻi ha founga ko ē ʻoku ʻikai ke ngata pē ʻi heʻene tonú kae toe ofi foki ki he lea anga-maheni ʻo e ʻaho ní, ʻo ʻikai ko ia ʻi he senituli hono 16.
ʻI he ʻahó ni ʻoku ala maʻu ʻa e Tohi Tapú fakalūkufua pe ʻi hano konga ʻi he ngaahi lea nai ʻe 2,400. Kapau ʻokú ke malava ke maʻu ha liliu totonu ʻo e Folofola ʻa e ʻOtuá ʻi hoʻo lea tuʻufonuá, ko e taha ia ʻo e ngaahi meʻaʻofa lahi taha ʻe lava ke ke maʻú, ko ha meʻaʻofa meia Sihova ko e ʻOtuá ke tatakiʻaki koe.—2 Timote 3:15-17.
[Fakatātā ʻi he peesi 20]
Maka fakamanatu maʻa Stanisław Murzynowski, ko ha tokotaha liliu ʻo e “Fuakava Foʻoú” ki he lea faka-Pōlaní
[Fakatātā ʻi he peesi 21]
Dzięki uprzejmości Towarzystwa Naukowego Płockiego
[Maʻuʻanga]
Ko e Mātiu vahe 3 ʻo e tohi Mātiú naʻe liliu ʻe Stanisław Murzynowski