Naʻe Mole ʻa ʻEku Pēpē Teʻeki Fāʻeleʻí
KO E ʻaho Mōnite ʻo ʻEpeleli 10, 2000, ko ha ʻaho māfana ia mo laʻalaʻā, ko ia naʻá ku kamata ʻalu ai ke fai ha ngaahi meʻa. Ko e toki lau pē ia ʻa e māhina hono fā ʻo ʻeku feitamá, pea neongo naʻe ʻikai te u ongoʻi longomoʻui lahi, naʻá ku fiefia ke ʻi tuʻa. Pea ʻi he lolotonga ʻeku tatali ʻi he laine tali totongí ʻi ha falekoloa meʻakai, naʻá ku ongoʻi ai ʻoku ʻi ai ʻa e meʻa ʻoku fehālaaki ʻiate au.
Naʻe fakapapauʻi ʻa ʻeku manavaheé ʻi heʻeku aʻu ki ʻapí. Naʻá ku ʻau—ko e meʻa ia ne ʻikai ke hoko lolotonga ʻa ʻeku ongo feitama ʻe ua ki muʻá—pea naʻá ne ʻai au ke u ilifia! Naʻá ku tā ki heʻeku toketaá, ka naʻá ne pehē ke u tatali ʻo toki ʻalu ange he ʻaho hono hokó, koeʻuhí naʻe ʻi ai foki ʻeku ʻapoinimeni ʻi he ʻaho ko iá. Ki muʻa ke u hanga mo hoku husepānití ʻo fakamohe ʻema ongo kiʻi tamaikí ʻi he pō ko iá, naʻá ma lotu fakataha ʻo kole kia Sihova ke ne ʻomai kia kimaua ha mālohi ʻi ha meʻa pē nai te ma fiemaʻu. Naʻe faifai pē peá u mohe.
Ka ʻi he taimi uá nai, naʻá ku ʻā hake ai ʻi ha langa lahi. Naʻe faifai pē pea holo hifo ʻa e langá, ka ʻi heʻeku toe tō hifo ʻo mohé, naʻe toe langa mai, ka ʻi he taimi ko ení naʻe ʻauʻauʻoho hokohoko. Naʻe toe fakalalahi mai mo e ʻaú, pea naʻá ku ʻiloʻi ai kuó u langā. Naʻá ku fakakaukau lahi, ʻi he feinga ke ʻiloʻi pe naʻe ʻi ai ha meʻa naʻá ku fai ʻo fakatupunga ai ke hoko ʻa e meʻá ni, ka naʻe ʻikai lava ke u fakakaukau ki ha fehālaaki ʻe taha naʻá ku fai.
ʻI he aʻu ki he nima hengihengí, naʻá ku ʻiloʻi ai kuo pau ke u ʻalu ki falemahaki. ʻI heʻeku aʻu ki ai mo hoku husepānití, naʻá ma fiefia ʻi hono tokangaʻi kimaua ʻe ha kau ngāue mātuʻaki anga-ʻofa, tokoni lahi, mo kaungāongoʻi ʻi he loki fakavavevavé. ʻI ha houa leva ʻe ua ki mui ai, naʻe ʻomai ai ʻe he toketaá kia kimaua ʻa e ongoongo naʻe ʻikai te ma fie fanongo ki aí: Kuo mole ʻa ʻeku pēpeé.
Koeʻuhi ko e ngaahi fakaʻilonga ki muʻá, naʻá ku mateuteu ai ki he ikuʻanga ko ení pea naʻá ku tali fiemālie ʻa e ongoongo ne ʻomaí. Tānaki atu ki ai, naʻe ʻi hoku tafaʻakí ʻa hoku husepānití ʻi he taimi kotoa ko iá pea naʻá ne mātuʻaki poupou moʻoni. Ka ʻi he teu ko eni ke ma ō ki ʻapi ʻo ʻikai mo ha pēpeé, naʻá ma fifili ai pe ko e hā te ma tala ki heʻema ongo tamaikí, ko Kaitlyn, ʻa ia naʻe taʻu ono, pea mo David naʻe taʻu fā.
Ko e Hā Te Ma Tala ki Heʻema Ongo Tamaikí?
Naʻe ō ʻa e ongo tamaikí ʻo mohe mo lāuʻilo naʻe ʻi ai e meʻa naʻe fehālaaki, ka ʻe anga-fēfē haʻama tala ange kia kinaua kuo mate ʻa hona kiʻi tuongaʻane pe tokoua ʻi he kahaʻú? Naʻá ma fakapapauʻi ai ke ma lea hangatonu mo faitotonu. Naʻe tokoniʻi kimaua ʻe heʻeku faʻeé ʻi he meʻá ni ʻaki hono tala ki he ongo tamaikí ʻe ʻikai ke ma foki atu mo e pēpeé. ʻI heʻema aʻu atú, naʻá na lele mai ke feʻiloaki mo kimaua peá na fāʻofua mo ʻuma ʻia kimaua. Ko ʻena ʻuluaki fehuʻí eni, “ʻOku sai pē ʻa e pēpeé?” Naʻe ʻikai lava ke u tali, ka ko hoku husepānití, naʻá ne puke maʻu mai kimautolu, ʻo ne pehē: “Kuo mate ʻa e pēpeé ia.” Naʻa mau fefāʻofuaʻaki mo tangi, ʻa ia naʻe tokoni ia ke kamata ai ʻa homau fakamoʻui fakaeongó.
Neongo ia, naʻe teʻeki ai ke ma mateuteu kakato ki he ngaahi tōʻonga ʻamui ange ʻa ʻema ongo tamaikí. Hangē ko ení ʻi ha uike ʻe ua hili ʻeku tamatoó, naʻe fanongonongo ai ʻi he fakatahaʻanga fakalotofonua ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová kuo mate ha tokotaha Fakamoʻoni taʻumotuʻa pea ko ha kaumeʻa ofi ia ʻo homau fāmilí. Ko David, ʻa e kiʻi taʻu faá, naʻá ne tangi halotulotu lahi, ko ia naʻe fua ai ia ki tuʻa ʻe hoku husepānití. ʻI heʻene nonga hifó, naʻe ʻeke ai ʻe David ʻa e ʻuhinga naʻe mate ai ʻa hono kaumeʻá. Naʻá ne ʻeke leva pe ko e hā ne mate ai ʻa e pēpeé. ʻI he hoko atu aí, naʻá ne ʻeke ai ki heʻene tamaí: “Te ke toe mate mo koe?” Naʻá ne toe fiemaʻu ke ʻiloʻi ʻa e ʻuhinga kuo teʻeki ke fakaʻauha ai ʻe Sihova ko e ʻOtuá ʻa Sētane pea kamata ke “fakatonutonu ʻa e ngaahi meʻá.” Ko e moʻoni, naʻá ma ʻohovale ke sio ki he lahi ʻo e meʻa naʻe nofo ʻi hono kiʻi ʻatamaí.
Naʻe toe ʻeke ʻe Kaitlyn ʻa e ngaahi fehuʻi lahi. ʻI heʻene vaʻinga mo ʻene ngaahi tamapuá, naʻá ne faʻa fakangalingali ʻoku puke ʻa e tamapua ʻe taha, lolotonga ia ʻoku hoko ʻa e ngaahi tamapua kehé ko e kau neesi pe ko e ngaahi mēmipa ʻo e fāmilí. Naʻá ne faʻu ha puha pepa ko ha falemahaki ia ki he tamapuá pea fakangalingali ʻi he taimi ki he taimi kuo mate ʻa e taha ʻo ʻene ngaahi tamapuá. Ko e ngaahi fehuʻi mo e fanga kiʻi vaʻinga ʻa ʻema ongo tamaikí naʻe ʻomai ai kia kimaua ʻa e faingamālie lahi ke akoʻi ai kia kinaua ʻa e ngaahi lēsoni mahuʻinga fekauʻaki mo e moʻuí mo e founga ʻe lava ke tokoniʻi ai kitautolu ʻe he Tohitapú ke kātekina ʻa e ngaahi ʻahiʻahí. Naʻá ma toe fakamanatu kia kinaua ʻa e taumuʻa ʻa e ʻOtuá ke ngaohi ʻa e māmaní ke hoko ko ha palataisi fakaʻofoʻofa, ʻo ʻatā mei he faʻahinga kotoa pē ʻo e faingataʻá mo e mamahí—naʻa mo e maté.—Fakahā 21:3, 4.
Founga ʻo ʻEku Fekuki mo e Molé
ʻI heʻeku ʻuluaki foki ki ʻapi mei he falemahakí, naʻá ku ʻi he tuʻunga ongonoa fakaeongo ai pea mole ʻa e manatú. Ko e ngaahi meʻa takatakai kotoa ʻiate aú ko e ngaahi meʻa ia naʻe fiemaʻu ke fai, ka naʻe ʻikai te u ʻiloʻi pe te u kamatá ʻi fē. Naʻá ku tā ki ha ngaahi kaungāmeʻa ʻa ia naʻa nau hokosia ʻa e meʻa tatau, pea naʻa nau hoko ʻo mātuʻaki fakafiemālie. Naʻe ʻomai ʻe ha kaumeʻa ʻofeina ʻe taha kia kimautolu ha ngaahi matalaʻiʻakau pea fokotuʻu mai ke ne ʻave ʻa e ongo tamaikí ʻi he houa efiafí. Naʻá ku houngaʻia lahi ʻaupito ʻi heʻene tokanga loto-māfana mo e tokoni ʻaongá!
Naʻá ku fokotuʻutuʻu ʻa e ngaahi tā fakafāmilí ki he ngaahi tohi taá. Naʻá ku siofi mo pukepuke ʻa e fanga kiʻi vala pēpē teʻeki ke tuí—ko e ngaahi fakamanatu pē ia naʻe lava ʻou ala ki ai fekauʻaki mo ʻeku pēpē naʻe molé. ʻI ha ngaahi uike, naʻe feliliuaki lahi ai ʻa ʻeku ngaahi ongoʻí. ʻI he ngaahi ʻaho ʻe niʻihi naʻe ʻikai lava ʻo tuku ʻa ʻeku tangí—neongo ʻa e poupou kotoa naʻá ku maʻu mei he fāmilí mo e ngaahi kaungāmeʻá. ʻI he taimi ʻe niʻihi, naʻá ku fakakaukau ai kuó u fakasesele. Ko e ʻi ai takatakai ʻi he ngaahi kaumeʻa naʻa nau feitamá ʻa e meʻa naʻe tautefito ʻa ʻene faingataʻá. Ki muʻá, naʻá ku fakakaukau atu ai ki ha tamatō ko ha “palopalema ʻikai loko mahuʻinga” ia ʻi he moʻui ʻa ha fefine, ko ha meʻa pē ʻoku tau fakaakeake mei ai ʻo ʻikai ha palopalema mātuʻaki lahi ia ai. He fehālaaki moʻoni ē ko au!a
ʻOfá—ʻa e Faitoʻo Lelei Tahá
ʻI he faai mai ʻa e taimí, ko ha faitoʻo ola lelei ʻa e ʻofa naʻe fakahaaʻi ʻe hoku husepānití pea mo e kaungā Kalisitiané. Naʻe ngaohi ʻe ha tokotaha Fakamoʻoni ha meʻakai ʻo ʻomai ki homau ʻapí. Naʻe ʻomai ʻe ha tokotaha mātuʻa ʻi he fakatahaʻangá pea mo hono uaifí ha ngaahi matalaʻiʻakau mo ha kaati talamonū, pea naʻá na nofo mai ʻi he efiafí. Naʻá ma ʻiloʻi ʻa e femoʻuekina naʻá na ʻi aí, ko ia naʻe maongo ki homa lotó ʻa ʻena tokangá. Naʻe ʻomai ʻe he ngaahi kaumeʻa kehe tokolahi ʻa e ngaahi kaati pe ko e ngaahi matalaʻiʻakau. Ko e fanga kiʻi foʻi lea faingofua “ʻOku mau fakakaukau atu kia kimoutolu” naʻe ʻuhinga lahi ʻaupito! Ko ha mēmipa ʻe taha ʻi he fakatahaʻangá naʻá ne tohi: “ʻOku tau vakai ki he moʻuí ʻo hangē ko e vakai ʻa Sihová—ko ha meʻa mahuʻinga ʻaupito. Kapau ʻokú ne ʻafioʻi ʻa e taimi ʻoku tō ai ha kiʻi foʻi misi ki he kelekelé, ʻokú ne ʻafioʻi moʻoni ʻa e taimi ʻoku tō ai ha kiʻi pēpē teʻeki ke fanauʻi.” Naʻe tohi mai ʻa hoku matāpule: “ʻOku tau mātuʻaki ofo ʻi he mana ʻo e fanauʻí mo e moʻuí, pea ʻoku tau toe ʻohovale tatau pē ʻi he taimi ʻoku ʻikai ai ke hao ʻo moʻuí.”
Lolotonga ʻa e ʻi he Fale Fakatahaʻangá ʻi ha ngaahi uike siʻi ki mui ai, naʻá ku ongoʻi ai te u tangi pea pau ai ke u mavahe ʻi he ki muʻa pē ke kamata ʻa e fakatahá. Ko ha ongo kaumeʻa ʻofeina ʻa ia naʻá na fakatokangaʻi mai ʻa ʻeku hū ki tuʻa mo e loʻimataʻiá naʻá na tangutu mo au ʻi he kaá, ʻo puke hoku nimá, pea ʻai au ke u kata. Naʻe ʻikai fuoloa ne mau foki kotoa toko tolu ki loto. Ko ha meʻa fakafiefia moʻoni ē ke maʻu ha ngaahi kaumeʻa ʻoku nau pipiki ʻo “ofi ange ʻi ha tokoua”!—Palovepi 18:24, NW.
ʻI he mafola atu ʻa e ongoongó, naʻá ku ʻohovale ai ʻi hono ʻiloʻi ʻa e tokolahi ʻo e kaungā Fakamoʻoni ʻa ia naʻa nau hokosia ʻa e meʻa tatau. Naʻa mo e faʻahinga ʻa ia naʻe ʻikai teu fuʻu vāofi mo ia ki muʻá naʻe malava ke nau fai mai ha fakafiemālie mo e fakalototoʻa makehe. Ko ʻenau poupou anga-ʻofa ʻi he taimi naʻá ku fiemaʻu aí naʻe fakamanatu mai ai kiate au ʻa e lea faka-Tohitapu ko ení: “Ko ha kaumeʻa moʻoni ʻoku ʻofa ia he taimi kotoa pē pea ko ha tokoua ia kuo fanauʻi mai ki he taimi ʻo e faingataʻá.”—Palovepi 17:17, NW.
Fakafiemālie mei he Folofola ʻa e ʻOtuá
Ko e Fakamanatu ʻo e pekia ʻa Kalaisí naʻe hoko mai ia ʻi he uike hili ʻa ʻeku tamatoó. ʻI he efiafi ʻe taha ʻi heʻemau lau ʻa e ngaahi fakamatala Tohitapu fekauʻaki mo e ngaahi ʻaho fakaʻosi ʻo Sīsuú, naʻe hoko fakafokifā mai ai kiate au ʻa e ongoʻi: ‘ʻOku ʻafioʻi ʻe Sihova ʻa e mamahi ʻo e molé. Naʻe mole meiate ia ʻa hono ʻaló tonu!’ Koeʻuhi ko Sihova ʻa ʻetau Tamai fakahēvaní, naʻe ngalo ʻiate au he taimi ʻe niʻihi ʻa e lahi ʻo ʻene mahinó pea mo e lahi ʻo e kaungāongoʻi ʻokú ne maʻu ki heʻene kau sevānití—ʻa e tangata mo e fefine. ʻI he taimi pē ko iá naʻá ku ongoʻi ai ha nonga lahi fakaʻulia. Naʻá ku ongoʻi ofi ange ai kia Sihova ʻi ha toe taimi ki muʻa.
Naʻá ku toe maʻu ʻa e fakalototoʻa lahi mei he ngaahi tohi makatuʻunga ʻi he Tohitapú, tautefito ki he ngaahi ʻīsiu ʻo e ongo makasini Taua Leʻo mo e ʻĀ Hake! he kuohilí, ʻa ia naʻe lave ai ki he mole ʻa ha taha ʻofeiná. Ko e fakatātaá, ko e ngaahi kupu ʻi he “Fehangahangai mo e Mole ʻa ha Kiʻi Tamá” ʻi he ʻīsiu ʻo e Awake! ʻo ʻAokosi 8, 1987, naʻe ʻaonga ʻaupito, ʻo hangē pē ko e polosiua ʻI he Mate ha Taha ʻOkú Ke ʻOfa Ai.b
Ko ha Ngataʻanga ki he Mamahí
ʻI he faai mai ʻa e taimí, naʻá ku ʻiloʻi ai kuó u sai ʻi he lava ke u kata ʻo ʻikai ongoʻi halaiá mo e taimi naʻe lava ai ke u fai ha fetalanoaʻaki ʻo ʻikai fai ai ha lave ki heʻeku pēpē ne molé. Neongo ia, ʻoku ou hokosia ʻa e mamahi fakaeongo ʻi he taimi ki he taimi, ʻo hangē ko ia ʻi he taimi naʻá ku sio ai ki ha ngaahi kaumeʻa ʻa ia ne ʻikai te nau fanongo fekauʻaki mo e tamatoó pe ko e taimi naʻe ʻaʻahi mai ai ha fāmili mo ha pēpē foʻou ki homau Fale Fakatahaʻangá.
ʻI he pongipongi leva ʻe taha naʻá ku ʻā hake ai mo e ongoʻi kuo faifai ange pea matolo atu ʻa e fuʻu loá. Naʻa mo e ki muʻa ke u ʻāʻā haké, naʻe ʻi ai ʻeku ongoʻi sai—ko ha nonga mo ha fiemālie naʻe ʻikai te u ongoʻi ʻi he laui māhina. Kae kehe, ʻi heʻeku ʻiloʻi kuó u feitama ʻi ha taʻu nai ʻe taha hili ʻa e mole ʻa ʻeku pēpeé, naʻe malanga hake ai ʻa e ngaahi fakakaukau fekauʻaki mo e malava ke hoko ha toe tamatō. Ko e meʻa fakafiefiá, naʻá ku fanauʻi ha pēpē tangata moʻui lelei ʻi ʻOkatopa 2001.
ʻOku ou kei mamahi pē ʻi heʻeku pēpē ne molé. Neongo ia, ko e tuʻunga kotoa ne hokó kuo fakatupulekina ai ʻa ʻeku houngaʻia ʻi he moʻuí, ʻi hoku fāmilí, ki he kaungā Kalisitiané, pea ki he ʻOtuá—ʻa ia ʻokú ne fakafiemālieʻi kitautolú. Kuo toe fakamamafaʻi ʻi he meʻa naʻe hokosiá ʻa e foʻi moʻoni fakaueʻiloto ʻoku ʻikai ke ʻave ʻe he ʻOtuá ʻetau fānaú ka ʻoku “hokonoa ki he faʻahinga kotoa pe ʻa e faingamalie mo e tuʻutamaki.”—Koheleti 9:11.
He fakatuʻotuʻa atu ē ko au ki he taimi ʻa ia ʻe fakangata ai ʻe he ʻOtuá ʻa e mamahí, tangí, mo e langa kotoa pē, ʻo kau ai ʻa e langa fakaesino mo fakaeongo ʻo e tamatoó! (Aisea 65:17-23) ʻE malava leva ai ʻa e faʻahinga talangofua kotoa ʻo e tangatá ke nau pehē: “ʻE Mate, kofaʻā hoʻo ikuna na? ʻE Mate, kofaʻā hoʻo huhu na?”—1 Kolinito 15:55; Aisea 25:8.—Tānaki Mai.
[Fakamatala ʻi lalo]
a ʻOku fakahaaʻi ʻi he fakatotoló ko e tokotaha taki taha ʻoku kehekehe ʻa ʻene feangai mo e tamatoó. ʻOku ongoʻi puputuʻu ʻa e niʻihi, siva ʻa e ʻamanaki ʻa e niʻihi, kae loto-mamahi fakaʻulia ʻa e niʻihi. Ko e mamahí ko ha tali fakanatula ia ki ha mole lahi hangē ko e tamatoó, ko e lau ia ʻa e kau fakatotoló, pea ko e konga ia ʻo e fakaakeaké.
b Pulusi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.
[Puha ʻi he peesi 21]
Ko e Toutou Hoko mo e Ngaahi Tupuʻanga ʻo e Tamatoó
“ʻOku fakahā ʻi he ngaahi akó ko e peseti ʻe 15 ki he 20 ʻo e ngaahi feitama kotoa ʻoku ʻiloʻí ʻoku iku ia ki he tamatō,” ko e lau ia ʻa e The World Book Encyclopedia. “Ka ko e tuʻunga fakatuʻutāmaki ʻo e tamatoó ʻoku ʻi he tuʻunga māʻolunga tahá ʻi he lolotonga ʻa e ʻuluaki uike ʻe ua hoko atu ʻi he tuʻituʻiá (feitamaʻí), ko ha taimi ʻa ia ʻoku ʻikai ʻiloʻi ai ʻe he kakai fefine tokolahi tahá ʻoku nau feitama.” ʻOku fakamatala ha maʻuʻanga fakamatala ʻe taha ʻo pehē ko e laka hake he “peseti ʻe 80 ʻo e ngaahi tamatoó ʻoku hoko ia ʻi he ʻuluaki uike ʻe 12 ʻo e feitamá,” ʻa ia ko e vaeua ai ʻi he māʻulalo tahá ʻoku pehē ko e fakatupunga ia ʻe he ngaahi mele ʻi he ngaahi kolomosome ʻo e pēpē teʻeki fanauʻí. Ko e ngaahi mele ko ení ʻoku ʻikai ko e tupu ia mei he ngaahi mele meimei tatau ʻi he ngaahi kolomosome ʻo e faʻeé pe ko e tamaí.
Ko e ngaahi tupuʻanga kehe ʻo e tamatoó ko e tupu nai ia mei he tuʻunga moʻui lelei ʻa e faʻeé. ʻOku tuhu ʻa e ngaahi mafai fakafaitoʻó ko e tupu ia mei he ngaahi mahaki ʻi he hōmoné mo e sisitemi maluʻí, ngaahi mahaki pipihi, mo e ngaahi tuʻunga faikehe ʻi he kau ki tuʻa ʻo e taungafanaú pe ko e taungafanau ʻo e faʻeé. Ko e ngaahi mahaki tauhi hangē ko e suká (kapau ʻoku ʻikai tokangaʻi lelei) mo e toto māʻolungá ko ha toe tupuʻanga tefito nai ia.
Fakatatau ki he kau mataotaó, ʻoku ʻikai ke tupu tefito ʻa e tamatoó ia mei he fakamālohi sinó, hiki ha ngaahi meʻa mamafa, pe ʻi hono fai ʻa e fehokotaki fakasinó. ʻOku ʻikai ngalingali ke fakatupunga ha tamatō ʻe ha tō, ko ha kiʻi taaʻi siʻisiʻi, pe ko ha ilifia fakafokifā. ʻOku pehē ʻe ha maʻuʻanga fakamatala ʻe taha: “ʻOku ʻikai ngalingali ʻe fakatupunga ha maumau ki he pēpē teʻeki fanauʻí ʻe ha lavea, tuku kehe kapau ʻoku lahi feʻunga ʻa e laveá ke fakatuʻutāmaki ki hoʻo moʻuí tonu.” Ko e lelei ʻo hono faʻu ʻo e taungafanaú ʻoku fakamoʻoniʻi ai ʻoku ʻi ai ha Tokotaha-Fakatupu poto mo ʻofa!—Sāme 139:13, 14.
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 23]
Founga ʻe Lava ke Tokoni Ai ʻa e Fāmilí mo e Ngaahi Kaumeʻá
ʻOku faingataʻa ʻi he taimi ʻe niʻihi ke ʻiloʻi ʻa e meʻa tofu pē ko ia ke leaʻaki pe fai ʻi he taimi ʻoku fuesia ai ʻe ha mēmipa ʻo e fāmilí pe ko ha kaumeʻa ha tamatō. ʻOku kehekehe ʻa e tali ʻa e kakaí ki ha mole pehē, ko ia ai, ʻoku ʻikai ha founga pē ʻe taha ki hono fai ʻa e fakafiemālié mo e tokoní. Kae kehe, fakakaukau ki he ngaahi fokotuʻu ko ení.c
Ngaahi meʻa ʻaonga ʻe lava ke ke fai ke tokoni:
◆ Fokotuʻu ange ke tokangaʻi ʻa e fānau lalahi angé.
◆ Teuteu ha meʻakai ʻo ʻomai ki he fāmilí.
◆ Fai foki ha tokoni ki he tamaí. Hangē ko ia ko e lea ʻa ha tamai ʻe taha, “ʻoku ʻikai te nau faʻu ha ngaahi kaati talamonū lahi ki he ngaahi tamaí ʻi he tuʻunga ko ení.”
Ngaahi meʻa ʻaonga ke leaʻaki:
◆ “ʻOku ou ongoʻi mātuʻaki loto-mamahi ʻi he fanongo fekauʻaki mo hoʻo tamatoó.”
ʻOku ʻuhinga lahi ʻa e ngaahi foʻi lea faingofua ko ení, pea ʻe lava ke fakaava ai ʻa e matapā ki ha ngaahi lea fakafiemālie lahi ange.
◆ “ʻOku sai pē ke ke tangi.”
ʻOku ʻi ai maʻu pē ʻa e hehema ke tangi ʻi he ʻuluaki ngaahi uike pe naʻa mo e ngaahi māhina ʻi he hili ha tamatoó. Fakapapauʻi ki he tokotahá ʻoku ʻikai te ke fakakaukau māʻulalo kiate ia ʻi heʻene fakahāhā ʻa ʻene ngaahi ongoʻí.
◆ “ʻE sai pē ke u toe tā mai he uike kahaʻú ke vakai pe ʻokú ke fēfē?”
ʻI he ʻuluaki taimí, ʻe maʻu nai ai ʻe he faʻahinga faingataʻaʻiá ha fakafiemālie lahi, ka ʻi he faai atu ʻa e taimí mo ʻenau kei mamahí, te nau ongoʻi nai kuo nau ngalo ʻi he niʻihi kehé. ʻOku lelei ke nau ʻiloʻi ʻoku hokohoko atu pē ʻa hoʻo poupoú. ʻOku lava ke hā ʻa e ngaahi ongoʻí ʻi he ngaahi uike pe lau māhina. ʻE lava ke toe langaʻi hake ia hili ha feitama lavameʻa.
◆ “ʻOku ʻikai moʻoni te u ʻiloʻi ʻa e meʻa ke leaʻakí.”
Ko e leaʻaki iá ʻoku faʻa lelei ange ia ʻi he ʻikai leaʻaki ha meʻá. Ko hoʻo faitotonú mo e moʻoniʻi meʻa ko ia ʻo hoʻo ʻi aí ʻoku tapua atu ai ʻa hoʻo tokangá.
Meʻa ke ʻoua ʻe leaʻaki:
◆ “ʻE lava maʻu pē ke toe ʻi ai haʻo pēpē ʻe taha.”
Neongo ʻe moʻoni nai eni, ʻe mahinoʻi nai eni ko hano tapua atu ia ʻo e ʻikai ha kaungāongoʻi. Naʻe ʻikai fiemaʻu ʻe he ongo mātuʻá ha pēpē pē, naʻá na fiemaʻu ʻa e pēpē ko iá. Ki muʻa ke na fakakaukau ki hano toe maʻu ha pēpē ʻe tahá, te na fiemaʻu nai ke tengihia ʻa ʻena pēpē ne molé.
◆ “Ngalingali pē naʻe ʻi ai ha meʻa ne fehālaaki fekauʻaki mo ia.”
Neongo ko e meʻá nai ia, ʻoku ʻikai ke mātuʻaki fakafiemālie ia. ʻI he fakakaukau ʻa e faʻeé, naʻá ne fata holo ha pēpē moʻui lelei.
◆ “Ko e meʻa pē ʻoku saiʻakí naʻe ʻikai te ke ʻiloʻi moʻoni ʻa e pēpeé. Ne mei kovi lahi ange kapau naʻe toki hoko ia ki mui.”
Ko e kakai fefine tokolahi tahá ʻoku nau fehokotaki vāofi mo ʻenau fanga kiʻi pēpē teʻeki fanauʻí ʻi ha taimi tōmuʻa ʻaupito. Ko ia ʻi he taimi ʻoku mate ai ha pēpē pehē, ʻoku faʻa hoko atu leva ai ʻa e mamahí. ʻOku toe lahi ange ʻa e mamahi ko ení ʻi he moʻoniʻi meʻa ko ia ʻo e ʻikai ha taha kehe naʻá ne “ʻiloʻi” ʻa e pēpeé ʻo hangē ko ia ko e faʻeé.
◆ “Ko e meʻa pē ʻoku saiʻakí ko e ʻi ai hoʻo fānau kehé.”
Ki he ongo mātuʻa mamahí, ʻoku tatau nai eni mo e pehē ki ha taha kuo mole hano konga: “Kehe pē ʻoku kei toe hao konga ʻe taha.”
Ko e moʻoni, kuo pau ke ʻiloʻi naʻa mo e kakai tokanga mo loto-moʻoni tahá ʻoku nau faʻa leaʻaki ʻa e meʻa halá. (Semisi 3:2) Ko ia ai, ko e kakai fefine ʻiloʻilo kuo nau fuesia ha tamatoó te nau loto ke fakahāhā ʻa e ʻofa faka-Kalisitiané pea ʻikai tukulotoa ha ongoʻi ʻita ki he faʻahinga ʻoku nau fai ha lea ʻuhinga lelei kae taʻefakapotopotó.—Kolose 3:13.
[Fakamatala ʻi lalo]
c Toʻo mei he A Guide to Coping With Miscarriage, naʻe teuteuʻi ʻe he Kulupu Tokoni ki he Tamatoó ʻa Uēlingatoni, Nuʻu Sila.