LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • wp17 Fika 4 p. 13-14
  • Elias Hutter mo ʻEne Ngaahi Tohi Tapu Faka-Hepelū Makehé

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Elias Hutter mo ʻEne Ngaahi Tohi Tapu Faka-Hepelū Makehé
  • Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová (Maʻá e Kakai)—2017
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • “FAKAʻOFOʻOFA ʻO E PULUSINGA KO ENÍ”
  • PULUSINGA FAKA-HEPELŪ ʻO E “FUAKAVA FOʻOÚ”
  • TĀKIEKINA TUʻULOA
  • Ko ha Makamaile ki he Kau ʻOfa ki he Folofola ʻa e ʻOtuá
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1999
  • ʻOkú Ke Manatuʻi?
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová (Ako)—2017
  • “Tohi Moʻotau Akonekina”
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2007
  • ʻOku Fetuʻutaki Mai ʻa Sihova ko e ʻOtuá
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2015
Sio ki he Me‘a Lahi Ange
Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová (Maʻá e Kakai)—2017
wp17 Fika 4 p. 13-14

Elias Hutter mo ʻEne Ngaahi Tohi Tapu Faka-Hepelū Makehé

ʻOKÚ KE lava ʻo lau ʻa e Tohi Tapu faka-Hepeluú? Ngalingali pē ʻoku ʻikai. Mahalo pē kuo teʻeki ai ʻaupito ke ke sio ʻi ha Tohi Tapu faka-Hepelū. Kae kehe, te ke houngaʻia lahi nai ʻi hoʻo tatau fakafoʻituitui ʻo e Folofola Māʻoniʻoní ʻi hoʻo ako ha meʻa fekauʻaki mo e mataotao ko Elias Hutter ʻi he senituli hono 16 pea mo e ongo pulusinga ʻo e Tohi Tapu faka-Hepelū naʻá ne pulusí.

Ko Elias Hutter naʻe fāʻeleʻi ia ʻi he 1553 ʻi Görlitz, ko ha kiʻi kolo ofi ki he kauʻāfonua ʻo Siamane mo Pōlani mo e Lepupilika Seki ʻi he ʻaho ní. Naʻe ako ʻe Hutter ʻa e ngaahi lea ʻo e Hahaké ʻi he ʻUnivēsiti Lutheran ʻi Jena. ʻI heʻene taʻu 24 pē, naʻe fakanofo ia ko e palōfesa ʻi he lea faka-Hepeluú ʻi Leipzig. ʻI hono tuʻunga ko ha tokotaha fakalelei akó, naʻá ne fokotuʻu ki mui ha ʻapiako ʻi Nuremberg ʻa ia naʻe lava ke ako ai ʻe he kau akó ʻa e lea faka-Hepeluú, faka-Latiná, mo e faka-Siamané ʻi ha taʻu ʻe fā. Naʻe faingataʻa ʻi he taimi ko iá ke fai ia ʻi ha ʻapiako pe toe ʻunivēsiti kehe.

“FAKAʻOFOʻOFA ʻO E PULUSINGA KO ENÍ”

Peesi muʻa ʻo e Tohi Tapu faka-Hepelū ʻa Hutter ʻi he 1587

Peesi muʻa ʻo e Tohi Tapu faka-Hepelū ʻa Hutter ʻi he 1587

ʻI he 1587, naʻe faʻu ai ʻe Hutter ha pulusinga faka-Hepelū ʻo e tohi ʻoku anga-maheniʻaki hono ui ko e Fuakava Motuʻá. Ko e pulusinga ko ení naʻe fakakaveinga ko e Derekh ha-Kodesh, ko e toʻo mei he ʻAisea 35:8 pea ʻoku ʻuhingá “Ko e Hala ʻo e Māʻoniʻoní.” Ko e fakaʻofoʻofa ʻo e mataʻi-taipé naʻe tupu mei ai ʻa e fakamatala ʻo pehē “ʻoku tomuʻa tala ʻe he meʻa kotoa pē ʻa e fakaʻofoʻofa ʻo e pulusinga ko ení.” Ka ko e meʻa naʻá ne ʻai ʻa e Tohi Tapu ko ení ke tautefito ʻene mahuʻingá ko e lava ke ngāueʻaki ʻe he kau akó ko ha meʻangāue ʻaonga ki hono ako ʻa e lea faka-Hepeluú.

Ke mahinoʻi ʻa e ʻuhinga naʻe mātuʻaki ʻaonga ai ʻa e Tohi Tapu faka-Hepelū ʻa Hutter, fakakaukau angé ki ha ongo palopalema naʻe fehangahangai mo ha tokotaha ako ʻi heʻene feinga ke lau ʻa e Tohi Tapú ʻi he lea faka-Hepeluú. ʻUluakí, ʻoku ʻi ha ʻalafapeti kehe mo ʻikai anga-maheni ia, pea ko hono uá, ko e lea fakapipiki mei muʻa mo fakapipiki mei mui naʻe pipiki ki aí ʻokú ne ʻai ke faingataʻa hono ʻiloʻi ʻa e tupuʻi leá. Ko e fakatātaá, vakai angé ki he foʻi lea faka-Hepelū ko e נפשׁ (naʻe liliu ko e ne’phesh), ʻoku ʻuhinga ko e “laumālie.” ʻI he ʻIsikeli 18:4, ʻoku ʻi muʻa ia ʻi he lea fakapipiki mei muʻa ko e ה (ha), ʻoku ʻuhingá ko e “ko e,” ʻo faʻu ai ʻa e foʻi lea fakatahaʻi ko e הנפשׁ (han·ne’phesh), pe “ko e laumālie.” Ki he mata ʻoku ʻikai ke anga ki aí, ko e הנפשׁ (han·ne’phesh) ʻe lava ke hā ko ha foʻi lea kehe ʻaupito ia mei he נפשׁ (ne’phesh).

Ke tokoni ki heʻene kau akó, naʻe ngāueʻaki ʻe Hutter ha founga pulusi pōtoʻi​—ko ha mataʻi-taipe ʻi he ngaahi mataʻitohi faka-Hepeluú naʻe fakatou ʻi ha faʻunga matolu mo ʻikai matolu. Naʻá ne pulusi ʻa e konga ki lalo ʻo e foʻi lea taki taha ʻi he ngaahi mataʻitohi matolú. Naʻá ne ngāueʻaki ki he ngaahi foʻi lea fakapipiki mei muʻa mo fakapipiki mei muí ʻa e ngaahi mataʻitohi ʻikai matolú (fakaava.) Ko e meʻangāue faingofua ko ení naʻe ʻai ai ke faingofua ange hono ʻiloʻi ʻe he kau akó ʻa e foʻi lea tefito ʻo ha foʻi lea faka-Hepelū, ʻo tokoniʻi ai kinautolu ʻi he founga ʻo hono ako ʻa e leá. Ko e New World Translation of the Holy Scriptures​—With References ʻoku ngāueʻaki ai ha founga ʻaonga meimei tatau ʻi he fakamatala ʻi laló.a Ko e sipela ʻo e foʻi lea tefitó ʻoku taipeʻi matolu, pea ko e ngaahi foʻi lea fakapipiki mei muʻa pea mei muí ʻoku ʻi he mataʻitohi anga-mahení. Ko e konga ʻoku fakaʻilongaʻi ʻi he fakatātaá ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e mataʻi-taipe naʻe ngāueʻaki ʻi he Tohi Tapu Faka-Hepelū ʻa Hutter ʻi he ʻIsikeli 18:4 pea naʻe ngāueʻaki ʻe he Reference Bible ʻi he fakamatala ʻi lalo ʻi he foʻi veesi tatau.

Ko e ʻIsikeli 18:4 ʻi he Tohi Tapu faka-Hepelū ʻa Hutter, mo e fakamatala ʻi lalo ʻi he New World Translation of the Holy Scriptures—With References

PULUSINGA FAKA-HEPELŪ ʻO E “FUAKAVA FOʻOÚ”

Naʻe toe pulusi ʻe Hutter ʻa e tohi ʻoku anga-maheniʻaki hono ui ko e Fuakava Foʻoú, ʻa ia ko hono konga tohí naʻe ʻi he lea ʻe 12. Ko e pulusinga ko ení naʻe pulusi ia ʻi Nuremberg ʻi he 1599 pea ʻoku faʻa lave ki ai ko e Polikoloti Nuremberg. Naʻe loto ʻa Hutter ke fakakau ha liliu ʻi he lea faka-Hepeluú ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané. Ka naʻá ne pehē neongo kapau “naʻá ne loto-lelei ke totongi ha fuʻu paʻanga lahi” ki ha liliu faka-Hepelū pehē, ʻe hoko ʻa e fekumí ko e koto kulanoa.b Ko ia naʻá ne fili ai ke ne liliu pē ʻe ia ʻa e Fuakava Foʻoú mei he lea faka-Kalisí ki he lea faka-Hepeluú. ʻI hono tuku ki tafaʻaki ʻa e ngāue kehe kotoa pē, naʻe ʻosi ai ʻa e liliu fakakātoa naʻe fai ʻe Hutter ʻi he taʻu pē ʻe taha!

Naʻe lelei fēfē ʻa e liliu faka-Hepelū ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiane ʻa Hutter? Naʻe tohi ʻe ha mataotao Hepelū ʻiloa ko Franz Delitzch ʻi he senituli hono 19: “Ko ʻene liliu faka-Hepeluú ʻoku fakahaaʻi ai hano mahinoʻi ʻo e lea ʻoku hāhāmolofia ʻi he lotolotonga ʻo e kau Kalisitiané pea ʻoku kei mahuʻinga ke vakai ki ai, he ʻi he taimi ki he taimi naʻá ne mātuʻaki lavameʻa ʻi hono fili tonu mātē ʻa e kupuʻi lea totonú.”

TĀKIEKINA TUʻULOA

Naʻe ʻikai ke hoko ʻa Hutter ʻo tuʻumālie ʻi heʻene ngāue liliú; ʻoku hā mahino naʻe ʻikai ola lelei hono fakatau atu ʻene ngaahi pulusingá. Ka neongo ia, ko ʻene ngāué kuo ʻi ai ʻene tākiekina mahuʻinga mo tuʻuloa. Ko e fakatātaá, ko ʻene Fuakava Foʻou faka-Hepeluú naʻe fakaleleiʻi pea toe pulusi ʻi he 1661 ʻe William Robertson pea toe fakaleleiʻi mo pulusi ʻi he 1798 ʻe Richard Caddick. ʻI hono liliu mei he muʻaki lea faka-Kalisí, naʻe fakalea totonu ʻe Hutter ʻa e ongo hingoa fakalakanga ko e Kyʹri·os (ʻEiki) mo e The·osʹ(ʻOtua) ko e “Jehovah” (יהוה, JHVH) ʻa ia ko e konga tohí ko ha toʻo lea mei he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú pe ʻi he feituʻu naʻá ne ongoʻi ʻoku ʻuhinga kia Sihová. ʻOku mahuʻinga eni koeʻuhí neongo ko e ngaahi liliu lahi ʻo e Fuakava Foʻoú ʻoku ʻikai ke ngāueʻaki ai ʻa e hingoa fakafoʻituitui ʻo e ʻOtuá, ko e liliu ʻa Hutter ʻokú ne ngāueʻaki ia pea toe ʻomai ai ʻa e fakamoʻoni ki he lelei ʻa hono toe fakafoki mai ʻa e huafa ʻo e ʻOtuá ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané.

ʻI he taimi hono hoko te ke sio ai ki he huafa ʻo e ʻOtuá, ʻa e Sihová, ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané pe sio ki ha fakamatala ʻi lalo ʻi he Reference Bible, manatuʻi ʻa e ngāue ʻa Elias Hutter mo ʻene Ngaahi Tohi Tapu faka-Hepelū makehé.

a Sio ki he fakamatala ʻi lalo hono ua ki he ʻIsikeli 18:4 mo e Fakamatala Fakalahi 3B ʻi he Reference Bible.

b ʻOku hā mahino, naʻe faʻu ki muʻa ʻe he kau mataotaó ha ngaahi liliu faka-Hepelū ʻo e Fuakava Foʻoú. Ko e taha ʻo e faʻahinga ko iá ko Simon Atoumanos, ko ha mōnike Paisenitiume, ʻi he 1360 nai. Ko e tokotaha ʻe taha ko Oswald Schreckenfuchs, ko ha mataotao Siamane, ʻi he 1565 nai. Ko e ongo liliu ko ení naʻe ʻikai ʻaupito ke pulusi pea ʻoku mole ia ʻi he taimí ni.

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share