LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • g 4/09 p. 24-25
  • Kau Pōpula Ne Ngalo ʻo e Potutahi Sauté

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Kau Pōpula Ne Ngalo ʻo e Potutahi Sauté
  • ʻĀ Hake!—2009
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • Kamata ʻa e Fefakatauʻaki Pōpulá
  • Liliu ʻa e Ngaahi Meʻá
  • Manatua ʻa e Kau Pōpula Ne Ngaló
  • Huafa ʻo Sihová ʻi he Pasifikí
    ʻĀ Hake!—2004
  • ʻEveʻeva ki Vanuatu
    ʻĀ Hake!—2007
  • Naʻá Ma Maʻu ʻa e “Mataʻitofe Mahuʻinga Lahi”
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová (Ako)—2019
ʻĀ Hake!—2009
g 4/09 p. 24-25

Kau Pōpula Ne Ngalo ʻo e Potutahi Sauté

MEI HE TOKOTAHA-TOHI ʻĀ HAKE! ʻI FISI

ʻOKU ongona ha fiefia mei he fuʻu kakaí ʻi he fakahaohao mai ʻa ha ongo vaka ki he fangaʻuta ʻo e motu mamaʻo faʻu ʻe he feó ʻi he Pasifikí. ʻI he ngaahi taʻu ki muʻá, naʻe ʻoange ai ʻe ha tokotaha ne hao ʻi ha vaka ngoto ki he fāmili taki taha ʻi aí ha ngaahi peesi ne homo mei heʻene Tohi Tapú. Ko e kakai anga-fakatōkilaló ni naʻa nau lau loto-vēkeveke ʻa e ngaahi peesi ko iá pea talu mei ai mo ʻenau tatali loto-ʻalovili ki he aʻu mai ha faiako Kalisitiane.

ʻI he taimi ko ení ko e kau kauvaka ʻaʻahí ni ʻoku nau palōmesi ke ʻave kinautolu ki ha feituʻu ʻa ia ʻe lava ke nau ako lahi ange ai fekauʻaki mo e ʻOtuá. Ko e kau tangata mo e kau fefine ne nau tui ki ai ʻe toko 250 nai naʻa nau heka ʻi he ongo vaká, ko e tokolahi ʻo kinautolú naʻa nau pukepuke ʻenau ngaahi peesi Tohi Tapu naʻa nau koloaʻakí.

Kae kehe, ko e faʻahinga kinautolu ne maʻukovia ʻi ha foʻi kākā fakapoto. ʻI heʻenau heká pē, naʻe haʻi kinautolu, laku ki he lalo ʻaná, pea ʻave ʻi ha folau lōloa ki he taulanga ʻo Callao ʻi ʻAmelika Tonga. Ko e ʻuli ʻa e tuʻunga naʻe ʻi aí ne iku ʻo mate ai ʻa e tokolahi ʻi he vaha folaú. Naʻe failahia ai ʻa e pāʻusiʻi fakafehokotaki fakasinó. Ko e faʻahinga ne nau hao moʻui ʻi he folaú naʻe fakatau atu kinautolu ko e kau pōpula ke nau ngāue ʻi he ngaahi ngoueʻanga mo e keliʻanga malala pe hoko ko e kau sevāniti tauhi ʻapi, ʻo ʻikai ʻaupito te nau toe foki ki honau motu tupuʻangá.

Kamata ʻa e Fefakatauʻaki Pōpulá

Ko e puke taʻefakalao ʻo ʻave ʻa e faʻahinga ʻi he ʻotu motu Pasifiki Sauté naʻe hoko ia ʻi he senituli hono 19 mo e konga ki muʻa ʻo e senituli 20. Lolotonga ʻa e konga ki muʻa ʻo e 1860 tupú, naʻe ʻave ai ʻi he founga ko ení ʻa e laui afe ʻo e kau nofo ʻi he ʻotu motú ki ʻAmelika Tonga. Lolotonga ʻa e taʻu ʻe hongofulu hoko atu aí, naʻe hiki ai ʻa e tokangá ki he hihifó ʻi hono ʻave ʻa e kau nofo ʻi he ʻotu motú ki ʻAositelēlia. ʻI he 1867, naʻe tuʻuaki ai ʻe Ross Lewin, naʻe ngāue ki muʻa ʻi he Tau Tahi Pilitāniá, ki he kau tō suká mo e vavaé “ʻa e kakai tuʻufonua ʻaonga taha ʻoku maʻu mei he ʻotu motú ʻo sovaleni ʻe 7 ki he foʻi ʻulu.”

Ko e ngaahi feinga ʻa e ʻŌfisi Faka-Kolonia Pilitāniá ke taʻofi ʻa e fefakatauʻaki ʻo e kau pōpulá naʻe taʻelavameʻa. Ko e meʻa ʻe taha, naʻe faingataʻa ke ngāueʻaki ʻa e lao ʻa Pilitāniá ki he ngaahi mafai mulí. Ko e toe meʻa ʻe taha, ko e lao Pilitāniá naʻe ʻikai ke fakamatalaʻi kakato ai ʻa e ʻuhinga ia ʻo e ngāue pōpulá. Ko ia ai, ʻi he fakamaauʻangá, naʻe fakakikihi lavameʻa ai ʻa e kau fefakatauʻaki pōpulá ia ʻo pehē ko e faʻahinga ko eni mei he ʻotu motú—neongo naʻe kākaaʻi kinautolu pea ʻave fakamālohi—naʻe ʻikai ko ha kau pōpula moʻoni kinautolu ka ko e kau ngāue aleapau ʻa ia ʻe totongi pea fakafoki kinautolu ʻi he taimi totonu ki honau fonuá. Ne aʻu ʻo taukaveʻi ʻe he niʻihi ko e lelei ʻoku nau fai ki he kau hīteni ko eni ki muʻá ʻi hono ʻomai kinautolu ki he malumalu ʻo e lao ʻa Pilitāniá ʻo akoʻi kinautolu ki he ngāué! Ko ia naʻe fakautuutu ai ʻi ha taimi ʻa e fefakatauʻaki pōpulá.

Liliu ʻa e Ngaahi Meʻá

ʻI he lea ʻa e kau tangataʻifonua faitotonú ʻo fakafepakiʻi ʻa e fefakatauʻaki pōpulá, naʻe kamata ai ke liliu ʻa e ngaahi meʻá. Lolotonga naʻe haea mai ʻi he loto-lelei ki ai ʻa e faʻahinga ʻe niʻihi ʻi he ʻotu motú, naʻe ʻikai kei fakamolemoleʻi ʻa e puke ʻo ʻave fakamālohí. Pehē foki ki he ngaohikoviʻi, hangē ko hono uipi mo tutu ʻo fakaʻilongaʻiʻaki ʻa e ukamea vela, pe ko e ngaahi tuʻunga fakamamahi ʻa ia naʻe nofo mo ngāue ai ʻa e kau ngāue ʻe niʻihi.

Naʻe fakalalahi ʻa e teke ki he liliú ʻi he taimi naʻe fakapoongi ai ʻa e pīsope ʻIngilani ko J. C. Patteson—ko ha tokotaha fakafepaki hangatonu ki he fefakatauʻaki pōpulá—ʻe he faʻahinga tonu ʻi he motu ko ia naʻá ne feinga ke maluʻí. ʻI hono ngāueʻaki ʻa e founga kākā ʻoku faʻa faí, naʻe muʻaki tūʻuta ai ʻia Patteson ki ha motu ʻa e kau fefakatauʻaki pōpulá ʻi ha vaka naʻe faʻu ʻo fakataumuʻa ke tatau mo hono vaká. ʻI he tuʻunga ko ení, naʻe fakaafeʻi ai ʻa e kakai ʻo e motú ki vaka ke nau feʻiloaki mo e pīsopé. Naʻe ʻikai toe sio ha taha kia kinautolu. ʻI he aʻu moʻoni atu ʻa Patteson, naʻá ne fetaulaki ai mo ha fuʻu kakai ʻoku mahino naʻa nau ʻita lahi, pea naʻe tāmateʻi ia ʻi ha foʻi sāuni ʻi he maʻuhala. ʻI he fakafeangai ki he meʻa ko eni ne hokó—pea ʻi he fakautuutu ʻa e fakahāhā loto ki ai ʻa e kakaí—naʻe vaheʻi ai ʻa e ngaahi vaka Pilitānia mo e ngaahi vaka Falanisē ki he Pasifikí fakataha mo e ngaahi tuʻutuʻuni ke taʻofi ʻa e ngaahi ngāue taʻetotonú.

Ko e puleʻanga Niu Sau Uele mo Kuinisilani ʻi ʻAositelēliá naʻa nau kau fakataha mo e ngaahi kongakau ʻa e ʻŌfisi Faka-Koloniá ʻi hono faʻu ʻa e ngaahi lao kehekehe ke taʻofi ʻaki ʻa e ngaahi ngāue taʻetotonú mo puleʻiʻaki ʻa e aleapau fefakatauʻaki ʻo e kau ngāué. Naʻe fokotuʻu ha kau ʻinisipēkita mo e kau fakafofonga fakapuleʻanga ke nau heka ʻi he ngaahi vaka ʻo e kau ngāue haeá. Naʻe lavameʻa ʻa e ngaahi feinga tōtōivi ko ení, ʻi he maʻu ʻa e ngaahi fakahalaia makatuʻunga ʻi he puke fakamālohi mo e fakapō, kae ʻikai ʻi he taʻelavameʻa ʻo hono fakafepakiʻi ʻa e ngāue pōpulá ʻi he kupuʻi laó. Ko e hongofuluʻi taʻu fakamuimui ʻo e senituli hono 19 naʻe mātā ai ha liliu ʻi he tuʻunga ʻo e Tahi Sauté. Naʻe taʻofi lahi ai ʻa e tōʻonga ko ia ʻo hono puke taʻefakalao ʻo ʻave ʻa e kau pōpulá, pea ko e lele ko ia ʻo hono ʻomi ʻo e “kau ngāue haea” foʻoú naʻe hōloa ʻaupito ʻo meimei ʻosi ʻi he kamataʻanga ʻo e senituli hono 20.

ʻI he 1901, naʻe puleʻi ai ʻe ha fale alea fakapuleʻanga foʻou, ko e Komoniueli ʻo ʻAositelēliá ʻa e kau hiki mai ko ia ke ngāue ʻi he fonuá kotoa. Ko ʻene ngaahi founga ngāué naʻe tapua atu ai ʻa e fakakaukau fakapuleʻanga, ʻa ia naʻe kamata he taimi ko iá ke fai ʻa e fehiʻa ki he kau ngāue mei tuʻá, ʻi he ilifia ʻa e tokolahi naʻa fakavaivaiʻi ai ʻa e kau ngāue fakalotofonuá. Pe ko e kau aleapau ngāue pe ʻikai, naʻe ʻikai kei talitali lelei ʻa e faʻahinga mei he ʻotu motu ʻo e Tahi Sauté. Naʻe fakafoki fakamālohi ʻa e laui afe ki honau ngaahi motú, ʻo iku ai ki he tuʻunga fakamamahi lahi ange, ʻi hono toʻo ʻa e niʻihi he taimi ko ení mei he feituʻu kuo nau nofo aí ʻo fakamavaheʻi mei he faʻahinga ʻoku nau ʻofa aí.

Manatua ʻa e Kau Pōpula Ne Ngaló

ʻI Sepitema 2000, naʻe tuku mai ai ʻe he puleʻanga ʻo e vahefonua Kuinisilaní ha fakamatala ʻa ia ʻoku fakaʻaliʻali hokohoko. ʻOku fakahaaʻi ai ʻa e ngafa naʻe fakahoko ʻe he faʻahinga ʻi he ʻotu motu ʻo e Tahi Sauté ʻi he fakalakalaka fakaʻekonōmika, fakafonua mo fakafeituʻu ʻa Kuinisilaní. ʻI he taimi tatau, ʻoku fakamatalaʻi ai ʻa e fakaʻiseʻisa ʻi he ngaohikoviʻi fakamamahi naʻe hoko kia kinautolú.

ʻI he kotoa ʻo e hisitōliá, kuo puke ai ʻe he faʻahinga tokolahi ʻa e ngaahi faingamālie ke nau koloaʻia ai ʻi he mole ʻa e moʻui mo e tauʻatāina ʻa e niʻihi kehé. ʻOku talaʻofa mai ʻa e Tohi Tapú ʻi he malumalu ʻo e pule ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá, heʻikai hoko ai ʻa e ngaahi fakamaau taʻetotonu ko iá. Ko e moʻoni, ko e faʻahinga ʻe moʻui ʻi he māmaní ʻi he malumalu ʻo e puleʻanga fakahēvani ko iá “te nau nofo taki taha ʻi hono lolo vaine, pea ʻi hono lolo fiki; ʻo ʻikai mafakahohaʻa kinautolu ʻe ha taha.”—Maika 4:4.

[Fakatātā ʻi he peesi 24]

(Ki he fakamatala kakato, sio ki he tohí)

Ngaahi halanga fefakatauʻaki pōpula naʻe huʻu ki ʻAositelēlia mo ʻAmelika Tonga

ʻŌSENI PASIFIKI

MAIKOLONĪSIA

ʻOTU MOTU MĀSOLO

Niu Kini

ʻOTU MOTU SOLOMONE

TUVALU

ʻAOSITELĒLIA KILIPATI

KUINISILANI VANUATU

NIU SAU UELE NIU KALETŌNIA ʻAMELIKA TONGA

Senē ← FISI → Callao

HAʻAMOA

TONGA

ʻOTU MOTU KUKI

POLINISIA FALANISĒ

Motu ʻIsitā

[Fakatātā ʻi he peesi 24]

National Library of Australia, nla.pic-an11279871

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share