Ko Hono Fai ʻo e Ngaahi Feʻunuʻakí Kuo Hoko ʻo Fakafiemālie
Fakamatala fai ʻe James A. Thompson
ʻI he taimi naʻe fāʻeleʻi ai au ʻi he fakatonga ʻo ʻAmeliká he 1928, ko e laó ko e māvahevahe ʻa e kau pālangí mei he kau ʻuliʻulí. Ko hono maumauʻi iá naʻe lava ke iku ia ki he tuku pilīsone pe toe kovi ange ai.
ʻI HE taimi ko iá ʻi he ngaahi konga ʻo ʻAmeliká, ko e kau pālangi mo e kau ʻuliʻuli ʻa ia ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová naʻe pau ke ʻi ai ʻenau ngaahi fakatahaʻanga, ngaahi sēketi, mo e ngaahi tuʻunga fakavahe mavahe. ʻI he 1937 naʻe hoko ai ʻeku tamaí ko e sevāniti fakaekautaha (ʻoku ui he taimí ni ko e sea ʻo e kulupu ʻo e kau mātuʻá) ʻa e fakatahaʻanga ʻuliʻuli ʻi Chattanooga, Tennessee. Ko Henry Nichols ʻa e sevāniti fakaekautaha ʻa e fakatahaʻanga pālangí.
ʻOku ʻi ai ʻeku manatu melie ki he taimi naʻá ku kei talavou aí, ʻi heʻeku tangutu ʻi homau falefakatolo ʻi muí ʻi he poʻulí ʻo fanongo ai ki he talanoa ʻa e tangataʻeikí mo Tokoua Nichols. Lolotonga naʻe ʻikai ke u mahinoʻi ʻa e meʻa kotoa pē naʻá na talanoa ki aí, naʻá ku fiefia ʻi heʻeku ʻi he tafaʻaki ʻo e tangataʻeikí ʻi he fetalanoaʻaki ʻa e toko uá ni ki he founga lelei taha ke fakahokoʻaki ʻa e ngāue fakamalangá ʻi he malumalu ʻo e ngaahi tuʻunga naʻe hokó.
Ki muʻa ange, ʻi he 1930, ne lōmekina ai ʻe ha meʻa fakamamahi ʻa homau fāmilí. Ko e fineʻeikí, ʻa ia naʻá ne taʻu 20 pē, naʻá ne mate. Naʻe toe pē ʻa e tangataʻeikí ke ne tokangaʻi ʻa hoku tuofefine taʻu fā ko Doris, mo au, ʻa ia naʻá ku taʻu ua pē. Neongo ne toki ʻosi papitaiso pē ʻa e tangataʻeikí, naʻá ne fai ha fakalakalaka lelei fakalaumālie.
Ngaahi Faʻifaʻitakiʻanga Naʻá Ne Fakafuo ʻEku Moʻuí
ʻI he 1933, naʻe fetaulaki ai ʻeku tangataʻeikí mo ha tuofefine Kalisitiane lelei ko Lillie Mae Gwendolyn Thomas, pea ʻikai fuoloa mei ai naʻá na mali. Ko e tangataʻeikí mo e fineʻeikí fakatouʻosi naʻá na fokotuʻu ha faʻifaʻitakiʻanga lelei kia Doris mo au ʻi he tauhi mateaki kia Sihová.
Naʻe kole ki he ngaahi fakatahaʻanga ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he 1938 ke nau poupouʻi ha fakapapau ke fakanofo ʻa e kau mātuʻa ʻi he ngaahi fakatahaʻanga fakalotofonuá mei homau ʻuluʻi ʻapitangá ʻi Brooklyn, Niu ʻIoke, kae ʻikai fili fakafeituʻu. ʻI he taimi naʻe toumoua ai ʻa e niʻihi ʻi Chattanooga ke tali ʻa e liliú, naʻe fakahaaʻi ʻe he tangataʻeikí ʻene poupou kakato ki he feʻunuʻaki fakaekautahá. Ko ʻene faʻifaʻitakiʻanga ʻo e mateakí—fakataha mo e fāitaha ʻaufuatō ki ai ʻa e fineʻeikí—kuó ne tokoniʻi au ʻo aʻu mai ki he ʻahó ni.
Papitaiso pea Ngāue Fakafaifekau Taimi-Kakato
ʻI he 1940 naʻe haea ai ʻe he faʻahinga ʻi heʻemau fakatahaʻangá ha pasi ʻo fononga ai ki he fakataha-lahi naʻe fai ʻi Detroit, Michigan. Naʻe papitaiso ai ha niʻihi ʻi he kulupu heʻemau pasí. Ne fifili ʻa e niʻihi pe ko e hā koā ne ʻikai ai te u papitaisó, he naʻá ku malanga talu pē mei heʻeku taʻu nimá pea longomoʻui ʻaupito ʻi he ngāue fakafaifekaú.
ʻI heʻenau fehuʻi mai kiate au fekauʻaki mo iá, naʻá ku tali ange, “ʻoku ʻikai te u mahinoʻi ʻa e meʻa kotoa ʻoku kau ki he papitaisó.” Naʻe fanongo mai ki ai ʻa e tangataʻeikí pea naʻá ne ʻohovale. Mei he taimi ko iá ʻo faai mai ai, naʻá ne fai ʻa e feinga lahi ange ke tokoniʻi au ke u mahinoʻi ʻa e ʻuhinga ʻo e papitaisó mo hono mahuʻingá. ʻI ha ʻaho momoko ʻaupito ʻi he māhina ʻe fā ki mui ai, ʻi ʻOkatopa 1, 1940, naʻe papitaiso ai au ʻi ha vai ʻi he tuʻakolo ʻo Chattanooga.
ʻI hoku taʻu 14, naʻá ku kamata tāimuʻa ai lolotonga ʻa e ngaahi taimi tutuku ʻa e akó he faʻahitaʻu māfaná. Naʻá ku malanga ʻi he fanga kiʻi kolo iiki ʻi Tennessee mo e vahefonua kaungāʻapi ʻo Georgia. Naʻá ku faʻa ʻā hake pongipongia, faʻo ʻeku kai hoʻatā, pea tuli ke maʻu ʻa e lēlue pe pasi he 6 pongipongí ʻo ʻalu ai ki he feituʻu ngāué. Naʻá ku foki ʻi he 6 efiafí nai. Ko e meʻakai naʻá ku faʻó naʻe faʻa ʻosi fuoloa pē ia ki muʻa he taimi kai hoʻataá. Neongo naʻe ʻi ai ʻeku paʻanga, naʻe ʻikai lava ke u hū ki ha falekoloa he feituʻú ke fakatau mai ha toe meʻakai koeʻuhí ko ʻeku ʻuliʻulí. ʻI he taimi ʻe taha, naʻá ku hū atu ai ki ha falekoloa ke fakatau haʻaku foʻi ʻaisikilimi pea naʻe fekau mai ke u mavahe. Naʻe anga-lelei ha fefine pālangi ʻo ʻomai ha foʻi ʻaisikilimi ki tuʻa kiate au.
ʻI heʻeku hū ki he akoʻanga māʻolungá, ko e ngaʻunu ki he ngaahi totonu fakasivilé naʻe ʻalu ia ke toe fakalalahi ange ʻi he Tongá. Ko e ngaahi kautaha hangē ko e NAACP (Feohiʻanga Fakafonua ki he Laka ki Muʻa ʻa e Kakai ʻUliʻulí) naʻe fakalotolahiʻi ai ʻa e ngāue fakafepaki ʻa e kau akó. Naʻe fakaʻaiʻai kimautolu ke mau hoko ko e kau mēmipa. Ko e ngaahi ʻapiako ʻuliʻuli ʻe niʻihi, kau ai hoku ʻapiakó, naʻa nau ʻai ko ha taumuʻa ia ke maʻu ʻa e kau mēmipa pēseti ʻe 100. Naʻe tenge au ke u “poupou ki homau matakalí,” hangē ko hono fakaleá. Ka naʻá ku fakafisi, ʻo fakamatala ko e ʻOtuá ʻoku ʻikai filifilimānako pea ʻoku ʻikai te ne saiʻia ʻi ha matakali ʻe taha ʻo laka ia he matakali ko eé. Ko ia naʻá ku hanga ki he ʻOtuá ke ne fakaleleiʻi ʻa e ngaahi fakamaau taʻetotonu peheé.—Sione 17:14; Ngā. 10:34, 35.
Taimi nounou ʻi heʻeku ʻosi mei he akoʻanga māʻolungá, naʻá ku fili ai ke hiki ki he Kolo Niu ʻIoké. Kae kehe, ʻi he fononga ki aí, naʻá ku kiʻi nofo ai ʻi Philadelphia, Pennsylvania, ke ʻaʻahi ki hoku ngaahi kaungāmeʻa ʻa ia naʻá ku feʻiloaki mo kinautolu ki muʻa ʻi ha fakataha-lahi. Ko e fakatahaʻanga ʻi aí ʻa e ʻuluaki fakatahaʻanga tuifio fakamatakali naʻá ku kau ki aí. Ko e ʻovasia fefonongaʻakí, ʻi he lolotonga ʻene ʻaʻahí naʻá ne takiʻi au ki he tafaʻakí peá ne pehē mai kuo vaheʻi mai ha konga kiate au ki he fakataha hono hokó. Naʻe ʻai ʻe he meʻa ko iá ke faingofua ange ai kiate au ke u fili ke nofo ai.
Naʻe kau ʻi he ngaahi kaungāmeʻa naʻá ku maʻu ʻi Philadelphia ha tuofefine kei siʻi ko Geraldine White—Gerri, hangē ko ia naʻá ku uiʻakí. Naʻá ne ʻiloʻi lelei ʻa e Tohi Tapú pea naʻá ne pōtoʻi he fetuʻutaki mo e faʻahinga he ngaahi ʻapí ʻi he ngāue fakafaifekau matapā ki he matapaá. Ko e meʻa naʻe tautefito ʻene mahuʻinga kiate aú ko ʻene taumuʻa tatau mo au ke hoko ko ha tāimuʻá. Naʻá ma mali ʻi ʻEpeleli 23, 1949.
Fakaafeʻi ki Kiliati
Ko ʻema taumuʻa mei he kamatá ke kau ki he Akoʻanga Kiliatí pea ngāue ko e ongo misinale ʻi ha fonua muli. Naʻá ma fiefia ke feʻunuʻaki homa ngaahi tuʻungá ke taau ai ki Kiliati. Taimi nounou, naʻe kole mai ai ke ma hiki ki Lawnside, New Jersey; pea ki Chester, Pennsylvania; pea fakaʻosí ki Atlantic City, New Jersey. Lolotonga ʻa e ʻi Atlantic City, naʻá ma taau ai ke tohi kole ki Kiliati, ʻi heʻema ʻosi mali ʻi he taʻu ʻe uá. Ka naʻe fakatatali ʻa homa fakaafeʻí. Ko e hā ʻa e ʻuhingá?
Lolotonga ʻa e konga ki muʻa ʻo e 1950 tupú, naʻe ui ai ʻa e kau talavou tokolahi ke nau ngāue ʻi he kau taú ʻo tau ʻi he fepaki naʻe hoko ʻi Kōlea. Ko e poate uki sōtia ʻi Philadelphia ne hā naʻa nau tomuʻa fehiʻa ki he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová koeʻuhi ko ʻemau tuʻu-ʻataá. Faifai atu pē, naʻe fakahaaʻi mai ai kiate au ʻe ha fakamaau, kuo fakapapauʻi ʻa hoku tuʻunga tuʻu-ʻataá ʻi hano vakaiʻi ʻe he FBI ʻa hoku puipuituʻá. Ko ia ai ʻi Sanuali 11, 1952, naʻe fakaʻatā ai au ʻe he Poate Tangi ki he Palesitení mei he ngāue fakakautaú ʻi he tuʻunga ko ha faifekau.
ʻI ʻAokosi ʻo e taʻu ko iá, naʻá ku maʻu ai mo Gerri ha fakaafe ke kau ki he kalasi hono 20 ʻo Kiliatí, ʻa ia naʻe kamata ʻi Sepitema. Lolotonga ʻema akó, naʻá ma ʻamanaki ai ki hono maʻu ha vāhenga-ngāue muli. Ko hoku tuofefine ko Doris naʻe maʻu tohi fakamoʻoni ako mei he kalasi hono 13 ʻo Kiliatí pea naʻá ne ngāue ʻi Pelēsila. He ʻohovale moʻoni ko Gerri mo au ʻi heʻema maʻu ha vāhenga-ngāue ʻi he ngāue fakasēketí—ʻo ʻaʻahi ki he ngaahi fakatahaʻanga ʻuliʻuli ʻi he vahefonua fakatonga ʻo Alabama! Naʻe siva ai ʻi ha tuʻunga ʻema ʻamanakí, he ko homa lotó naʻe tuʻu ia ʻi he ngāue ʻi ha fonua muli.
Ko e ʻuluaki fakatahaʻanga naʻá ma ʻaʻahi ki aí naʻe ʻi Huntsville. ʻI heʻema aʻu ki aí, naʻá ma ō ki he ʻapi ʻo ha tuofefine Kalisitiane ʻa ia te ma nofo ai. ʻI heʻema fakahifo ʻema ʻū meʻá, naʻá ma fanongo atu ai ki heʻene pehē he telefoní, “ʻOku ʻi heni ʻa e ongo tamaikí.” Naʻá ma taʻu 24 pē pea naʻá ma hā mātuʻaki kei siʻi ange. Ko e hingoa fakatenetene Ko e Ongo Tamaikí naʻe hokohoko atu ai pē hono ngāueʻakí ʻi heʻema ngāue ʻi he sēketi ko iá.
Naʻe faʻa lave ki he Tongá ko e Vahefonua Tohi Tapu koeʻuhí ko e tokolahi taha ʻo e kakai ʻi aí naʻa nau fakaʻapaʻapaʻi lahi ʻa e Tohi Tapú. Ko ia naʻá ma toutou kamata ai e ngaahi fetalanoaʻakí ʻaki ʻa e tuʻuaki poini ʻe tolu ko ení:
(1) Ko ha fakamatala nounou ki he ngaahi tuʻunga ʻo e māmaní.
(2) Ko e fakaleleiʻanga ʻoku ʻomai ʻe he TohiTapú.
(3) Meʻa ʻoku tala mai ʻe he Tohi Tapú kuo pau ke tau faí.
Pea naʻá ma tuʻuaki leva ha tohi tokoni ako Tohi Tapu feʻungamālie. Koeʻuhi ko e lavameʻa ʻa e fakalea ko ení, naʻe vaheʻi mai ai kiate au ha konga ʻi he 1953 he ʻAsemipilī Sōsaieti Māmani Foʻoú ʻi Niu ʻIoke. Naʻá ku fakahāhā ai ʻa e tuʻuaki poini ʻe tolu ko iá.
ʻIkai fuoloa mei ai, ʻi he faʻahitaʻu māfana ʻo e 1953, naʻe vaheʻi ai au ke ngāue ʻi he ngaahi sēketi ʻuliʻuli ʻi he Tongá ko e ʻovasia fakavahe. Ko homau feituʻu ngāué naʻe kāpui ai ʻa e ʻēlia kotoa mei Virginia ki Florida pea mamaʻo ki he hihifó ki Alabama mo Tennessee. ʻIo, ko e kau ʻovasia fefonongaʻakí naʻe fiemaʻu ke nau malava ʻo feʻunuʻaki. Ko e fakatātaá, naʻá ma faʻa nofo he ngaahi ʻapi naʻe ʻikai ha meʻa fakapalama ʻi loto pea kaukau ʻi ha topu kapa ʻi he tuʻa sitou he peitó. Ko e meʻa fakafiefiá, he ko e konga māfana taha ia ʻo e falé!
Pole ʻo e Māvahevahe Fakamatakalí
Ko e ngāue ʻi he Tongá naʻe fiemaʻu ki ai ʻa e tomuʻa fakakaukau mo e pōtoʻi ke lava ʻo fai ʻa e ngaahi meʻá. Naʻe ʻikai fakaʻatā ʻa e kakai ʻuliʻulí ke nau ngāueʻaki ʻa e ngaahi Fale Foó. Ko ia naʻe faʻa ʻalu ki ai ʻa Gerri ʻo fakamatala ko e valá ʻo “Mrs. Thompson.” Ne hā ngali fakakaukau ʻa e tokolahi ko ha sevāniti ia pea ko “Mrs. Thompson” ʻa e fefine ʻo e falé. ʻI he taimi naʻe hulu ai ʻe he kau ʻovasia fefonongaʻakí ʻa e filimi The New World Society in Action, naʻá ku faʻa telefoni ai ki he falekoloá ʻo taʻofi ha fuʻu lā lahi maʻa “Mr. Thompson.” Ki mui ai, naʻá ku ʻalu ki he falekoloá ʻo ʻomai ia. Naʻá ma anga-fakaʻapaʻapa maʻu pē pea lahi fakahoko ʻema ngāue fakafaifekaú ʻo ʻikai ha faingataʻa.
Naʻe ʻi ai ha toe founga ʻe taha ʻo e tomuʻa fehiʻá, ko ha tomuʻa fehiʻa fakavahefonua, ki he faʻahinga mei he Tokelaú. Naʻe līpooti ʻi he taimi ʻe taha ʻi ha nusipepa fakalotofonua ʻo pehē ko James A. Thompson, Jr., ʻo e Sōsaieti Tohi Tapu Taua Leʻo mo e Tuleki ʻo Niu ʻIoké ʻe malanga ʻi ha ʻasemipilī. Naʻe lau eni ʻe he niʻihi ʻo fakaʻuhingaʻi ko aú mei Niu ʻIoke, pea naʻe kaniseli ai ʻemau aleapau ki hono ngāueʻaki ʻo ha holo ʻi ha ʻapiako. Ko ia naʻá ku ʻalu ai ki he poate akó ʻo fakamatala naʻá ku ako ʻi Chattanooga. Naʻe toki ʻomai leva ai kia kimautolu ʻa e ngofua ki heʻemau ʻasemipilī fakasēketí.
Ko e fetēleni fakamatakalí naʻe fakalalahi ia ʻi he vaeuaʻanga ʻo e 1950 tupú, pea naʻe ʻi ai ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻa e fakamālohi. ʻI he 1954, naʻe mamahi ai ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻe niʻihi ʻi he ʻikai ha kau malanga ʻuliʻuli ʻi he polokalamá ʻi ha ngaahi ʻasemipilī fakavahe ʻe niʻihi. Naʻa mau fakalototoʻaʻi homau fanga tokoua ʻuliʻulí ke nau kātaki. ʻI he faʻahitaʻu māfana hoko maí, naʻe vaheʻi ai au ke u hoko ko ha tokotaha-malanga. Hili iá, naʻe ʻi he ngaahi polokalamá ha fanga tokoua ʻuliʻuli tokolahi ange ʻi he Tongá.
ʻI he faai atu ʻa e taimí, naʻe hōloa ai ʻa e fakamālohi fakamatakali ʻi he Tongá, pea naʻe faifai pē ʻo kamata ke fāʻūtaha ʻa e ngaahi fakatahaʻangá. Naʻe fiemaʻu ki heni ʻa hono toe vaheʻi ʻa e kau malanga ki he ngaahi fakatahaʻanga kehekehe pea pehē ki he feʻunuʻaki ʻo e ngaahi feituʻu ngāue ʻa e fakatahaʻangá mo e ngaahi fatongia ʻo e fanga tokoua naʻa nau tokangaʻí. Ko e niʻihi, fakatouʻosi ko e kau ʻuliʻuli mo e kau pālangi, naʻe ʻikai te nau leleiʻia ʻi he fokotuʻutuʻu foʻoú. Kae kehe, ko e tokolahi tahá, naʻa nau taʻefilifilimānako, ʻo hangē ko ʻetau Tamai fakahēvaní. Ko hono moʻoní, ko e tokolahi naʻa nau kaungāmeʻa ofi ʻo tatau ai pē pe ko e hā e lanú. Naʻe hokosia ia ʻe homau fāmilí ʻi he 1930 tupú mo e 1940 tupú lolotonga ʻeku tupu haké.
Vāhenga-Ngāue Foʻou
ʻI Sanuali 1969, naʻá ku maʻu ai mo Gerri ha fakaafe ke ʻalu ki Kiana, ʻAmelika Tonga, pea naʻá ma tali fiefia ia. Naʻá ma ʻuluaki ō ki Brooklyn, Niu ʻIoke, ʻa ia naʻe akoʻi ai au ki hono tokangaʻi ʻa e ngāue fakamalanga ʻi Kianá. Naʻá ma aʻu ki ai ʻi Siulai 1969. Hili e taʻu ʻe 16 ʻi he ngāue fefonongaʻakí, ko ha feʻunuʻaki lahi ia ke nofo maʻu ʻi ha feituʻu ʻe taha. Naʻe fakamoleki ʻe Gerri ʻa e konga lahi taha ʻo hono ngaahi ʻahó ʻi he ngāue fakamalangá ko ha misinale, pea naʻá ku ngāue au ʻi he ʻōfisi vaʻá.
Ko ʻeku ngāué naʻe kau ki ai ʻa e meʻa kotoa mei he kosi ʻo e musié mo hono tokangaʻi ʻa e ngaahi fiemaʻu tohi ki he fakatahaʻanga ʻe 28 naʻe fetohiʻaki mo e ʻuluʻi ʻapitanga ʻi Brooklyn. Naʻá ku ngāue ʻi he houa ʻe 14 ki he 15 he ʻaho taki taha. Ko e ngāue faingataʻa ia kia kimaua fakatouʻosi, ka naʻá ma fiefia ʻi homa vāhenga-ngāué. ʻI heʻema aʻu ki aí, naʻe ʻi ai e kau malanga ʻe toko 950 ʻi Kiana; ʻi he ʻahó ni ʻoku laka hake ai he toko 2,500.
Neongo naʻá ma fiefia ʻi he ʻea māfana lelei mo e fuaʻiʻakau mo e vesitapolo ifó, ko ʻema fiefia moʻoní he ko e kakai anga-fakatōkilalo ko ia ne nau hoholi ki he moʻoni Fakatohitapú naʻa nau ako fekauʻaki mo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Naʻe faʻa fai ʻe Gerri ʻa e ako Tohi Tapu fakauike ʻe 20, pea ko e tokolahi naʻa mau akó naʻa nau fakalakalaka ʻo papitaiso. Ko e niʻihi, ʻi he faai atu ʻa e taimí, naʻa nau hoko ko e kau tāimuʻa, kau mātuʻa he fakatahaʻangá, pea aʻu ʻo nau ō ki Kiliati ke hoko tonu ko e kau misinale.
Ngaahi Pole, Tautefito ʻi he Tuʻunga Moʻui Leleí
ʻI he 1983 ko ʻeku ongo mātuʻa ʻi ʻAmeliká naʻá na fiemaʻu tokoni. Ko Doris, Gerri, mo au naʻe fai ʻemau fakataha fakafāmili. Ko Doris, ʻa ia kuó ne ngāue ko ha misinale ʻi he taʻu ʻe 35 ʻi Pelēsilá, naʻá ne fili ke foki ʻo tokangaʻi kinaua. Naʻá ne pehē, ko e hā ke ʻave ai ha ongo misinale ʻe toko ua mei he malaʻe ngāué, lolotonga ia ʻe lava ke fai pē ʻe he toko taha ʻa e ngāué? Talu mei he mate ʻema ongo mātuʻá, mo e nofo ai pē ʻa Doris ʻi Chattanooga ʻo ngāue ai ko ha tāimuʻa makehe.
Naʻe ʻiloʻi ʻoku ou maʻu ʻa e kanisā ʻi he lama ʻo e tangamimí ʻi he 1995 pea naʻe pau ai ke ma foki ki ʻAmelika. Naʻá ma nofo ʻi Goldsboro, North Carolina, koeʻuhi naʻe meimei ʻi he vaeuaʻanga ia he vahaʻa ʻo hoku fāmilí ʻi Tennessee mo e fāmili ʻo Gerri ʻi Pennsylvania. ʻI he taimi ní kuo ʻosi fai ʻa e ngāue ki hoku kanisaá pea ʻokú ma ngāue ʻi ha fakatahaʻanga ʻi Goldsboro ʻi he tuʻunga ko e ongo vaivai tāimuʻa makehe.
ʻI heʻeku sio atu ki he taʻu laka hake he 65 ʻi he ngāue fakafaifekau taimi-kakató, ʻoku ou houngaʻia moʻoni ʻi hono tāpuakiʻi ʻe Sihova ʻa Gerri mo au ʻi heʻema fai e ngaahi feʻunuʻaki ke tauhi kiate iá. He moʻoni ē ko e ngaahi lea ʻa Tēvitá: “ʻI he tokotaha mateakí [ko Sihová] ʻe fai mateaki ki ai”!—2 Sām. 22:26, NW.
[Fakatātā ʻi he peesi 3]
Ko ʻeku tamaí mo Tokoua Nichols naʻá na fokotuʻu ha faʻifaʻitakiʻanga lelei kiate au
[Fakatātā ʻi he peesi 4]
Mo Gerri, ʻi heʻema maau ki Kiliati, 1952
[Fakatātā ʻi he peesi 5]
Hili e ako ʻi Kiliatí, naʻe vaheʻi kimaua ki he ngāue fefonongaʻaki ʻi he Tongá
[Fakatātā ʻi he peesi 6]
Kau ʻovasia fefonongaʻakí mo honau ngaahi uaifí ʻi he teuteu ki ha fakataha-lahi fakavahe fāʻūtaha, 1966
[Fakatātā ʻi he peesi 7]
Ko e ngāue fakamisinale ʻi Kianá naʻe fakafiefia