LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • be ako 6 p. 101-p. 104 pal. 4
  • Fakamamafaʻi Totonu ʻa e ʻUhinga

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Fakamamafaʻi Totonu ʻa e ʻUhinga
  • Maʻu ʻAonga mei he Ako Fakafaifekau Fakateokalatí
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • Lau mo Fakamamafaʻi Totonu ʻa e Ngaahi Konga Tohitapú
    Maʻu ʻAonga mei he Ako Fakafaifekau Fakateokalatí
  • Founga ke Fekuki Ai mo e Loto-Mafasiá
    ʻĀ Hake!—2020
  • Fakamamafaʻi ʻa e Ngaahi Fakakaukau Tefitó
    Maʻu ʻAonga mei he Ako Fakafaifekau Fakateokalatí
  • Ko e Hā ʻa e Loto-Mafasia?
    ʻĀ Hake!—2020
Maʻu ʻAonga mei he Ako Fakafaifekau Fakateokalatí
be ako 6 p. 101-p. 104 pal. 4

AKO 6

Fakamamafaʻi Totonu ʻa e ʻUhinga

Ko e hā ʻoku fiemaʻu ke ke faí?

Fakamamafaʻi ʻa e ngaahi foʻi leá mo e ngaahi kupuʻi leá ʻi ha founga ʻoku ʻai ai ke faingofua ki he kau fanongó ke nau maʻu ʻa e mahino ki he ngaahi fakakaukau ʻoku fakahāʻí.

Ko e hā ʻoku mahuʻinga aí?

Ko e fakamamafaʻi totonu ʻa e ʻuhingá ʻoku tokoniʻi ai ʻa e tokotaha malangá ke ne maʻu ʻa e tokanga ʻa ʻene kau fanongó pea pehē ki hono fakalotoʻi pe ueʻi kinautolu.

ʻI HE taimi ʻokú ke lea ai pe lautohi leʻo-lahí, ʻoku mahuʻinga ke ʻikai ngata pē ʻi hoʻo lea totonu ʻaki ʻa e ngaahi foʻi lea tāutahá, kae pehē foki ke ke fakamamafaʻi ʻa e ngaahi foʻi lea tefitó mo e ngaahi kupuʻi lea fakatupu fakakaukaú, ʻi ha founga ʻoku fakahaaʻi māʻalaʻala ai ʻa e ngaahi fakakaukaú.

Ko e fakamamafaʻi totonu ʻa e ʻuhingá ʻoku kau ki ai ʻa e meʻa lahi ange ʻi hono toe tānaki atu pē ha fakamamafa ki ha ngaahi foʻi lea siʻi pe naʻa mo e lea lahi. Ko e ngaahi foʻi lea totonú kuo pau ke fakamamafaʻi. Kapau ʻoku fakamamafaʻi ʻa e ngaahi foʻi lea halá, ʻe ʻikai māʻalaʻala nai ai ʻa e ʻuhinga ʻo e meʻa ʻokú ke leaʻakí ki hoʻo kau fanongó, ʻa ia, ʻi he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku nau fakaʻatā nai ʻenau fakakaukaú ke hiki ki ha ngaahi meʻa kehe. Neongo ʻe lelei nai ʻa e fakamatalá, ko hano fakahoko ʻo ʻikai tonu ʻa e fakamamafaʻi ʻo e ʻuhingá ʻe siʻi ai ʻa ʻene ola lelei ʻi hono ueʻi ʻa e kau fanongó.

Ko e toe fakalahi ʻa e fakamamafá ʻe lava ke fakahaaʻi ia ʻi he ngaahi founga kehekehe, ʻo toutou ngāueʻaki ʻi he fakatahataha: ʻaki ʻa e leʻo-lahi ange, ʻaki ʻa e ongoʻi lahi ange, ʻaki ʻa e fakahaaʻi māmālie mo totoka, ʻaki ʻa e mālōlō ki muʻa pe ʻi he hili ha fakamatala (pe fakatouʻosi), pea ʻi he ngaue ke fakatātaaʻi mo e fakahaaʻi ʻe he matá. ʻI he ngaahi lea ʻe niʻihi, ʻe toe lava ke fakahaaʻi ʻa e fakamamafá ʻaki hono tuku hifo ʻa e anga ʻo e leʻó pe hiki hake ʻa e tō ʻo e leʻó. Fakakaukau ki he fakamatalá pea mo e ngaahi tuʻungá ke fakapapauʻi ʻa e meʻa ʻe mātuʻaki feʻungamālié.

ʻI he fakapapauʻi ʻa e meʻa ke fakamamafaʻí, fakakaukau ki heni. (1) ʻI ha sētesi pē, ko e ngaahi foʻi lea ʻoku totonu ke fai ki ai ha fakamamafa lahi angé ʻoku fakapapauʻi ia ʻo ʻikai ngata pē ʻi he toenga ʻo e sētesí kae toe pehē foki ki he potutohí. (2) ʻE ngāueʻaki nai ʻa e fakamamafaʻi ʻa e ʻuhingá ke fakamamafaʻi ʻa e kamataʻanga ʻo ha foʻi fakakaukau foʻou, tatau ai pē pe ko ha poini tefito pe ko ha liliu pē ʻi he tuʻunga fakaʻuhingá. Te ne toe tohoaki nai ʻa e tokangá ki he fakaʻosinga ʻo ha tuʻunga fakaʻuhinga. (3) ʻE ngāueʻaki nai ʻe ha tokotaha malanga ʻa e fakamamafaʻi ʻo e ʻuhingá ke fakahaaʻi ʻa e anga ʻo ʻene ongoʻi ʻo fekauʻaki mo ha meʻá. (4) ʻE toe lava ke ngāueʻaki ʻa e fakamamafaʻi totonu ʻa e ʻuhingá ke fakaeʻa ʻa e ngaahi poini tefito ʻo ha malanga.

Koeʻuhi ke ngāueʻaki ʻa e fakamamafaʻi ʻo e ʻuhingá ʻi he ngaahi founga ko ení, ko ha tokotaha malanga pe ko ha tokotaha lautohi fakahāhā kuo pau ke mahino lelei kiate ia ʻa ʻene fakamatalá peá ne loto fakamātoato ke maʻu ia ʻe heʻene kau fanongó. Fekauʻaki mo e fakahinohino naʻe fai ʻi he ngaahi ʻaho ʻo ʻĒselá, ʻoku pehē ʻi he Nehemaia 8:8: “Pea nau lau [“leʻo-lahi,” NW] mei he puka ʻo e Lao ʻo Elohimi ʻo tōtōlelei mai; ʻo nau fakaʻuhinga foki; ko ia naʻe matala ai ʻa e meʻa naʻe lau.” ʻOku hā mahino ko e faʻahinga naʻa nau lau mo fakamatalaʻi ʻa e Lao ʻa e ʻOtuá ʻi he taimi ko iá naʻa nau ʻiloʻi ʻa e mahuʻinga ʻo hono tokoniʻi ʻenau kau fanongó ke nau maʻu ʻa e ʻuhinga ʻo e meʻa naʻe laú, ke tauhi ia, pea ke ngāueʻaki ia.

Meʻa Te Ne Fakatupunga Nai ha Palopalema. Ko e tokolahi taha ʻo e kakaí ʻoku nau malava ke ʻai ʻenau ʻuhingá ke māʻalaʻala ʻi he fetalanoaʻaki maheni fakaʻahó. Kae kehe, ʻi he taimi ʻoku nau lau ai ha fakamatala naʻe tohi ʻe ha taha kehe, ko hono fakapapauʻi ʻa e ngaahi foʻi lea pe kupuʻi lea ke fakamamafaʻí ʻe hoko nai ai ha faingataʻa. Ko e kií ʻoku ʻi hono mahinoʻi lelei ʻa e fakamatalá. ʻOku fiemaʻu ki ai ʻa e ako fakalelei ʻo e meʻa kuo tohí. Ko ia kapau ʻoku kole atu ke ke lau ha fakamatala ʻi ha fakataha ʻa e fakatahaʻangá, ʻoku totonu ke ke teuteu tōtōivi.

ʻOku ngāueʻaki nai ʻe he kakai ʻe niʻihi ʻa e meʻa ʻe lava ke ui ko e “fakamamafa fakavahaʻa taimi” ʻo ʻikai ko e fakamamafaʻi ʻo e ʻuhingá. ʻOku nau fakamamafaʻi ʻa e ngaahi foʻi leá ʻi he tuʻunga ʻo e ngaahi taimi mālōlō pau, tatau ai pē pe ʻoku mohu ʻuhinga ʻa e fakamamafa ko iá pe ʻikai. ʻOku fakamamafaʻi ʻe he niʻihi ʻa e ngaahi foʻi lea ngāue, ʻo fai nai ʻa e fakamamafa tōtuʻa ʻi he ngaahi takinauná mo e ngaahi fehokotakingaleá. ʻI he taimi ʻoku ʻikai tokoni ai ʻa e fakamamafá ki he māʻalaʻala ʻa e fakakaukaú, ʻoku faingofua leva ai ʻene hoko ko ha tōʻonga fakatupu puputuʻu.

ʻI ha feinga ke ngāueʻaki ʻa e fakamamafaʻi ʻo e ʻuhingá, ʻoku ngāueʻaki ʻe he kau malanga ʻe niʻihi ʻa e leʻo-lahi ange ʻi ha founga ʻe ʻai nai ai ʻa e kau fanongó ke nau ongoʻi ʻoku tafuluʻi kinautolu. Ko e moʻoni, ʻoku tātātaha ke ʻomai ʻe he meʻa ko iá ha ngaahi ola mātuʻaki lelei. Kapau ʻoku ʻikai ke fakanatula ʻa e fakamamafaʻi ʻo e ʻuhingá, ʻe ʻi ai nai ʻa e vakai ʻoku lea fiemāʻolunga ʻa e tokotaha malangá ki heʻene kau fanongó. He lelei ange ē ke kōlenga kia kinautolu ʻo makatuʻunga ʻi he ʻofá pea ke tokoniʻi kinautolu ke nau sio ko e meʻa ʻoku leaʻakí ʻoku fakatou Fakatohitapu mo ʻuhinga lelei!

Founga ke Fakalakalaka Aí. ʻOku faʻa hoko ko e tokotaha ʻoku ʻi ai ʻene palopalema ʻi he fakamamafaʻi ʻo e ʻuhingá ʻoku ʻikai te ne lāuʻilo ki ai. ʻE fiemaʻu nai ha tokotaha kehe ke ne fakahanga ki ai ʻene tokangá. Kapau ʻoku fiemaʻu ke ke fai ha fakalakalaka ʻi he tafaʻaki ko ení, ʻe tokoniʻi koe ʻe hoʻo ʻovasia akó. Pehē foki, ongoʻi tauʻatāina ke kole tokoni mei ha taha pē ʻa ia ko ha tokotaha malanga lelei. Kole kiate ia ke ne fanongo lelei ki hoʻo lautohí mo hoʻo leá pea ke ne toki fai ha ngaahi fokotuʻu ki ha fakalakalaka.

ʻI he kamatá, ʻe fokotuʻu atu nai ʻe hoʻo tokotaha faleʻí ke ke ngāueʻaki ha kupu ʻi he Taua Leʻo ko ha makatuʻunga ia ke ʻahiʻahi ai. Te ne tala atu taʻetoeveiveiua ke ke ʻanalaiso ʻa e ngaahi foʻi sētesi tāutaha ke fakapapauʻi pe ko fē ʻa e ngaahi foʻi lea mo e ngaahi kupuʻi lea ʻoku fiemaʻu ke fakamamafaʻí koeʻuhi ke ʻai ʻa e ʻuhingá ke mahinongofua. Te ne fakamanatu atu nai kia koe ke ke fai ha tokanga makehe ki he ngaahi foʻi lea pau ʻa ia ʻoku tohiʻi fakaʻītalí. Manatuʻi ko e ngaahi foʻi lea ʻi ha sētesi ʻoku nau ngāue fakataha. ʻOku faʻa hoko, ko ha pupunga lea ʻoku totonu ke fakamamafaʻí, ʻo ʻikai ko ha foʻi lea mavahe pē. ʻI he ngaahi lea ʻe niʻihi, ʻe fakalotolahiʻi nai ai ʻa e kau akó, ke nau fai ha tokanga lelei ki he ngaahi fakaʻilonga fakamamafa ʻoku fakahaaʻi ai ke fakamamafaʻi totonu ʻa e ʻuhingá.

ʻI he tuʻunga ko e sitepu hono hoko ʻi he ako ki he meʻa ke fakamamafaʻí, ʻe fakaʻaiʻai nai koe ʻe hoʻo tokotaha faleʻí ke ke fakakaukau ki ha potutohi ʻa ia ʻoku fakalaka atu ia ʻi he sētesí tonu. Ko e hā ʻa e fakakaukau tefito ʻoku fakatupulekina ʻi he kotoa ʻo e palakalafí? ʻOku totonu ke fēfē hono tākiekina ʻe he meʻa ko iá ʻa e meʻa ʻokú ke fakamamafaʻi ʻi he ngaahi sētesi tāutahá? Sio ki he ʻuluʻi-kaveinga ʻo e kupú pea ki he kaveinga tokoni matalalahi ʻoku hā ʻi lalo ai ʻa hoʻo fakamatalá. Ko e hā ʻa e kaunga ʻo e ngaahi meʻá ni ki hoʻo filifili ʻa e ngaahi kupuʻi lea ke fakamamafaʻí? Ko e meʻá ni kotoa ko e ngaahi meʻa tefito ia ke fakakaukau ki ai. Kae tokanga ke ʻoua ʻe fakamamafaʻi mālohi ha ngaahi foʻi lea ʻoku fuʻu lahi.

Pe te ke lea fakatuʻupakē pe lautohi, ʻe toe fakalotolahiʻi koe ʻe hoʻo tokotaha faleʻí ke ke fakaʻatā ʻa e tuʻunga fakaʻuhingá ke ne tākiekina ʻa hono ngāueʻaki ʻo e fakamamafaʻi ʻa e ʻuhingá. ʻOku fiemaʻu ke ke lāuʻilo ki he ngaahi feituʻu ʻa ia ʻoku ngata ai ʻa e tuʻunga fakaʻuhingá, pe ko e feituʻu ʻoku hiki ai ʻa e fakamatalá mei he fakakaukau mahuʻinga ʻe taha ki he taha. ʻE houngaʻia ʻa e kau fanongó kapau ʻoku hanga ʻe hoʻo fakahokó ʻo fakaʻilo kiate kinautolu ʻa e ngaahi feituʻu ko ení. ʻE fai nai eni ʻaki hono puʻaki ʻo fakamamafaʻi ʻa e ngaahi foʻi lea hangē ko e ʻuluakí, hokó, fakaʻosí, ko ia ai, mo e ʻi he ʻuhinga ko iá.

ʻE toe fakahanga ʻe hoʻo tokotaha faleʻí ʻa hoʻo tokangá ki he ngaahi fakakaukau ʻa ia ʻokú ke loto ke fakakau ki ai ha ongoʻi makehé. Ke fai ʻa e meʻá ni te ke fakamamafaʻi nai ʻa e ngaahi foʻi lea hangē ko e mātuʻaki, fakaʻaufuli, ʻikai ʻaupito, taʻefakaʻatuʻi, mahuʻinga, mo e maʻu pē. Ko hoʻo fai iá ʻe lava ke ne tākiekina ʻa e anga ʻo e ongoʻi ʻa hoʻo kau fanongó fekauʻaki mo e meʻa ʻokú ke leaʻakí. ʻOku leaʻaki ʻa e meʻa lahi ange fekauʻaki mo eni ʻi he Ako 11, “Loto-Māfana mo e Ongoʻi.”

Ke fakalakalaka ʻa hoʻo ngāueʻaki ʻa e fakamamafaʻi ʻo e ʻuhingá, ʻe toe fakalotolahiʻi koe ke ke maʻu māʻalaʻala ʻi ho ʻatamaí ʻa e ngaahi poini tefito ʻokú ke loto ke manatuʻi ʻe hoʻo kau fanongó. ʻOku fai ʻa e fakakaukau lahi ange ki he meʻá ni mei he tuʻunga ʻo e lautohi fakahāhaá ʻi he Ako 7, “Fakamamafaʻi ʻa e Ngaahi Fakakaukau Tefitó,” pea mei he tuʻunga ʻo e lea ʻi he Ako 37, “ʻAi ke Eʻa ʻa e Ngaahi Poini Tefitó.”

Kapau ʻokú ke feinga ke fakalakalaka ʻi hoʻo malaʻe fakafaifekaú, fai ha tokanga makehe ki he founga ʻo hoʻo lau ʻa e ngaahi konga Tohitapú. ʻAi ko ha tōʻonga ia ke ʻeke hifo kiate koe, ‘Ko e hā ʻoku ou lau ai ʻa e konga tohi ko ení?’ Ki ha faiako, ko hono lea totonu ʻaki pē ʻa e ngaahi foʻi leá ʻoku ʻikai ke feʻunga maʻu pē ia. Naʻa mo hono lau ʻa e konga tohí fakataha mo e ongoʻí ʻe ʻikai nai ke feʻunga. Kapau ʻokú ke tali ha fehuʻi ʻa ha taha pe akoʻi ha moʻoni tefito, ʻoku lelei ke fakamamafaʻi ʻi he konga Tohitapú, ʻa e ngaahi foʻi lea pe ngaahi kupuʻi lea ʻoku poupou ki he meʻa ʻoku fai ki ai ʻa e lāuleá. He ka ʻikai, ko e tokotaha ʻokú ke lautohi ki aí ʻe ʻikai nai te ne maʻu ʻa e poiní.

Koeʻuhi ʻoku kau ki he fakamamafaʻi ʻa e ʻuhingá ʻa hono fai ha fakamamafa lahi ange ki ha ngaahi foʻi lea mo e ngaahi kupuʻi lea pau, ko ha tokotaha malanga ʻikai taukei ʻe hehema nai ia ke ne fakamamafaʻi ʻo fuʻu tōtuʻa ʻa e ngaahi foʻi lea mo e ngaahi kupuʻi lea ko iá. Ko e ngaahi olá ʻe hangē ia ʻi ha tuʻunga ko e ngaahi nota ʻoku tā ʻe ha tokotaha ʻa ia ko ʻene toki kamata ako pē ia ki ha meʻalea fakamūsika. Kae kehe, ʻi he tānaki atu ki ai ʻa e ʻahiʻahiʻí, ko e “ngaahi nota” tāutahá ʻe hoko pē ia ko e konga ʻo e “fasi” ʻa ia ʻoku fakahaaʻi fakaʻofoʻofa.

Hili hoʻo ako ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi meʻa tefitó, te ke ʻi ha tuʻunga ai ke maʻu ʻaonga ʻaki hono siofi ʻa e kau malanga taukeí. ʻE vave ai ʻa hoʻo hoko ʻo ʻiloʻi ʻa e meʻa ʻe lava ke fakahokó ʻaki ʻa e ngaahi tuʻunga kehekehe ʻo e fakamamafá. Pea te ke ʻiloʻi ʻa e mahuʻinga ʻo hono ngāueʻaki ʻa e fakamamafá ʻi he ngaahi founga kehekehe ke ʻai ke māʻalaʻala ʻa e ʻuhinga ʻo e meʻa ʻoku leaʻakí. Ko hono fakatupulekina ʻa e fakamamafaʻi totonu ʻa e ʻuhingá ʻe fakaleleiʻi lahi ai ʻa e tuʻunga ola lelei ʻo hoʻo lautohí mo e malangá tonu.

ʻOua ʻe ako ha meʻa feʻunga pē fekauʻaki mo e fakamamafaʻi ʻa e ʻuhingá ke lavameʻa ai. Koeʻuhi ke ola lelei ʻa e malangá, hanganaki ngāue ki ai kae ʻoua kuó ke pōtoʻi ʻi he fakamamafaʻi ʻa e ʻuhingá, pea lava ke ngāueʻaki ia ʻi ha founga ʻoku ongo fakanatula ki he telinga ʻo e niʻihi kehé.

FOUNGA KE FAKATUPULEKINA AI IÁ

  • ʻAhiʻahiʻi hono fakahaaʻi ʻa e ngaahi foʻi lea mo e pupunga lea tefito ʻi he ngaahi sētesí. Fai ha tokanga makehe ki hono fai ení ʻo makatuʻunga ʻi he potutohí.

  • ʻAhiʻahi ngāueʻaki ʻa e fakamamafá ke fakahaaʻi ʻa e (1) liliu ʻa e fakakaukaú mo e (2) anga hoʻo ongoʻi fekauʻaki mo e meʻa ʻokú ke leaʻakí.

  • ʻI hono lau ʻa e ngaahi konga Tohitapú, ʻai ko ha tōʻonga ia ke fakamamafaʻi ʻa e ngaahi foʻi lea ʻoku nau poupouʻi hangatonu hoʻo ʻuhinga ki hoʻo lave ki he ngaahi konga tohi ko iá.

ONGO MEʻA KE FAI: (1) Fili ha konga Tohitapu ʻe ua ʻokú ke faʻa ngāueʻaki ʻi he malaʻe fakafaifekaú. Fakapapauʻi ʻa e meʻa ʻokú ke feinga ke fakamoʻoniʻi ʻi he konga tohi taki taha. Lau leʻo-lahi ʻa e ngaahi konga tohí ʻi ha founga ʻoku fakamamafaʻi ai ʻa e ngaahi foʻi lea, pe pupunga lea ʻoku nau poupouʻi ʻa e ngaahi poini ko iá. (2) Ako ʻa e Hepelu 1:1-14 (PM). Ko e hā kuo pau ai ke fai ki he ngaahi foʻi lea ko e “balofita” (v. 1), “Alo” (v. 2), mo e “kau agelo” (v. 4, 5) ʻa e fakamamafa makehe koeʻuhi ke fakahaaʻi māʻalaʻala ʻa e tuʻunga fakaʻuhinga ʻi he vahé ni? Tōʻongaʻaki hono lau leʻo-lahi ʻa e vahé fakataha mo hono fakamamafaʻi ʻa e ʻuhinga ʻoku tauhi ai ke fakahangataha ki he tuʻunga fakaʻuhingá.

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share