Fehuʻi ʻa e Toʻutupú . . .
ʻE Anga-Fēfē Ke U Fakafisingaʻi Ia?
“ʻI he faʻahitaʻu māfana ko ení naʻe ʻi ai ha tokoua ʻi heʻeku fakatahaʻangá naʻe manako ʻiate au. Ko hono moʻoní, naʻe ʻikai ʻaupito ke u saiʻia ʻiate ia. Ka ko e palopalemá, naʻe ʻikai te u ʻilo pe ʻe anga-fēfē haʻaku fakafisingaʻi ia ʻo ʻikai lavea ai ʻene ngaahi ongó.”—ʻIlisapesi.a
“ʻE LAVA ke u hoko ʻo maheni lelei ange mo koe?” Kuó ke fetaulaki nai mo ha talavou kuó ne ʻeke atu ʻa e fehuʻi ko iá? ʻI he tuʻunga ko ha finemuí,b naʻá ke ongoʻi fiefia nai mo fiemālie—naʻa mo e toʻoa lahi ho lotó! ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, naʻá ke toe ongoʻi mātuʻaki puputuʻu nai ʻo ʻikai te ke ʻilo pe ko e hā te ke lea ʻo taliʻaki angé.
ʻI he taimi ʻoku fakahaaʻi ai ʻe ha taha ha mahuʻingaʻia fakaemanako ʻiate koé, ʻoku lava ke ne fakatupunga ʻa e tuʻunga lahi ʻo e hohaʻa fakaeongo. ʻOku moʻoni eni tautefito kapau ʻokú ke matuʻotuʻa feʻunga ke mali pea hoko ai ʻo ʻi ha tuʻunga ke fai ha tali ki ha tokanga pehē!c Naʻa mo ia, ko e founga ʻo hoʻo talí ʻe fakatuʻunga lahi ia ʻi he tokotaha ʻoku tokanga atu kiate koé. Kapau ko ha tokotaha matuʻotuʻa fakaeongo ia pea ʻokú ke ʻilo ʻokú ke saiʻia ai, ʻe faingofua nai ʻa hoʻo talí. Kae fēfē kapau ʻoku mahino lelei ʻoku ʻikai te ne maʻu ʻa e ngaahi tuʻunga taau ke hoko ko ha hoa leleí? Pe fēfē kapau ʻoku ʻikai pē te ke saiʻia koe ai neongo ʻa ʻene ʻulungaanga leleí?
Fakakaukau atu foki ki he tuʻunga ʻo ha finemui ʻa ia naʻe faialea mo ha taha ʻi ha vahaʻa taimi ka kuo hoko ʻo ne ʻiloʻi ʻoku ʻikai te ne fie fakamoleki ʻa e kotoa ʻo ʻene moʻuí mo ia. ʻI he ʻikai te ne fakangata ʻa e vā ko iá, ʻoku hokohoko atu pē ʻa ʻene ʻalu holo mo iá. “ʻE anga-fēfē ke u fakafisingaʻi ia?” ko ʻene ʻeké ia.
ʻI he ʻIkai Te Ke Mahuʻingaʻia Fakaemanakó
ʻI he ngaahi taimi ʻo e kau pēteliaké, ʻoku hā mahino naʻe mali ʻa e kakaí mo e faʻahinga tāutaha ʻa ia naʻe fili ʻe heʻenau ongo mātuʻá. (Senesi 24:2-4, 8) ʻI he ngaahi fonua ʻo e Hihifó, ʻoku tauʻatāina ai ʻa e tokolahi taha ʻo e kau Kalisitiané ke nau fili ʻa honau hoa malí tonu. ʻOku ʻi he Tohitapú ha tuʻutuʻuni ʻe taha—ke mali ha Kalisitiane “i he Eiki be.”—1 Kolinito 7:39, PM.
ʻOku ʻuhinga ení ke ke mali mo ha taha pē ʻi he kaungātuí ʻoku tokanga atu kiate koe pe kuó ke faialea nai mo ia ʻi ha vahaʻa taimi nounou? Sai, fakakaukau angé ki he faʻifaʻitakiʻanga faka-Tohitapu ʻo ha kiʻi taʻahine nofo ʻuta mei he kolo ko Sūnemi ʻi he Hahake Lotolotó. Naʻe sio ʻa Solomone ko hono tuʻí kiate ia, ʻo ne ongoʻi ʻofa ʻaupito ʻiate ia. Kae kehe, ʻi heʻene feinga ke fakataueleʻí, naʻe ʻikai ngata pē ʻi hono talitekeʻi ia ʻe he kiʻi taʻahiné ka naʻá ne toe tali fakataha mo e kau fefine ʻi lotoʻā ʻa ia ne nau nofo fakasevāniti ki he tuʻí: “ʻOua ʻe ueʻi, pe fafangu ʻa ʻofa; kae fai ʻene faʻiteliha.” (Hiva o e Hiva 2:7) Ko e finemui poto ko ení naʻe ʻikai te ne loto ke tenge ia ʻe he niʻihi kehé ke hoko ʻo fakatuʻunga ʻene filí ʻi he foʻi ongó ʻataʻatā pē. Naʻe ʻikai pē ke saiʻia fakaemanako ia ʻia Solomone, he naʻá ne feʻofaʻaki mo ha tauhi-sipi māʻulalo.
ʻOku akoʻi mai ʻe he meʻá ni ha lēsoni mahuʻinga ki he faʻahinga ʻoku fakakaukau he ʻahó ni ki he nofo malí: ʻOku ʻikai lava ke ke maʻu ʻa e ʻofa fakaemanakó ki ha taha pē. Ko ia, naʻa mo e hili ʻa e faialea mo ha taha ʻi ha vahaʻa taimi, ʻe ʻilo nai ʻe ha finemui ʻoku ʻikai te ne saiʻia fakaemanako ai. Mahalo pē ko ʻene ngaahi ongó ʻoku fakatuʻunga ia ʻi ha vaivaiʻanga ʻokú ne sio ki ai ʻi he ʻulungaanga ʻo e tokotaha kehé. Pe mahalo ʻoku ʻikai te ne saiʻia ai. ʻOku fakavalevale ke tukunoaʻi ʻa e ngaahi ongo peheé. Ko hono tukunoaʻi pē iá ʻe ʻikai ʻai nai ai ia ke mole atu.d “Naʻe veiveiua lahi ʻaupito ʻa ʻeku fakakaukaú ʻo fekauʻaki mo ia,” ko e lau ia ʻa Tema ʻo fekauʻaki mo e talavou naʻe faialea mo iá. “Naʻe ʻikai ko ha kiʻi tālaʻa pē ka ko ha fuʻu tālaʻa ʻa ia naʻá ne fakahohaʻasi lahi au ʻo aʻu ki he tuʻunga ko ʻene ʻomai ʻa e loto-hohaʻa mo e ongoʻi tailiili ʻi he taimi naʻá ku fakataha ai mo iá.” Naʻá ne ʻiloʻi ki mui koeʻuhi ko e ngaahi tālaʻa ko ení, naʻe lelei ange ai ke fakangata ʻa e vahaʻangataé.
ʻUhinga ʻOku Faingataʻa Ai ke Pehē ʻIkaí
Neongo ia, ko hono fakafisingaʻi ha talavou ʻoku faingofua ange nai ʻa hono leaʻakí ʻi hono faí. Hangē ko ʻIlisapesi naʻe lave ki ai ʻi he kamatá, ʻokú ke manavasiʻi nai ʻi hono fakalotolaveaʻi iá. Ko e moʻoni, ʻoku totonu ke tau ongongofua ki he ngaahi ongoʻi ʻa e niʻihi kehé. ʻOku fakalototoʻaʻi ʻe he Tohitapú ʻa e kau Kalisitiané ke ‘nau teungaʻaki ʻa e ongongofua ʻo e manavaʻofá’ pea ke fai ki he niʻihi kehé ʻo hangē ko ʻenau loto ke fai kiate kinautolú. (Kolose 3:12, NW; Mātiu 7:12) Kae kehe, ʻoku ʻuhinga ení ke ke fakangalilelei pē koeʻuhi ke ʻoua naʻá ke fakalotomamahiʻi pe fakalotolaveaʻi ʻa e talavou ko ení? ʻE faai atu pē ʻo ʻikai toe veiveiua te ne ʻiloʻi ʻa e anga moʻoni ʻo hoʻo ongoʻí, pea ko hoʻo taʻefaitotonu mo fakatuotuai ke fakahaaʻi totonu hoʻo ngaahi ongoʻí ʻe toe tānaki atu pē ia ki he mamahí. Ko e toe kovi angé ko haʻo mali mo e talavoú koeʻuhi pē ko hoʻo ongoʻi fakaʻofaʻia aí. ʻOku fakaʻofa ka ko ha nofo mali ʻoku langa hake ʻi ha makatuʻunga kovi.
Kae kehe, mahalo nai ʻokú ke fāinga mo e foʻi fakakaukau, ‘Kapau heʻikai te u mali mo ia, heʻikai nai ke toe maʻu ha taha ia.’ Hangē ko hono fakalea ʻi he kupu ʻo e makasini ko e Teen, ʻe fakaʻuhinga nai ha taʻahine ia: “ʻOku ʻikai ‘ko ia ʻa e tokotahá,’ kae koloa pē ʻoku maʻu ha taha—pea ʻoku ʻikai moʻoni te ke fie nofo tokotaha.” ʻOku moʻoni, ko e fakaʻamua ha takangá ʻoku mālohi. Kae kehe, ko hono fakalato totonu ʻa e holi ko ení, ʻoku ʻikai ko hono maʻu pē ha taha ke hoko ko hao hoa. ʻOku kau ki ai ʻa hono kumi ha taha ʻe lava ke ke ʻofa moʻoni aí pea ʻoku malava ke ne fakahoko ʻa e ngaahi ngafa Fakatohitapu ʻo e nofo malí. (Efeso 5:33) Ko ia, ʻoua ʻe fakavave ke fili ha hoá! Kuo hoko ʻo fakatomala ʻa e tokolahi ʻi he mali vavé.
Ko e fakaʻosí, ʻe kei hokohoko faialea pē ʻa e niʻihi ia naʻa mo hono ʻiloʻi lelei ʻoku lahi ʻa e ngaahi vaivaiʻanga ʻo ha talavou. ‘Kapau te u toe tuku ange kiate ia ha kiʻi taimi lahi ange,’ ko ʻenau fakaʻuhingá ia, ‘te ne liliu nai.’ ʻOku fakapotopoto moʻoni eni? He ko ē, ko e ngaahi ʻulungaanga mo e tōʻonga koví ʻoku faʻa fokotuʻu fefeka ia pea mātuʻaki faingataʻa ke liliuʻi. Pea naʻa mo e fakafokifā mo fakaʻohovale haʻane fai ha ngaahi liliu, ʻe lava ke ke fakapapauʻi ʻe tuʻuloa ʻa e liliu ko ení? ʻI ha tuʻunga pehē ʻe taha, naʻe fili fakapotopoto ai ha finemui ko Kēleni ke fakangata ʻa e faialea mo ha talavou ʻi heʻene ʻiloʻi naʻe ʻikai te na maʻu ha ngaahi taumuʻa tataú. “Naʻe faingataʻa,” ko ʻene fakahāʻí ia, “koeʻuhi he naʻá ku talavouʻia ai. Ka, naʻá ku ʻiloʻi ko e meʻa totonu ia ke faí.”
Fai ʻi he Fakaalaala
Ko e moʻoni, ko hono fakafisingaʻi ha taha ʻoku ʻikai ko ha meʻa faingofua. Hangē ko ha kofukofu ʻoku ʻi loto ha koloa pelepelengesi, kuo pau ke fai ki he tuʻungá ni ʻaki ʻa e fakaalaala. Ko e ngaahi fokotuʻu eni ʻe niʻihi ʻe hoko nai ko e tokoni.
Talanoa ki he meʻá mo hoʻo ongo mātuʻá pe ko ha tokotaha matuʻotuʻa ʻe taha ʻi he fakatahaʻangá. Te nau malava nai ʻo tokoni atu ke ke fakapapauʻi pe ko hoʻo ngaahi fakaʻamú ʻoku kiʻi taʻemoʻoni nai.
ʻAi ke mahino mo totonu. ʻOua ʻe tuku ke tālaʻa ʻene fakakaukaú ʻo fekauʻaki mo hoʻo ongoʻí. Ko e foʻi pehē pē, “ʻIkai māloó” te ne fakalotosiʻiʻi ai ʻa e lahi taha ʻo e kau fie ʻevá. Kapau ʻoku fiemaʻu, fakahaaʻi ʻa e ʻuhinga ʻo hoʻo fakafisingaʻí ʻi ha ngaahi foʻi lea ʻoku mālohi angé, hangē ko ení, “Kātaki, ka ʻoku ʻikai moʻoni pē te u mahuʻingaʻia ai au.” Tokanga ke ʻoua ʻe hā meiate koe ʻe liliu nai ʻa hoʻo fakakaukaú ʻi haʻane toe kiʻi kīvoi atu. Ko hono fakahaaʻi mahino ʻoku ʻikai haʻo ongoʻi manako aí ʻoku totonu ke taʻofi ai ha faʻahinga puputuʻu pē pea ʻai ke faingofua ange ai kiate ia ke mole atu ʻene loto-mamahí.
ʻAi ke mafamafatatau ʻa e faitotonú mo e fai fakapotopotó. ʻOku pehē ʻe he Palovepi 2:18 (NW): “ʻOku ai ha taha ko ʻene lea taʻefakakaukauʻí ʻoku hangē ko ha ngaahi hokohokaʻi ʻa ha heletaá.” Lolotonga ko e lea hangatonú ʻoku mahuʻinga, ʻoku pehē ʻe he Tohitapú ko ʻetau ngaahi leá kuo pau ke “anga-ʻofa mo fakaifoʻaki ha māsima.”—Kolose 4:6, NW.
Pipiki ki hoʻo filí. Ko e ngaahi kaumeʻa ʻoku nau fakataumuʻa leleí, ʻa ia ngalingali ʻoku siʻi ʻenau ʻilo ki he ngaahi ʻuhinga ʻo hoʻo filí, te nau tenge nai koe ke ke toe ʻoange ha faingamālie ki he vahaʻangataé. Ka, ko hono fakamulitukú kuo pau ke ke fekuki mo hoʻo filí—ʻikai ko ho ngaahi kaumeʻa ngali fakaʻuhinga leleí.
Ngāue ke fehoanaki mo hoʻo leá. Mahalo nai naʻá mo hoko ʻo kaungāmeʻa lelei ki muʻa, pea ʻoku fakanatula pē ke fakaʻamua te mo kei hoko ai pē ko e ongo kaungāmeʻa lelei. Ka, ʻoku ʻikai ke faʻa hoko ia pe malava. Ko ʻene ngaahi ongoʻi kiate koé kuo hoko ia ko ha ongo fakaemanako. ʻOku hā moʻoni ke fakakaukau ʻe malava pē ke ne tukunoaʻi ʻa e ngaahi ongo ko iá pea fakangalingali pē ke pehē naʻe ʻikai ha meʻa ʻe hoko? Ko ia, lolotonga ʻoku hā mahino ʻa e lelei ke mo feangafakakaumeʻaʻakí, ko e fetalanoaʻaki maʻu pē ʻi he telefoní pe ko hoʻomo lahi feohi fakataha ʻi he ngaahi tuʻunga fakasōsialé ʻe hangehangē te ne tafunaki ai pē ʻa ʻene loto-mamahí. ʻE lava ke iku ia ki hono vaʻingaʻaki ʻa ʻene ngaahi ongó, pea ʻoku ʻikai ko ha anga-ʻofa ia ʻi hoʻo tafaʻakí.
Naʻe fakaʻaiʻai ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻa e kau Kalisitiané ke nau “lea moʻoni” ʻiate kinautolu. (Efeso 4:25) Ko e fai peheé ʻe faingataʻa nai, ka ʻe tokoni nai ia kiate kimoua fakatouʻosi ke mo hokohoko atu ʻi hoʻomo moʻuí.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Kuo liliu ʻa e ngaahi hingoa ʻe niʻihi.
b Lolotonga ʻoku fakahanga ʻa e kupú ni ki he kau finemuí, ʻoku toe kaunga foki ʻa e tefitoʻi moʻoní ki he kau talavoú.
c Ko e ngaahi fakatuʻutāmaki ʻo e faialea lolotonga ʻa e kei taʻu siʻí naʻe fakamatalaʻi ia ʻi heʻemau ʻīsiu ʻo ʻEpeleli-Sune, 2001.
d Sio ki he kupu, “Fehuʻi ʻa e Toʻutupú . . . ʻOku Totonu Ke Ma ʻOsi?” ʻoku hā ʻi he ʻīsiu ʻo e Awake! ʻo Siulai 22, 1988.
[Fakamatala ʻi he peesi 15]
ʻOku ʻikai lava ke ke maʻu ʻa e ʻofa fakaemanakó ki ha taha pē
[Fakatātā ʻi he peesi 16]
ʻAi ke mahino mo totonu ʻi hono fakahaaʻi ʻa hoʻo ngaahi ongoʻí