ʻOku ʻEke ʻe he Toʻutupú . . .
“ʻOku Totonu Ke U ʻAhiʻahiʻi ʻa e Faialea ʻInitanetí?”
“Ko e ʻaho kotoa pē naʻá ma feʻīmeiliʻaki. Naʻá ma fai ʻa e ngaahi palani ki ha feituʻu ke ma nofo mo ngāue ai. Ko au naʻe pau ke u tokonaki ʻa e ongo foʻi mama fakamaʻú. Naʻe teʻeki ai ke aʻu ʻo māhina ʻe taha ʻema mahení pea naʻe teʻeki ai ke ma fetaulaki.”—Mōnika, ʻAositulia.a
ʻOKÚ KE saiʻia moʻoni ke ke fetaulaki mo ha taha—ko ha taha ʻe malava ke ke maheni mo ia, ko ha taha te ke loto nai ke ke mali mo ia. Ka, ʻi he aʻu mai ki he taimi ní, ʻoku teʻeki ai pē ke ola ʻa hoʻo ngaahi feinga ke maʻu ha taha peheé. Ko e ngaahi feinga taumuʻa lelei ʻa e ngaahi kaungāmeʻá mo e fāmilí ke fokotuʻutuʻu ha taha kiate koé kuó ne fakamaaʻi pē koe ai pea ʻai ai ke ke hoko ʻo toe loto-foʻi ange ʻi ha toe taimi. Ko ia, ʻokú ke fifili pe te ke kumi tokoni nai ki he tekinolosiá.
ʻI he kuonga ko eni ʻo e komipiutá, ko hono kumi ha hoa feʻungamālié ʻe hangē nai ko ha ngaahi foʻi lomi siʻi pē ke faí. ʻOku pehē ʻe he niʻihi, ko e meʻa pē ke ke faí, ko hoʻo fakahoko (log on) ki ha tuʻuʻanga Uepi (Web site) ʻa ia kuo fokotuʻutuʻu tefito ki he faʻahinga ʻoku teʻeki malí. ʻOku līpooti ʻe he New York Times ʻo pehē, ʻi he māhina ʻe tahá ʻi he ʻIunaite Seteté ʻataʻatā pē, ʻoku ʻahia ai ʻe he kakai ʻe toko 45 miliona ʻa e ngaahi tuʻuʻanga Uepi faialea ʻi he ʻInitanetí. ʻOku taku ʻe he kautaha ʻInitaneti moaʻuli ʻe taha, ko e kakai laka hake he toko hiva milioná ʻoku nau ngāueʻaki ʻa ʻene sēvesí ʻi he ngaahi fonua ʻe 240.
Ko e Fakamānako ʻo e Faialea ʻInitanetí
ʻOkú ke mā pea ʻokú ke faingataʻaʻia ʻi he feʻiloaki mo e kakaí? ʻOkú ke manavasiʻi ki hano fakataleʻi koe? Pe ʻokú ke ongoʻi pē ʻoku siʻi ʻa e faʻahinga ke maʻu ko ha hoa mali ʻi he feituʻu ʻokú ke nofo aí? Tā ʻe hoko nai ʻa e faialea fakakomipiutá ia ʻo fakamānako kiate koe. Ko e taha, ʻoku talaʻofa atu ʻe he ngaahi sēvesi ʻInitaneti moaʻulí te ke pule pē ki hoʻo “kau faialeá.” ʻOku tokonaki atu ʻa e ngaahi puha fekumi ʻa ia ʻoku fakahā ai ʻa e ngaahi taʻú, ngaahi fonua ʻoku nofo aí, ngaahi fakamatala fekauʻaki mo e tokotahá, ngaahi tā pea mo e ngaahi hingoa ʻoku ʻikai fakahā ʻa ia ʻoku ngāueʻaki ke hū ai ki he kautaha ʻInitanetí. ʻI hono maʻu ʻa e mafai ke ke fai ʻa e filí, ʻe hangē nai ʻoku ngali ola lelei ange ʻa e faialea ʻInitanetí ia mo siʻi ʻene fakalotomafasiá ʻi he fetaulaki mata ki he matá.
Ko e hā ʻa e tuʻunga moʻoní? ʻOku taki moʻoni atu ʻa e faialea ʻInitanetí ki he fiefia tuʻuloa? Sai, fakakaukau angé ki hení: ʻI he vahaʻa taimi ko e taʻu ʻe ono, naʻe maʻu ai ʻe ha kautaha moaʻuli ʻe taha ʻa hono kau mēmipa ʻe toko 11 miliona. Neongo ia, ko e mali pē ʻe 1,475 naʻe hoko aí. Ko ha kautaha faialea ʻe taha mo hono kau mēmipa laka hake he toko taha milioná naʻa nau lisi ha ngaahi mali pē ʻe 75 kuo fakapapauʻí! Ko e hā ʻa e meʻa ʻoku hoko ki he ʻalungá ni?
Ko ha ʻAta Moʻoni?
Naʻe pehē ʻe ha kupu nusipepa ʻe taha: “ʻI he ʻInitanetí, ʻoku fakahaaʻi ai ʻoku fakaʻofoʻofa, faitotonu mo lavameʻa ʻa e tokotaha kotoa.” Ka ʻoku moʻoni fēfē ʻa e fakamatala ʻoku ʻomai ʻe he kakaí fekauʻaki mo kinautolú? ʻOku peheni hono fakamatalaʻi ia ʻe ha kupu ongoongo ʻe taha: “ʻOku fakamaʻamaʻaʻi pē ʻa e kiʻi loi ia ʻa e tokotaha kotoa.” Ko ha ʻētita ʻo ha makasini ʻiloa ʻa e kau taʻu hongofulu tupú naʻá ne fai ha fekumi fakafoʻituitui ki he taukaveʻi ko ení. Naʻá ne kau atu ki he tolu ʻo e ngaahi tuʻuʻanga Uepi faialea ʻiloa tahá pea taimi nounou pē mei ai naʻá ne maʻu ha ngaahi tali. Naʻe taki atu eni ki ha faialea mo ha kau tangata. Ko e hā ʻa e olá? Ko e koto launoa moʻoni! Naʻe mataʻāʻā ʻa e loi ʻa e kau tangatá ʻo fekauʻaki mo kinautolú. Naʻá ne fakatokanga: “Mei he meʻa naʻá ku hokosiá, ʻoku nau loi.”
Ko hono ʻomi loi ʻo e māʻolunga pe mamafa ʻo ha tahá ʻe ngali hangē nai ia ha kiʻi meʻa siʻí. ʻE pehē nai ʻe ha niʻihi: ‘ʻOku ʻikai ke loko mahuʻinga ʻa e fōtungá ia.’ ʻOku moʻoni, ko e Tohi Tapú tonu ʻokú ne pehē “koe mea kākā ae matamatalelei, bea koe vaiga ae hoihoifua.” (Palovepi 31:30, PM) Ka ko e loi ʻi he fanga kiʻi meʻa hā ngali īkí ko ha founga lelei ia ke kamata ai ha vahaʻangatae? (Luke 16:10) ʻE fēfē hoʻo falala ki he ngaahi meʻa kehe ʻe leaʻaki nai ʻe he tokotahá fekauʻaki mo e ngaahi ʻīsiu mamafa ange, hangē ko e ngaahi taumuʻa fakafoʻituituí? ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú: “Mou taki taha lea aki ae mooni.” (Sakalaia 8:16, PM) ʻIo, ʻoku fakatoka ʻe he faitotonú ʻa e makatuʻunga ki ha vahaʻangatae ʻe malava ke tupu.
Kae kehe, ko e faialea ʻi he ʻInitanetí ʻoku faʻa kau ki ai ha ngaahi fakaʻānaua taʻemoʻoni. Ko e fakamatala eni ʻa ha līpooti ʻa e Newsweek: “Ko e faʻahinga ʻoku nau ngāueʻaki iá ʻe malava ke nau fakalea fakalelei ʻenau ngaahi ʻī-meilí pea fakahaaʻi kinautolu ʻi he founga fakamānako tahá. . . . Ko e olá ko ha tali lelei ʻoku ʻomai ʻe he tokotaha ʻokú ne laú: ʻoku nau ngali anga-lelei mo mahuʻingaʻia ʻiate koe, ko ia ʻokú ke anga-lelei mo mahuʻingaʻia ʻiate kinautolu.” Hangē ko e lau ʻa ha palōfesa ʻi he Kautaha Meʻa Fakatekinikale Rensselaer ʻo Niu ʻIoké ʻa ia ʻokú ne ako ki he ngaahi vahaʻangatae faka-ʻInitanetí, ʻe fakahokongofua ʻaupito nai ha fepikitaki mālohi ʻi he ngaahi tuʻunga peheé. Kae hangē ko ia ʻoku faʻa fakatokangaʻí, ʻoku ʻikai malava ke fai ha falala ki he meʻá ni ke taki atu ai ki ha nofo mali fiefia. Naʻe tohi ha tangata fekauʻaki mo ʻene faialea ʻi he ʻInitanetí: “Ko ha tauhele ia. ʻOku fakafonu ʻe hoʻo fakakaukaú ʻa e ngaahi fakamatala ʻoku ʻikai maʻú ʻaki ʻa e meʻa tofu pē ʻokú ke fiemaʻú.”
Fetaulakí
Kae kehe, ʻe tui nai ha niʻihi ko e ʻikai ha fetaulakí ʻoku ʻi ai hono ngaahi lelei makehe. Te nau ongoʻi nai ko e faialea ʻInitanetí ʻoku fakaʻatā ai ʻa e ngaahi hoá ke nau tokanga pe ʻoku fēfē ha hoa ʻoku ʻamanekina ʻi hono anga ʻi lotó ʻo ʻikai fakaleluʻi ia ʻe he fōtunga fakafoʻituituí. Moʻoni ia, ʻoku fakalototoʻaʻi kitautolu ʻe he Tohi Tapú ke tau tokanga ki he ngaahi ʻulungāanga ʻi loto ʻo ha taha. (1 Pita 3:4) Ka ko e palopalemá he ʻi ha vahaʻangatae fakakomipiuta, ʻe ʻikai malava ai ke ke sio ki he anga ʻo e ngaue ʻa e sinó ke fakahaaʻi ʻa e fakakaukaú, malimalí pe ongoʻí. ʻE ʻikai malava ke ke sio ki he anga ʻo ʻene tōʻonga ki he niʻihi kehé pe ʻi he taimi ʻoku ʻi he malumalu ai ʻo e tengé. Pea ʻoku mahuʻinga ʻa e ngaahi meʻa peheé ʻi hono fakapapauʻi pe ko ha tokotaha ia ʻe malava ke ke falala mo ʻofa ai. Lau ʻa hono fakamatalaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa e ʻofá ʻi he 1 Kolinito 13:4, 5. Fakatokangaʻi ʻoku fakamatalaʻi ʻa e ʻofá ʻaki ʻa e tōʻonga, ʻikai ʻaki ʻa e lea. Ko ia, kuo pau ke ke fakamoleki ha taimi ke siofi ai ha taha pe ʻoku tatau ʻene tōʻongá mo ʻene leá.
ʻI he ʻikai ke maʻu ʻa e ngaahi fakamatala mahuʻinga peheé, ʻe faʻa kamata vave ai ʻe he ngaahi hoá ʻa hono fevahevaheʻaki ʻo e ngaahi ongo fekoekoeʻí mo e ngaahi fakakaukaú ʻi he faisoó. ʻI he ʻikai tokangá, ʻoku fai fakavave ʻe he ngaahi hoa ʻe niʻihi ʻa e ngaahi tukupā mafatukituki fakaeʻofa, neongo ʻoku ʻikai te nau fuʻu feʻilongaki. ʻI ha kupu naʻe fakakaveinga “ʻI he ʻInitanetí, ʻOku Kui Moʻoni ʻa e ʻOfá” ʻoku fakamatala ai ki ha ongo meʻa, ʻa ia ʻokú na vāmamaʻoʻaki ʻa e maile ʻe 8,000 naʻá na fetaulaki ʻi he ʻInitanetí. ʻI he hili mei ai ʻa e uike ʻe tolu naʻá na fetaulaki. “Naʻe matolu ʻa hono masikalá,” ko e lau ia ʻa e sianá. “ʻOku ʻikai te u faialea mo e kakai fefine ʻoku masikalá.” Naʻe ngata vave ʻa e vahaʻangataé. Ko e ola ʻo ha toe fetaulaki ʻe taha naʻe fuʻu fakasiva ʻamanaki ʻaupito ʻo hanga ai ʻe he sianá, ʻa ia naʻá ne totongi ʻa e ʻalu ange ʻa e fefiné, ʻo kaniseli ʻa ʻene tikite foki ʻi he vakapuná!
ʻOku manatu ha finemui ko ʻEta ki heʻene faialea ʻInitanetí tonu. ʻOkú ne pehē: “Ko e vahaʻangataé naʻe fuʻu lelei ʻaupito ia ʻo faingataʻa ke tui ki ai. Naʻá ma palani ke ma mali.” Ka ʻi heʻena fetaulakí, naʻe taʻeʻaonga ʻosi ʻa e vahaʻangataé. “Naʻe ʻikai ko e tokotaha ia naʻá ku ʻamanekiná ka ko ha tokotaha fakaanga mo lāunga ia. Naʻe ʻikai pē ke mei hoko ia ʻo ola lelei.” ʻI he uike ʻe taha mei ai, naʻe ngata ʻa e vahaʻangataé, ʻo ʻosi fakaʻaufuli ai ʻa e kāvea ʻa ʻEtá.
ʻI he māmani fakaʻānaua ʻo e faialea komipiutá, ʻoku malava ai ke hoko ʻo kakaha vave ʻa e ngaahi ongó. ʻE malava ke ke hoko ai heni ʻo tōngofua ki he maumau fakaeongó ʻo kapau ʻe ʻikai ola ʻa e vahaʻangataé—ʻo hangē ko ia ʻoku ngalingali ʻe peheé. ʻOku fakatokanga mai ʻa e Palovepi 28:26: “Ko ia ʻoku falala ki hono ʻatamai oʻona ko ia ʻa e vale.” ʻIo, ʻoku taʻefakapotopoto ke fai ha ngaahi fili mafatukituki ʻo makatuʻunga ʻi he fakaʻānauá mo e ongó. Ko ia, ʻoku hoko atu ʻa e palōvēpí: “Ka ko ia ʻoku fou ʻi he poto, ʻe hao ʻa e toko taha ko ia.”
Ko e Fakatuʻutāmaki ʻo e Fakavavé
Ko e ʻoho ki ha vahaʻangatae ʻi he siʻi ke mo feʻilongakí ʻoku taʻefakapotopoto moʻoni. ʻOku fai ha lave ki he faʻu-tohi Pilitānia ko Shakespeare ʻa ia ʻokú ne pehē: “Ko e mali fakavavé ʻoku tātātaha ke ola lelei.” ʻOku toe fakahangatonu ange ʻa e akonaki ʻa e Tohi Tapú: “Ko e fakavave kovi ko hono o pe ko e masiva.”—Palovepi 21:5.
Ko e meʻa fakamamahí, he ko e tokolahi ʻo e faʻahinga ʻoku kau ʻi he faialea ʻInitanetí kuo nau hokosia moʻoni ia. ʻI he hili ʻa e fetohiʻaki ʻa Mōnika, naʻe lave ki ai ʻi he kamatá, mo ha taha ʻi ha foʻi māhina pē ʻe taha, naʻá ne ʻamanaki kuó ne maʻu ʻa e tali ki heʻene fakaʻamu ki ha hoá. Neongo ʻa e ngaahi palani malí—naʻa mo e fokotuʻutuʻu ke maʻu ʻa e ongo foʻi mama fakamaʻú—naʻe ngata ʻa hono vahaʻangatae fakavavé ʻi he “loto-mamahi lahi.”
Ko e loto-mamahí ʻe malava ke ke kalofi ia ʻaki ʻa e tokanga ki he akonaki ʻa e Tohi Tapú: “Ko e fakapotopoto ʻoku ne sio ki he kovi, ʻo ne toi: ka ko e hehemangofua ʻoku nau laka atu pe, ʻo moʻua ai.”—Palovepi 22:3.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Kuo liliu ʻa e ngaahi hingoa ʻe niʻihi.
[Fakatātā ʻi he peesi 17]
ʻI he fetuʻutaki ʻInitanetí, ʻoku faʻa fakalahi pe loi ʻa e kakaí ʻo fekauʻaki mo kinautolu
[Fakatātā ʻi he peesi 18]
Hili ha ngaahi ʻĪ-meili fakaeʻofa lahi, ʻoku faʻa hoko ʻo fakasiva ʻamanaki ha femātaaki