LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • g 10/07 p. 15-17
  • ʻEveʻeva ki Vanuatu

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • ʻEveʻeva ki Vanuatu
  • ʻĀ Hake!—2007
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • Kai-Tangata mo e Kulupu Lotu
  • Kehekehe ʻi he Anga Fakafonua
  • Kakai ʻi Palataisi
  • Kau Pōpula Ne Ngalo ʻo e Potutahi Sauté
    ʻĀ Hake!—2009
  • Huafa ʻo Sihová ʻi he Pasifikí
    ʻĀ Hake!—2004
  • Meʻa ʻi Loto
    ʻĀ Hake!—2007
  • Naʻe Taumuʻavalea ʻEku Moʻuí
    Liliu ʻe he Tohi Tapú ʻa e Moʻuí
Sio ki he Me‘a Lahi Ange
ʻĀ Hake!—2007
g 10/07 p. 15-17

ʻEveʻeva ki Vanuatu

MEI HE TOKOTAHA-TOHI ʻĀ HAKE! ʻI NIU KALETŌNIA

ʻOkú ke ongoʻi mafasia? ʻOkú ke fie kiʻi mavahe atu ki ha feituʻu? Peʻi fakaʻuta atu ʻokú ke mālōlō ʻi ha motu laʻalaʻā ʻo e talopikí. Sioloto atu ʻokú ke kaukau ʻi ha tahi lanu pulū maama, ʻeveʻeva holo ʻi he ngaahi vaotā tupu ʻāfaʻafa pe feohi mo e ngaahi matakali anga-kehe ʻo e motú. ʻOku kei ʻi ai ha palataisi pehē ʻi he māmaní? ʻIo! ʻI he ʻotu motu mamaʻo ʻo Vanuatú.

ʻI HEʻENE tuʻu meimei ʻi he vaeuaʻanga ʻo e vahaʻa ʻo ʻAositelēlia mo Fisí, ko Vanuatú ko ha fanga kiʻi motu iiki nai ia ʻe 80 ʻoku nau tuʻu hokohoko hangē ha Y ʻi he tonga-hihifo ʻo e Pasifikí. Fakatatau ki he kau siolokí, naʻe fepaki ʻa e ngaahi fuʻu laʻi peleti lalahi ʻi he leia taupotu ki ʻolunga ʻo e māmaní ʻi he tuʻuʻanga ko ení ʻo faʻu ai ʻa e ngaahi fuʻu moʻunga māʻolunga ʻa ia ko hono konga lahí ʻoku ʻi lalo pē he tahí. Ko e ngaahi tumutumu ʻo e ngaahi moʻunga māʻolunga tahá ʻoku hope hake ia ʻi he fukahi tahí ʻo faʻu ai ʻa e ʻotu motu fetungotungaʻi ʻo Vanuatú. ʻI he ʻahó ni, ko e femamiliaki ʻa e ngaahi peletí ʻokú ne fakatupunga ai ʻa e fanga kiʻi mofuike iiki pea mo e ngaahi moʻunga afi kei moʻui ʻe hiva. Ko e kau mamata taʻeilifiá ʻoku aʻu pē ʻo malava ke nau mamata ofi ʻi he vaia mai ʻa e pelá.

Ko e ʻotu motú ni ʻoku lahi ai ʻa e ngaahi vaotā tupu ʻāfaʻafá. Ko e feituʻu eni ʻoku tupu ai ʻa e ngaahi fuʻu ʻovava lalahi, ʻa ia ko hono tumuʻaki ʻoku toʻulu hono laú ʻoku malava ke mafola atu ʻo ne kāpui ha ngaahi ʻēlia lahi. Laka hake ʻi he faʻahinga ʻe 150 ʻo e ʻōketí pea mo e kalasi hulufe ʻe 250 ʻoku tupu ʻi he vaotaá. Ko e ngaahi matātahi fakaʻofoʻofa mo e ngungutu ʻa e ngaahi lilifá ʻokú ne ʻātakaiʻi ʻa e ngaahi vai maʻa ʻoku fele ai ʻa e fanga kiʻi ika mo e feo lanu kehekehe. ʻOku haʻu ʻa e kau folau ʻeveʻevá mei he ngaahi feituʻu mamaʻo ʻo e foʻi kolopé ke kakau holo he tafaʻaki ʻo e ngaahi tūkoni anga-lelei kae manako vaʻinga ʻi he motu ko Epi.a

Kai-Tangata mo e Kulupu Lotu

Naʻe ʻuluaki fakatūʻuta ʻa e kau fakatotolo ʻIulopé ʻi Vanuatu ʻi he 1606.b Naʻe nofoʻi ʻa e ngaahi motú ʻe ha ngaahi matakali anga-fītaʻa pea naʻe failahia ai ʻa e kai-tangatá. ʻI he taimi ko ení, ko e ngaahi vaotā ahí, ko ha ʻakau namu-lelei naʻe fakamahuʻingaʻi lahi ʻi ʻĒsia, naʻá ne faliki ʻa e funga fonuá. ʻI hono kilofi ʻe maʻu ha tupú, naʻe tā hokohoko ai ʻe he kau fefakatauʻaki ʻIulopé ʻa e ʻakaú. Hili iá, naʻa nau hanga hake leva ki hono ʻave ʻo fakangāueʻi ʻa e kakaí.

Ko e fakangāueʻi ko ení naʻe fakakau mai ai ʻa e kakai ʻo e motú ke nau ngāue ʻi he ngaahi ngoueʻanga tō mo e vavae ʻi Haʻamoa, Fisi mo ʻAositelēlia. ʻI he foʻi fakakaukaú, naʻe fakamoʻoni tauʻatāina ʻa e kau ngāué ki ha alea ngāue taʻu ʻe tolu. Kae kehe, ʻi hono moʻoní naʻe hangē ia hano ʻave fakamālohiʻi ʻa e tokolahi. ʻI hono tumutumu ʻo e pisinisi ko ení, ʻi he 1800 tupu lahí, naʻe laka hake he vaeuá ʻa e mātuʻa tangata ʻo e ngaahi motu ʻe niʻihi ʻi Vanuatu naʻa nau ngāue ʻi muli. Ko e tokolahi tahá naʻe ʻikai te nau toe foki mai. Naʻe ofi ki he toko 10,000 ʻa e kakai mei he ngaahi ʻotu motu ʻo e Pasifikí naʻa nau mate ʻi ʻAositelēlia pē, ʻo lahi tahá ko e mate ʻi he mahaki.

Naʻe faifakaʻauha foki ʻa e ngaahi mahaki ʻIulopé ʻi he ngaahi ʻotu motu ʻo Vanuatú. Ko e kakai ʻo e motú naʻe siʻi pe ʻikai hanau maluʻi mei he mīsele, kōlela, simolopōkisi pea mo e ngaahi mahaki kehe. “Ko e fofonú naʻe malava ke ne tafiʻi fakalūkufua ha fuʻu kakai,” ko e lau ia ʻa e tohi ʻe taha.

Ko e kau misinale Kalisitiané naʻa nau tūʻuta ʻi Vanuatu ʻi he 1839 pea naʻe fakaafeʻi leva kinautolu ki ha kai efiafi—fakatatau ki he līpōtí naʻe fakapoongi ai ha toko ua ʻo kinautolu ʻo kai! Ko e tokolahi ʻo e kau misinale naʻe hoko atu aí naʻa nau tofanga ʻi he tufakanga fakamamahi tatau. Kae kehe, ʻi he faai mai ʻa e taimí, ko e siasi Palotisaní mo e Katoliká naʻe hoko ia ʻo fokotuʻu maʻu ʻi he ʻotu motú. ʻI he ʻahó ni, laka hake ʻi he peseti ʻe 80 ʻo e kau nofo ʻi Vanuatú ʻoku nau pehē ʻoku nau kau ki ha siasi. Neongo ia, ʻoku pehē ʻe he faʻu-tohi ko Paul Raffaele, “ʻoku kei fakaʻapaʻapaʻi pē ʻe he kakai tokolahi ʻa e kau faifakalouʻakau ʻo e koló, ʻa ia ʻoku nau ngāueʻaki ʻa e ngaahi foʻi maka ʻoku vaka ai ʻa e laumālié ʻi he ngaahi nānunga fakafaimana ʻa ia ʻe malava ke tohoakiʻi mai ai ha ʻofaʻanga foʻou, ʻai ke sino ha puaka pe tāmateʻi ha fili.”

Ko Vanuatu foki ko e taha ia ʻi he feituʻu he māmaní ʻoku kei tolonga lahi taha ai ʻa e kulupu lotu ʻoku nau tui ko e koloá ʻoku maʻu ia ʻi ha faʻahinga ouau fakalotu. Lolotonga ʻa e Tau II ʻa Māmaní, naʻe fou mai ai ʻa e vaeua miliona ʻo e kau sōtia ʻAmeliká ʻi Vanuatu ki he ngaahi feituʻu ne fai ai e tau ʻi he Pasifikí. Naʻe ofoofo ʻa e kakai ʻi he motú ʻi he fuʻu “koloa” lahi naʻe haʻu mo e kau sōtiá. ʻI he ngata ʻa e taú, naʻe fakamāʻopoʻopo pē ai ʻa e kau ʻAmeliká pea nau mavahe. Ko e ngaahi naunau mo e ngaahi koloa hulu naʻe feʻunga mo e paʻanga ʻe laui miliona, naʻe laku ia ki tahi. Ko e ngaahi kulupu lotú ni naʻa nau langa ʻa e fanga kiʻi uafu mo e ngaahi tōʻanga vaka pea fai mo e ngaahi laka fakatē ʻaki ʻa e ngaahi naunau tau loi ke tohoakiʻi ʻaki ʻa e kau ʻaʻahí ke nau toe foki ange. Naʻa mo e ʻahó ni, ʻoku kei lotu pē ʻa e laui teau ʻo e kakai ʻi he motu ko Tanna kia John Frum—“ko ha mīsaia faʻahikehe ʻAmelika” ʻa ia ʻoku nau pehē ʻe toe foki mai ʻi ha ʻaho ʻo ne ʻomai ʻenau fuʻu koloa lahi.

Kehekehe ʻi he Anga Fakafonua

Ko e ngaahi lea mo e ngaahi tōʻonga ʻa e motu ko ení ʻoku kehekehe lahi ʻaupito. Ko e lau eni ʻa e tohi fakahinohino ʻe taha: “ʻOku taukaveʻi ʻe Vanuatu ʻoku māʻolunga taha ai ʻa e ngaahi lea kehekehé ʻo fakatatau ki honau tokolahí ʻi ha toe fonua pē ʻi he māmaní.” ʻOku leaʻaki ʻo ʻikai toe siʻi ʻi he ngaahi lea ʻe 105 mo e faʻahinga lea fakafeituʻu lahi ʻi he kotoa ʻo e ʻotu motú. Ko e lea faka-Pisilamá—ʻa e lea fetuʻutaki fakafonuá—lea faka-Pilitāniá mo e faka-Falaniseé ko e ngaahi lea fakapuleʻanga kotoa ia.

Kae kehe, ʻi he kotoa ʻo e ʻotu motú, ʻoku ʻi ai ʻa e meʻa ʻe taha ʻoku kei tatau ai pē: Ko e ngaahi ouaú ʻokú ne puleʻi ʻa e tafaʻaki kotoa pē ʻo e moʻuí. ʻOku ʻi ai ha ouau fakalelei kelekele motuʻa ʻi he motu ko Pentecost naʻe aʻu ki heʻene fakatupunga ʻa e pūkea fakaemāmanilahi ko ia ʻi he puna tūʻulú. ʻI he taʻu kotoa pē ʻi he taimi utu ʻo e ʻufí, ʻoku hopo tūʻulu hifo ai ʻa e kakai tangata mo e tamaiki tangata mei ha ngaahi taua ʻakau ʻa ia ʻoku mita ʻe 20 ki he 30 ʻa hono māʻolungá. Ko ha ngaahi vālai lōloa pē ʻoku haʻi ki honau tungaʻivaʻé ʻokú ne fakahaofi kinautolu mei haʻanau mate. ʻI he lave honau ʻulú ki he kelekelé, ʻoku ʻamanaki ai ʻa e kau hopo tūʻulú ke “fakaleleiʻi” ʻa e kelekelé ki he ngoue ʻo e taʻu hoko maí.

ʻI he motu ko Malekula, ko e toki ngaahi taʻu pē ki mui ní naʻe kamata fetuʻutaki ai ʻa e ngaahi kolo ʻe niʻihi mo e kakai ʻi tuʻá. ʻOku nofo heni ʻa e ongo matakali ʻoku ʻiloa ko e Namipasa Lahi mo e Namipasa Siʻi. Ko e kau kai-tangata fītaʻa eni ki muʻa, fakatatau ki he līpōtí naʻa nau kai tangata fakamuimui tahá ʻi he 1974. Pehē foki ko ʻenau tōʻonga ko ia ʻo hono kofu ʻo haʻi maʻu ʻa e ʻulu ʻo e fanga kiʻi pēpē tangatá ke maʻu ai ha foʻi ʻulu fuololoa “matamatalelei” naʻe toe ngata foki mo ia ʻi ha ngaahi taʻu he kuohilí. ʻI he ʻahó ni ko e kau Namipasá ʻoku nau anga-lelei ʻaupito pea ʻoku nau fiefia ʻi hono fakamatalaʻi ʻa ʻenau anga fakafonuá ki he kau ʻaʻahí.

Kakai ʻi Palataisi

Ko e kau ʻaʻahi tokolahi ʻoku nau ʻeveʻeva ki Vanuatu ki ha taimi mālōlō nounou. Ka ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová naʻa nau tūʻuta ai ʻi he taʻu nai ʻe 70 kuo maliu atú ke tokoniʻi fakalaumālie ʻa e kakaí. Ko e ngaahi feinga ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻi he “feituʻu mamaʻo [ko eni] ʻo e māmaní” kuo ʻi ai hono ngaahi fua lelei. (Ngāue 1:​8, NW) (Sio ki he puha “Mei he Kava-Tonga Lahí ki he Kalisitiane.”) ʻI he 2006 ko e fakatahaʻanga ʻe nima ko ia ʻa e Kau Fakamoʻoní ʻi he fonuá naʻa nau fakamoleki ʻo laka hake ʻi he houa ʻe 80,000 ʻi hono vahevahe atu ʻa e pōpoaki ʻi he Tohi Tapú ki ha māmani palataisi ʻoku ʻamanaki ke ʻi ai. (Aisea 65:​17-25) ʻOku fakafiefia he ko e Palataisi ko eni ʻi he kahaʻú te ne ʻomai ʻa e fakafiemālie tuʻuloa ki he ngaahi tenge mo e ngaahi loto-moʻua ʻo e moʻui ʻi onopōní!—Fakahā 21:4.

[Fakamatala ʻi lalo]

a Ko e tūkoní ko e monumanu kai limu ia ʻi tahi ʻa ia ʻoku aʻu honau lalahí ki he mita ʻe 3.4 pea laka hake he kilokalami ʻe 400 honau mamafá.

b Naʻe ui ʻa Vanuatu ko Niu Hepeliti ki muʻa ʻi he tauʻatāina ʻa e fonuá ʻi he 1980.

[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 17]

ʻOTU MOTU FIEFIA

ʻI he 2006, naʻe fika ʻuluaki ai ʻa Vanuatu ʻi he kolopé ʻi he Fakahokohoko ʻo e Palanite Fiefiá. Ko e fakahokohoko ko ení naʻe faʻu ia ʻe he Kautaha ʻEkonōmika Foʻoú, ko e kulupu ʻo ha kau mataotao Pilitānia, ʻa ia naʻa nau fakakalasi ʻa e ngaahi fonua ʻe 178 ki he fiefia fakafonuá, moʻui fuoloá mo e uesia fakaeʻātakaí. “[Ko Vanuatu] naʻe fika ʻuluakí koeʻuhi ko hono kakaí ʻoku fiefia, moʻui ʻo ofi ki he taʻu 70 pea siʻi ʻenau maumauʻi ʻa e palanité,” ko e lau ia ʻa e nusipepa Vanuatu Daily Post.

[Fakatātā]

Vala fakafonua

[Maʻuʻanga]

© Kirklandphotos.com

[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 17]

MEI HE KAVA-TONGA LAHÍ KI HE KALISITIANE

Ko Willie, ko ha tangata ia ʻo e motu ko Pentecost, naʻe inu kava-tonga lahi talu mei heʻene kei talavou. Ko e inu mālohi fakanonga ko iá ʻoku ngaohi ia mei he aka kuo ʻosi tuki ʻo e kavá. ʻI he pō kotoa pē ʻokú ne sipa atu ai ki ʻapi mei he kalapu kava-tongá kuo konā. ʻOku fokotuʻuna hono ngaahi moʻuá. ʻOkú ne faʻa anga-fakamālohi ʻo tā ʻa hono malí, ko Ida. Ka naʻe fakalotolahiʻi ʻa Willie ʻe hano kaungāngāue, ko e taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, ke ne ako ʻa e Tohi Tapú. Naʻe loto-lelei ki ai ʻa Willie. Naʻe ʻuluaki fakafepaki ʻa Ida ki he akó. Ka ʻi he lelei ange ʻa e tōʻonga ʻa hono husepānití, naʻe liliu ʻene fakakaukaú pea kamata ako mo ia. Naʻá na fai fakataha ha fakalakalaka lelei fakalaumālie. ʻI he faai mai ʻa e taimí, naʻe ikuʻi ʻe Willie ʻa ʻene ngaahi tōʻonga koví. ʻI he 1999, naʻá ne papitaiso ai mo Ida ko e ongo Fakamoʻoni ʻa Sihova.

[Fakatātā ʻi he peesi 15]

(Ki ha konga tohi kuo fokotuʻu kakato, sio ki he tohí)

NUʻU SILA

ʻAOSITELĒLIA

ʻŌSENI PASIFIKI

FISI

[Fakatātā ʻi he peesi 16]

ʻOku fai ʻe he kau hopo tūʻulu ki he kelekelé ʻa e tōʻonga mātuʻaki fakatuʻutāmakí ni ko e konga ia ʻo ha ouau fakalelei kelekele

[Maʻuʻanga]

© Kirklandphotos.com

[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 15]

© Kirklandphotos.com

[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 15]

© Kirklandphotos.com

[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 16]

© Kirklandphotos.com

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share