Ko Pētelihema—Ko e Fakaʻilonga Ia ʻo e Fāʻūtaha mo e ʻOfa Faka-Kalisitiané?
“KO Pētelihema . . . ko ha fakamoʻoni ia ʻo e ʻofa taʻengata, ko ha lēsoni ia ki he anga-fakatōkilaló.”—Naʻe fai ʻe Maria Teresa Petrozzi, ko e fefine faʻutohi ʻo e tohi ko e Bethlehem.
ʻOku ʻuhinga pehē ʻa Pētelihema kiate koe? Mahalo pē ʻoku pehē, koeʻuhi he ko e laui teau miliona ʻo e kakai loto-totonu mo ʻofa ki he melinó ʻi māmani lahi ʻoku nau hanga ki Pētelihema mo e loto-ʻapasia, tautefito ki he lolotonga ʻo e taimi Kilisimasí. ʻOku nau manatu ki he kiʻi kolo ko eni ʻi he Hahake Lotolotó ko e feituʻu ia naʻe ʻaloʻi ai ʻa e “Pilinisi ʻo e Melino,” ko Sīsū Kalaisi. Kuo laui senituli mo e ʻaukolo ʻa e kau pilikimi ki he feituʻú ni ke nau ʻaʻahi ki he taha ʻo e ngaahi feituʻu toputapu taha ʻo Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané pea ke fai nai ha fakaʻapaʻapa ki ai. Ko e feituʻú ni ko e ʻAna ʻo e ʻAloʻí, ʻa ia ko e feituʻu ʻi he talatukufakaholó naʻe ʻaloʻi ai ʻa Sīsū Kalaisí. ʻOku tuʻu eni ʻi he Falelotu Fakamanatu ʻo e ʻAloʻi ʻa ia ko e ngaahi fale fakahisitōlia kehekehe ʻoku tuʻu fakataha.—ʻAisea 9:6, NW; Mātiu 2:1.
Kaekehe, ʻi hono moʻoní, kuo hoko ʻa e ngaahi feituʻu toputapu fakaetalatukufakaholo ko ení ko ha tupuʻanga ia ʻo e fāʻūtaha, ʻofa mo e anga-fakatōkilalo faka-Kalisitiané? Ko e hā te ke fakaʻosiʻaki mei he ngaahi fakamatala hono hoko maí?
ʻOku pehē ʻe he tokotaha tohi Katolika ko Maria Teresa Petrozzi ʻi he tohi ko e Bethlehem: “Kamata mei he senituli 16, naʻe tofanga [ʻa Pētelihema] ʻi he ngaahi fepaki loto-tāufehiʻa mo fetotoʻi ʻi he vā ʻo e kau Latina [kau Katolika Loma] mo e kau Kalisi [kau tui Kalisi ki he Siasi Orthodox] ki he taki ʻi he Siasi ʻo e ʻAloʻí.” Ko e “ngaahi fepaki fetotoʻi” ko eni ki he takí naʻe faʻa hoko ʻo faʻa makatuʻunga ʻi he foʻi fetuʻu siliva ʻi he ʻAna ʻo e ʻAloʻí, ʻa ia ʻoku tuʻu ʻi lalofonua, ʻi lalo ʻi he Falelotu Fakamanatu ʻo e ʻAloʻí. Tokua ko e foʻi fetuʻu ko ení ʻokú ne fakaʻilongaʻi ʻa e feituʻu totonu naʻe ʻaloʻi ai ʻa Kalaisí. ʻOku pehē ʻe R. W. Hamilton ʻi heʻene tohi ko e The Church of the Nativity, Bethlehem: “ʻOku ʻilo lahia ko e ʻuhinga ʻe ua ʻi he ngaahi ʻuhinga kehe ki he fakakikihi ʻi he vahaʻa ʻo Falanisē mo Lūsia ʻa ia naʻe iku atu ai ki he tau ʻi he tafaʻaki fakatonga ʻo Lūsiá (Crimea) naʻe fekauʻaki ia mo e tauʻaki taukaveʻi ki hono maʻu ʻo e ngaahi kī ki he ngaahi matapā lalahi ʻo e pasilika pea mo e loki ʻoku tuʻu ʻi lalo ʻi he falelotu [ʻAna ʻo e ʻAloʻí], pea mo e foʻi kaihaʻa fakamisiteli ʻi ha pō ʻe taha ʻi he 1847 ʻo e foʻi fetuʻu siliva naʻe hā ai ʻa e fakamatala fakamanatu faka-Latina ʻa ia naʻe tuku ʻi ha lauʻi maka māpeli lafalafa lahi ʻi lalo he ʻōlita ʻi he ʻAna ʻo e ʻAloʻí.”
Ko e ikuʻanga ʻo e ngaahi fekeʻikeʻi hokohoko fakaevahaʻasiasi kuo fai mai ʻi he ngaahi senitulí ʻo fekauʻaki pe ko e siasi fē te ne ngāueʻaki ʻa e ngaahi feituʻú ni, “kuo fai ha tuʻutuʻuni fakalelei ki he ngaahi totonu ʻa e ngaahi siasi taki taha. Ko e fakatātā, fekauʻaki mo e ngaahi foʻi maama ʻe 53 ʻi he ʻaná, kuo fakaʻatā ʻa e foʻi maama ʻe 19 ke maʻu ʻe he kautaha lotu Falanisisikā. Ko e ʻŌlita ʻo e ʻAloʻí ʻoku ʻa e kau Kalisí ia, pea ʻoku ʻikai ngofua ki he kau Latiná ke nau fai haʻanau ngaahi feingalotu ʻi ai.”—Historical Sites in Israel.
ʻI he lolotonga ʻo e taimi Kilisimasí, kapau ʻe ʻataʻatā ʻa e tuʻunga fakapolitikale ʻi ai, ʻe malava ʻe he ngaahi lotu taki taha ʻo Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané ʻi ai ʻo fakahoko haʻane Misa Kilisimasi pea mo fai haʻane laka takai ʻi Pētelihema. ʻI Tīsema ʻaho 24 mo e 25, ʻoku fai ai ʻe he kau Latiná ha laka takai mo ha Misa tuʻuapō ʻi he Falelotu Sangato Kataliná, ʻoku hoko atu ki he Falelotu Fakamanatu ʻo e ʻAloʻí, ʻa ia ʻoku fakatou ngāueʻaki ʻi he taimí ni ʻe he siasi Orthodox Kalisi mo ʻAmēnia. ʻI Sānuali ʻaho 6, ʻoku kātoangaʻi ai ʻe he siasi Orthodox Kalisi, Sīlia, mo Kopitiki ʻa ʻenau ngaahi Misa Kilisimasí. ʻI Sānuali ʻaho 18, ʻoku fai ai ʻa e Misa Kilisimasi ʻa e siasi Orthodox ʻAmēnia, fakataha mo ʻenau laka takai ʻoku fai ʻi Sānuali ʻaho 19.
ʻOku fakahā mai ʻe he ngaahi meʻa kuo tau toki lave ki ai ʻi ʻolungá ko e ngaahi feituʻu toputapu fakaetukufakaholo ʻo Pētelihemá ‘ko ha fakamoʻoni ia ʻo e ʻofa taʻengata, ko ha lēsoni ia ki he anga-fakatōkilaló’? ʻIkai ko ia pē, ʻoku nau fakahā ʻa e moʻoni ʻo fekauʻaki mo e ngaahi tuʻunga ʻo kau ki he ʻaloʻi ʻo Sīsuú? Ko e fakatātā, naʻe ʻaloʻi ia ʻanefē? Naʻe ʻaloʻi moʻoni ia ʻi he meʻa ko ia ʻoku ui ʻi he taimí ni ko e ʻAna ʻo e ʻAloʻí? Pea ʻoku totonu nai kiate koe pe ko ha tokotaha kehe pē ke fakaʻapaʻapa ki he feituʻu naʻe ʻaloʻi ai iá?
[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 3]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.