Ko e Telefoni Toʻotoʻó—Kaumeʻa pe ko e Fili?

MEI HE TOKOTAHA-TOHI ʻĀ HAKE! ʻI ʻAOSITELĒLIA

ʻI HE ngaahi taʻu kuo maliu atú, ko e foʻi lea “telefoni toʻotoʻo” ko ha meʻa ia naʻe ui halaʻi. Naʻe hoko ʻo “toʻotoʻo” pē ʻa e ʻū telefoní ʻo kapau naʻá ke mātuʻaki mālohi pe kapau ne ke maʻu ia kuo ʻosi ʻai ʻo faʻu ki hoʻo kaá, koeʻuhi ko honau ngaahi foʻi maká naʻe fuʻu mamafa ʻaupito. Ko e ʻū telefoní naʻe lalahi ange ia ʻi he ngaahi puha suú, pea naʻe feʻunga ʻa e fakamole ki aí mo e paʻanga ʻe laui afe.

ʻI he ʻahó ni ʻoku ʻi ai ʻa e ʻū telefoni toʻotoʻo ʻe 1.35 piliona. ʻI he ngaahi fonua ʻe niʻihi ʻoku laka hake he vaeua ʻo e tokolahi ʻo e kakaí ʻoku nau maʻu ia. Ko e lahi taha ʻo kinautolú ʻoku hao pē ia ʻi ho ʻaofinimá, pea ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻoku toe tokonaki taʻetotongi mai foki ia.a ʻOku fakamatala ʻe he pepa ʻAositelēlia ko e Bulletin: “ʻOku meimei tatau ʻa e lahi ʻo e ʻū meʻangāue ko ʻení ʻi hono ngāueʻakí pea mo e [lahi ʻo e] ngaahi seti TV pea mo e ngaahi komipiuta fakafoʻituituí ʻi hono fakatahaʻí.” ʻI he ngaahi fonua laka hake he 20, ʻi he taimi ní ʻoku lahi ange ai ʻa e ʻū telefoni toʻotoʻó ia ʻi he ʻū telefoni laine tuʻumaʻú. ʻOku fakamatalaʻi ʻe ha mataotao ngāue ʻe taha ʻa e ʻū telefoni toʻotoʻó ʻo ʻikai ko ha tekinolosia fakaofo pē ka “ko ha fakaʻilonga fakasōsiale.”

Ko e hā ʻa e uesia ʻoku fai ʻe he ʻū telefoni toʻotoʻó ki he sōsaietí? ʻOku nau hoko nai ko e kaumeʻa pe ko e fili?

Ko ha Lelei ki he Pisinisí

Ko e fakatau tupu lahi atu ʻo e ʻū telefoni toʻotoʻó ʻoku hoko ia ko e lelei ki he ngaahi pisinisi lahi. Naʻe pehē ʻe ha kautaha lahi ʻe taha: “Ko e māketi ʻo e telefoni toʻotoʻó ko e konga fakaʻilekitulōnika fakataua lahi taha ia kuo faifai pea fokotuʻú.” ʻI hono fakalea ʻe tahá, ʻoku lahi ange ʻa e paʻanga ʻoku fakamoleki ʻi he telefoni toʻotoʻó ʻi he taimí ni ʻi ha toe meʻangāue fakaʻilekitulōnika kehe ʻi he kuohilí.

Ko e fakatātaá, ʻi ʻAositelēlia, ʻoku laka hake he toko 15 miliona ʻo e toko 20 miliona ʻoku nofo aí ʻoku nau maʻu ha telefoni toʻotoʻo. Ko e kau kasitomā ʻi he taha pē ʻo e ngaahi kautaha telefoni lahi ʻi he fonua ko iá ʻoku nau fakahoko ʻa e ngaahi tā ki tuʻa ʻi he telefoni toʻotoʻó ʻe 7.5 piliona ʻi ha taʻu ki mui mai. ʻI māmani kotoa, ʻoku fakatupu ʻe he ʻū telefoni toʻotoʻó ʻa e paʻanga ʻe laui piliona ʻi he taʻu maʻá e ngaahi kautaha fakafetuʻutaki telefoní. ʻOku faingofua ke mahinoʻi ʻa e ʻuhinga ʻoku vakai ai ʻa e pisinisi lalahí ki he telefoni toʻotoʻó ʻi he tuʻunga ko ha kaumeʻá.

Fakatupu ha Lea Foʻou

Ko e lahi ʻo e ngaahi pōpoaki ʻe laui miliona ʻoku feʻaveʻaki ʻi he vahaʻa ʻo e ʻū meʻa ngāue tekinolosia māʻolunga ko ʻení, ʻoku ʻikai ke ʻi he tuʻunga ia ʻo e feleaʻakí, ka ʻi he tuʻunga ʻo e hiki leá. ʻI hono kehe mei he lea ʻi he telefoní, ko ha tupulaki ʻi he lahi ʻo e kau ngāueʻaki ʻo e telefoni toʻotoʻó​—ʻo tautefito ki he toʻutupú​—ʻoku nau ngāueʻaki ha sēvesi ʻa ia ʻoku ui ko e Short Message Service (SMS; Sēvesi Pōpoaki Nounou). Ko e sēvesi ko ʻení ʻokú ne fakaʻatā ai kinautolu, ʻi ha fakamole siʻisiʻi pē ʻi hono fakahoa atú, ke taipeʻi pea ʻoatu ai ha ngaahi pōpoaki nounou ki ha taha ʻo kinautolu. Koeʻuhi ko e fetuʻutaki ʻi he foungá ni ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa hono taipeʻi ha pōpoaki ʻaki ʻa e kī valevale ʻo e telefoní, ko e kau poupou loto-māfana ʻo e SMS ʻoku nau ngāueʻaki ha tuʻunga fakanounou ʻo e leá ʻa ia ʻoku fakatahaʻi ai ʻa e ʻū mataʻitohí pea mo e ʻū mataʻifiká ke ne ʻai ke ongo mai ai ʻa e foʻi leá. Neongo ʻa e taʻefeʻungamālie ʻo hono faʻu mo taipeʻi ʻo ha pōpoaki ʻo kehe ia mei he lea ki he tokotaha ʻokú ne tali maí, ʻi he māhina taki taha ʻoku meimei ko e ngaahi pōpoaki ʻe 30 piliona ʻoku feʻaveʻaki ʻi māmani lahi.

Ko e hā ʻoku fekauʻaki mo ia ʻa e kotoa ʻo e ngaahi pōpoaki ko ʻení? Ko ha fakatotolo ʻi Pilitānia naʻe ʻilo ai ko e peseti ʻe 42 ʻo e toʻutupú ʻi he vahaʻa taʻu 18 mo e 24 ʻoku nau ngāueʻaki ai ʻa e SMS ki he fakamalingá, peseti ʻe 20 ʻoku nau ngāueʻaki ʻa e faʻahinga fetuʻutaki ko ʻeni ʻo e kuongá ke kole ai ki ha taha ke faialea mo ia, pea ko e peseti ʻe 13 kuo nau ngāueʻaki ia ke fakangata ʻaki ha vahaʻangatae.

ʻOku hohaʻa ʻa e niʻihi ʻo e kau ʻanalaiso fakasōsialé ʻo pehē ko e sipela pea mo e faʻunga fakaelea hala ʻoku ngāueʻaki ʻi he ngaahi pōpoaki SMS ʻoku nau maumauʻi ai ʻa e ngaahi pōtoʻi tohi mo e lautohi ʻa e fānaú. ʻOku fakafisingaʻi ia ʻe he niʻihi kehé, ʻo nau pehē ko e meʻa makehe ʻa e SMS ʻa ia ʻokú ne “fakakake ai ʻa e faitohí ʻi ha toʻutangata foʻou.” Ko ha tokotaha-lea ʻo ha kautaha ʻa ia ʻoku nau faʻu ha tikisinale faka-ʻAositelēlia naʻá ne tala ange ki he nusipepa Sun-Herald: “ʻOku ʻikai ke mau faʻa maʻu ʻa e faingamālie ke fakatupu ha sitaila foʻou kakato [ʻo e leá] . . . ko e fakatahaʻi ʻo e pōpoaki hiki leá [SMS] pea mo e ʻinitanetí ʻoku ʻuhinga iá ʻoku fai ʻe he toʻutupú ha toe faitohi lahi ange. Kuo pau ke [nau] poto mo pōtoʻi lea feʻunga ke ʻiloʻi ʻa e sitailá pea mahinoʻi lelei ʻa e ngaahi foʻi lea ʻoku ʻilolahiá pea mo e ngaahi fakaʻilonga lea he fetuʻutaki . . . ʻo e sitaila faitohi tefito ko ʻení.”

Ngaahi Hehema Taʻefakakaumeʻa

Lolotonga ko e ʻū telefoni toʻotoʻó ko ha meʻangāue ʻaonga fakatouʻosi ia ʻi he fakasōsialé mo e ngāue fakapisinisí, ki he kau ngāue tokolahi ko e ʻū meʻangāue ko ʻení ʻoku hā ngalingali nai he taimi ia ʻe niʻihi ʻoku lahi ange ʻene hoko ʻo hangē ko ha haʻisiá ʻi heʻene hoko ko ha kaumeʻá​—ʻo ʻai ai ke nau ongoʻi ʻoku sēiniʻi kinautolu ki he ʻōfisí. ʻI ha savea ʻe taha naʻe ʻilo ai ko e peseti ʻe 80 ʻo e kau ngāue tuʻuakí mo e peseti ʻe 60 ʻo e kau ngāue langá ʻoku nau ongoʻi ko ha tenge ia ke ala maʻu kinautolu, ʻo tatau ai pē ki honau kau pule ngāué pe ko ʻenau kau alea ngāué, ʻi he taimi kotoa pē. Ko e tenge ʻoku ongoʻi ʻe he kakaí ke tali ha tā mai ʻi he telefoni toʻotoʻó ʻo tatau ai pē pe ʻoku nau ʻi fē pe ko e hā ʻa e meʻa ʻoku nau faí ʻokú ne fakatupunga ai ʻa e meʻa ʻoku ui ʻe ha faifakatotolo ʻe taha ko e “tōʻonga fakahohaʻa.” ʻI he tali ki aí, kuo faʻu ai ʻe he kau ʻenisiniá ha naunau langa ke ngāueʻaki ʻi he ngaahi falekaí mo e falefaivá ʻa ia ʻoku lava ai ke ne poloka ʻa e ʻū fakaʻilonga ʻo e telefoni toʻotoʻó.​—Sio ki he puha “Ngaahi Fokotuʻu ki he Telefoni Toʻotoʻó.”

ʻI he lahi ange ʻi hono faʻu pē ʻo ha ngaahi meʻa fakahohaʻa fakatupu ʻitá, ko e ʻū meʻangāue ko ʻeni ʻoku meimei ʻi he feituʻu kotoá ʻoku nau maʻu ʻa e malava ke hoko ko ha fili kinautolu ʻo e kakaí. ʻI ha fakatotolo ʻi Kānata naʻe ʻilo ai ko hono ngāueʻaki ʻo e telefoni toʻotoʻó lolotonga e fakaʻulí ʻoku fakatuʻutāmaki tatau pē ia mo e fakaʻuli ʻi he malumalu e tākiekina ʻo e ʻolokaholó. Ko Palōfesa Mark Stevenson, ʻo e Senitā Fakatotolo Lavea ʻi he ʻUnivēsiti ʻo ʻAositelēlia Hihifó, ʻokú ne fakamatalaʻi ko e fakahoko ha fetalanoaʻaki ʻi he telefoní ʻoku faingataʻa lahi ange ia ʻi hono fai pē ʻo ha fetalanoaʻaki ʻi he kaá pea mo ha tahá. Neongo ʻa e ngaahi fakatuʻutāmakí pea mo e moʻoniʻi meʻa ko ia ʻoku lava ʻe he kau polisí ʻi he ngaahi feituʻu ʻe niʻihi ʻo tauteaʻi ʻa e kau fakaʻuli ʻoku nau ngāueʻaki ʻa e telefoni toʻotoʻó, naʻe ʻilo ai ʻi ha savea ki mui mai ko e toko 1 ʻi he toko 5 ʻo e kau fakaʻuli ʻAositelēlia kotoa pē ʻoku nau feʻaveʻaki ʻa e ngaahi pōpoaki SMS pea ko e vahe tolu ʻe taha ne nau fai pe tali ʻa e ngaahi tā ʻi heʻenau telefoni toʻotoʻó lolotonga ʻa e fakaʻulí.

Ko e ngaahi fakatuʻutāmaki ʻo e ngāueʻaki taʻefeʻungamālie ʻo e telefoni toʻotoʻó ʻoku aʻu ia ki he fefonongaʻaki he ʻeá. Lolotonga ko e fakauaea ʻi he ngaahi vakapuna foʻou angé ʻoku maluʻi ia mei he ʻū fakaʻilonga ʻo e telefoni toʻotoʻó, ko e niʻihi ʻo e ngaahi vakapuna ʻoku kei ngāué ʻoku pehē ʻoku uesiangofua ʻe he fakafeʻātungiá. ʻOku līpooti ʻe he New Scientist: “ʻI ha tesi ʻi loto ʻi ha ongo vakapuna lalahi, kuo fakapapauʻi ai ʻe he Civil Aviation Authority [CAA; Mafai Vakapuna Sivile] ʻa Pilitāniá ko e huelo fakaletiō ʻo e telefoni toʻotoʻó ʻokú ne fakafeʻātungiaʻi ʻa e ngaahi meʻangāue fakaʻilekitulōnika ʻa ia ʻoku mahuʻinga ki he puna ʻa e vaká ʻi ha tuʻunga malú.” ʻI hono fakapapauʻi ha fakamanamana tefito naʻe ʻomai ʻe he ʻū telefoní, naʻe pehē ʻe ha tangata-lea CAA: “Ko ha telefoni toʻotoʻo ʻokú ne tukuange ha mālohi lahi ange ʻi heʻene mamaʻo atu ange mei ha tauʻanga vakapuná. Ko ia ʻi he mahiki hake ha vakapuna ki ʻolungá, ʻoku tupulaki ai ʻa e mālohi ʻo e fakaʻilonga ʻo e telefoni toʻotoʻó, ʻo fakalahi ai ʻa e tuʻunga ʻo e fakafeʻātungiá ʻi ha taimi faingataʻa ʻi ha puna.” ʻI ha fakatotolo ʻi ʻAositelēlia naʻe ʻilo ai ko e ʻū meʻangāue fakaʻilekitulōnika fakafoʻituituí, ʻo kau ai ʻa e ʻū telefoni toʻotoʻó, ne nau fakatupunga ha ngaahi meʻa naʻe hoko ʻa ia naʻe faingataʻaʻia ai ʻa e vakapuna fakakomēsialé ʻi he ngaahi palopalema he puná koeʻuhi naʻe tukunoaʻi ʻe he kau pāsesé ʻa e ngaahi fakatokanga ke tāmateʻi ʻa e ʻū meʻangāué ʻi he taimi ʻoku nau ʻi loto aí.

ʻŪ Telefoni Toʻotoʻó mo e Kanisaá

ʻOku kei hokohoko atu pē ʻa e fekīhiakí pe ko e ngaahi peau fakaletiō ʻoku tukuange ʻe he ʻū telefoni toʻotoʻó pe ko e ʻū tauʻanga vakapuna ʻoku nau fakamafola ʻenau ngaahi fakaʻilongá ʻoku lava ke ne fakatupunga ʻa e kanisaá ʻi he faʻahinga ʻo e tangatá. Koeʻuhi ʻoku ngāueʻaki ʻe he laui teau miliona ʻo e kakaí ʻa e ʻū meʻangāue ko ʻení, neongo kapau ko e peseti siʻisiʻi pē naʻe pau ke nau fakatupulekina ha ngaahi palopalema ʻi he moʻuí, ʻe lava ke tupu ia ki ha fakatuʻutāmaki lahi ʻi he moʻuí. Ko ia ai, ʻoku lahi ʻaupito ʻa e ngaahi ako fakasaienisi loloto kuo nau fakatotoloʻi ʻa e uesia ʻo e huelo fakaletiō ʻo e telefoni toʻotoʻó ki he ngaahi sela ʻi he sinó. Ko e hā ʻa e ngaahi fakamulituku kuo aʻu ki aí?

Naʻe tukuange mai ʻe he Independent Expert Group on Mobile Phones (IEGMP; Kulupu Mataotao Mavahe ki he Telefoni Toʻotoʻó) ha līpooti ʻo pehē: “ʻOku tui ʻa e Kulupu Mataotao ʻo pehē, makatuʻunga he fakamoʻoni ʻoku lolotonga maʻú, ʻoku ʻikai ʻi ai ha fiemaʻu ia ki he kakaí fakalūkufua ke nau hohaʻa fekauʻaki mo hono ngāueʻaki ʻo e ʻū telefoni toʻotoʻó.” Naʻe toe līpooti ʻe he New Scientist: “Neongo ʻa e ngaahi fakamatala fakailifia ʻi he ngaahi taʻu kuo maliu atú, ko e lahi taha ʻo e fakamoʻoni ʻo aʻu mai ki he taimi ní ʻoku fokotuʻu ai ko e eʻa atu ki he ngaahi peau fakaletiō ʻoku tukuange maí ʻoku ʻikai haʻane uesia kovi ki he moʻuí. Ko e ngaahi fakatotolo kuo nau fakahaaʻi ʻa e ngaahi uesiá kuo fakamoʻoniʻi ai ʻa e faingataʻa ke toe fai hano fakalahí.”

Koeʻuhi ko e ngaahi tālaʻa fuoloa ʻo fekauʻaki mo e uesia ʻa e telefoni toʻotoʻó ki he moʻuí, ʻoku hokohoko atu ai hono fakamoleki ʻa e paʻanga ʻe laui miliona ke fakalahi atu ʻa e fakatotoló. Kae ʻoleva ke maʻu ha tali papaú, ʻoku fakahinohino mai ʻe he IEGMP ʻa e meʻá ni: “Ngāueʻaki ʻa e ʻū telefoní [toʻotoʻo] ʻi he taimi nounou taha ʻe ala lavá. Ngāueʻaki ʻa e ʻū telefoni ʻoku nau tukuange ʻa e konga tefito siʻisiʻi pē ʻo e huelo fakaletioó ʻa ia ʻoku lava ke komo ʻe he foʻi ʻulú (SAR). Ngāueʻaki ʻa e ʻū telefoni selulā ʻa ē ʻoku ʻi ai honau fanga kiʻi meʻa fanongo ʻoku ʻai ki he telingá pe meʻa-leá pea mo e ʻū meʻangāue kehe ne ʻosi tokonaki mai ʻa ia kuo fakamoʻoniʻi te ne fakasiʻisiʻi ʻa e SAR.” Naʻe toe fakahinohino mai ʻe he Kulupu Mataotao ʻo pehē “ko e fānau siʻi hifo he taʻu taha onó ʻoku totonu ke fakaʻaiʻai kinautolu ke ʻoua ʻe ngāueʻaki ʻa e ʻū telefoni toʻotoʻó,” koeʻuhi ko e halanga neave kei tupu ʻo e fānaú ʻe ʻai ai kinautolu ke “laveangofua ange ʻi ha ngaahi fakatamaki ʻikai ʻiloʻi ʻi he moʻuí.”

Neongo ʻene hoko ko e meʻa tefito ʻo e fekīhiakí, ʻoku maʻu ʻe he telefoni toʻotoʻó ha kaunga loloto fakatouʻosi ki he tuʻunga fakaʻekonōmiká mo e fakasōsialé. ʻI he hangē ko hono ngaahi tokoua fakaʻilekitulōniká​—ʻa e TV pea mo e komipiuta fakafoʻituituí—ʻoku maʻu ʻe he telefoni toʻotoʻó ʻa e malava ke hoko ko ha meʻangāue ʻaonga ia ʻoku puleʻi pe ko ha meʻa ʻokú ne puleʻi ʻa e tokotaha ʻokú ne ngāueʻakí. Ko e mālohi ke fakapapauʻi pe ʻoku hoko ia ko e kaumeʻa pe ko e filí ko e moʻoni ʻoku ʻi he nima ia ʻo e tokotaha ʻokú ne ngāueʻakí.

[Fakamatala ʻi lalo]

[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 13]

NGAAHI FOKOTUʻU KI HE TELEFONI TOʻOTOʻÓ

1. Tuku hifo ʻa e leʻo-lahi ʻo ho leʻó ʻo kapau ʻokú ke ngāueʻaki hoʻo telefoní ʻi ha feituʻu kakaiʻia. Ko e meʻa-lea ʻi he telefoní ʻoku mātuʻaki ongongofua, pea ko e faʻahinga takatakai ʻiate koé ʻoku ngalingali ʻoku ʻikai te nau mahuʻingaʻia ʻi hoʻo fetalanoaʻaki tāutahá.

2. Tāmateʻi ʻa e telefoní pe seti ia ke tetetete fakalongolongo ʻi he taimi ʻokú ke ʻi he ngaahi fakatahataha fakalotú aí, ʻi he ngaahi fakataha fakapisinisí, ʻi ha falefaiva pe ko ha toe meʻa kehe ʻoku fai ʻoku tokolahi ai ʻa e kakaí, pe ʻi ha falekai.

3. ʻOua te ke ngāueʻaki ha telefoni toʻotoʻo lolotonga ʻa e fakaʻulí.

[Fakatātā ʻi he peesi 12]

ʻI māmani lahi, ʻoku fakafuofua ko e ngaahi pōpoaki hiki lea ʻe 30 piliona ʻoku feʻaveʻaki ʻi he māhina taki taha

[Fakatātā ʻi he peesi 14]

Ko hono ngāueʻaki ʻo ha telefoni toʻotoʻo lolotonga ʻa e fakaʻulí ʻe lava ʻo fakatuʻutāmaki tatau ia mo e fakaʻuli ʻi he malumalu e tākiekina ʻo e ʻolokaholó