Ko e Taua Leʻó mo e Awake!—Ongo Makasini Faingatonu ʻo e Moʻoní
“Kuo ke huhuʻi au, Sihova, ʻa e ʻOtua Moʻoniā.”—SĀME 31:5.
1, 2. (a) Naʻe fēfē ʻa e ongoʻi ʻa ha tuofefine ʻo fekauʻaki mo ha meʻa naʻá ne lau ʻi he Ko e Taua Leʻó? (e) Ko e hā ʻa e ngaahi fehuʻi kuo ʻekeʻi ʻo fekauʻaki mo ʻetau ongo makasiní?
NAʻE tohi ʻe ha tuofefine Kalisitiane: “Fakamālō lahi atu ʻaupito ki he fakamatala fakaofo ʻi ha kupu ʻi he Taua Leʻó ko e ‘You Can Find Comfort in Times of Distress’ (Te Ke Malava ʻo Maʻu ʻa e Fiemālie ʻi he Taimi Faingataʻá).a Ko e ngaahi fakamatala lahi naʻa mou ʻohaké ko e ngaahi ongoʻi tatau tofu pē ia mo ia naʻá ku fetakai mo iá; naʻe hangē naʻe tohi fakahangatonu mai pē ʻa e kupu ko ʻení ia kiate au. Naʻá ku fakatē-loʻimata ʻi he ʻuluaki taimi naʻá ku lau ai iá. ʻOku mātuʻaki fuʻu fakaofo ke ʻiloʻi ʻoku ʻi ai ha toko taha kehe ia ʻokú ne ʻilo ʻa e anga ʻo ʻeku ongoʻí! ʻOku ou houngaʻia ʻaupito ʻi heʻeku hoko ko e toko taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. He te tau toe maʻu mei fē ʻa e ngaahi talaʻofa ʻo e moʻui taʻe ngata ʻi he Palataisi ʻi he kahaʻu ofi maí, pea ʻi he taimí ni ko ha fiemālie ē ka ko ʻete soulú! Fakamālō atu. Ko ha fakamālō atu ʻe taha miliona.”
2 Kuó ke maʻu ha ongoʻi pehē ʻi ha taimi? Kuo ʻi ai ha meʻa ʻi he Ko e Taua Leʻó pe ko e makasini ʻoku hoa ʻaki ko e Awake!, naʻe hangē naʻe tohi fakatefito mai pē ia kiate koe? Ko e hā ʻa e meʻa ʻo fekauʻaki mo ʻetau ongo makasiní ʻoku fakamānako ki he kakaí? ʻOku malava fēfē ke tau tokoni ki he niʻihi kehé ke nau maʻu ʻa e ʻaonga mei he pōpoaki fakahaofi moʻui ʻoku ʻi he ongo makasiní?—1 Tīmote 4:16.
Ongo Makasini ʻOkú Na Poupou ki he Moʻoní
3. Ko e hā ʻa e ʻuhinga lelei kuo mātuʻaki maongo ai ʻa e ongo makasini ko eni ko e Taua Leʻo mo e Awake! ki he loto ʻo e tokolahi ʻoku nau lau iá?
3 Ko Sihova ko e “ʻOtua Moʻoniā.” (Sāme 31:5) Ko ʻEne Folofolá, ko e Tohi Tapú, ko e tohi ia ʻo e moʻoní. (Sione 17:17) ʻOku lelei ʻa e anga ʻo hono tali ʻa e moʻoní ʻe he kakai loto totonú. (Fakafehoanaki mo Sione 4:23, 24.) Ko e ʻuhinga ʻe taha kuo mātuʻaki maongo ai ʻa e Ko e Taua Leʻó mo e Awake! ki he loto ʻo e toko laui miliona ʻoku nau lau iá koeʻuhi he ko e ongo makasini anga-tonu mo moʻoni. Ko hono moʻoní, naʻe kamata ke pulusi ʻa e Ko e Taua Leʻó koeʻuhi ko e pole naʻe langaʻi hake ʻo kau ki he mateaki ki he moʻoni ʻo e Tohi Tapú.
4, 5. (a) Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻo iku ai ki hono pulusi ʻe C. T. Russell ʻa e Taua Leʻó? (e) Ko e hā ʻoku ngāueʻaki ki ai ʻa e makasini ko e Taua Leʻó ʻe he “tamaioeiki agatonu mo boto”?
4 ʻI he 1876, naʻe ngāue vāofi ai ʻa Charles T. Russell mo Nelson H. Barbour, ʻo Rochester, Niu ʻIoake. Naʻe ʻoange ʻe Russell ha tokoni fakapaʻanga ke toe fakamoʻui hake ʻa hono pulusi ʻo e makasini fakalotu ʻa Barbour ko e Herald of the Morning, ʻa ia ko Barbour ko e ʻetita pulé ia pea ko Russell ko e ʻetita tokoni. Kae kehe, ʻi he ʻosi ʻa e taʻu ʻe taha mo e konga nai mei ai, ʻi he tatau ʻo e Herald ʻo ʻAokosi 1878, naʻe tohi ai ʻe Barbour ha kupu naʻá ne fakaʻikaiʻi ʻa e mahuʻinga fakaehuhuʻi ʻo e pekia ʻa Kalaisí. Neongo naʻe lahi ʻaki ʻe Barbour ʻa e meimei taʻu ʻe 30 ʻia Russell, ka naʻe tali ʻaki ʻe Russell ha kupu ʻi he tatau pē hono hokó ʻo ne poupouʻi ʻa e huhuʻí, ʻa ia naʻá ne lave ki ai ko e “taha ia ʻo e ngaahi akonaki mahuʻinga lahi taha ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá.” (Mātiu 20:28) ʻI he hili hono toutou fai ha ngaahi feinga ke fakalotoʻi ʻa Barbour ʻaki ʻa e Tohi Tapú, naʻe fakapapauʻi leva ʻe Russell ke ʻoua ʻe toe ʻi ai hano kaunga ki he Herald. Pea kamata mei he tatau ʻo Sune 1879 ʻo e makasini ko iá, naʻe ʻikai ke toe ʻasi ai ʻa e hingoa ʻo Russell ko ha ʻetita tokoni. ʻI he ʻosi ha māhina ʻe taha mei ai, naʻe kamata leva ʻe Russell ko hono taʻu 27 ia hono taʻumotuʻá ʻa hono pulusi ʻo e Zion’s Watch Tower and Herald of Christ’s Presence (kuo ʻiloa ʻi he taimí ni Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihova), ʻa ia mei he kamataʻangá pē naʻá ne poupouʻi ʻa e ngaahi moʻoni ʻo e Tohi Tapú, ʻo hangē ko e huhuʻí.
5 ʻI he taʻu ʻe 114 kuo maliu atú, kuo hangē ʻa e Ko e Taua Leʻó ha loea pōtoʻí, ʻo ne hoko ʻo hā mahino ko ha taukapo ia ʻo e moʻoni mo e tokāteline mei he Tohi Tapú. ʻI he lolotonga iá, kuó ne maʻu ʻa e falala ʻa e toko laui miliona ʻoku nau houngaʻia ʻi hono lau iá. ʻOku kei mālohi ʻaupito ʻa ʻene poupouʻi ʻa e huhuʻí. (Ko e fakatātā, sio ki he tatau ʻo Fēpueli 1, 1992.) Pea ʻoku hokohoko atu ko e meʻangāue tefito ia ʻa e “tamaioeiki agatonu mo boto” mo hono Kulupu Pulé ki hono fanongonongo ʻa e Puleʻanga ʻo Sihova kuo ʻosi fokotuʻú pea mo tufotufa atu ai ʻa e meʻakai fakalaumālié “i hono taimi totonu.”—Mātiu 24:14, 45, PM.
6, 7. Ko e hā ʻa e taumuʻa naʻe hiki ʻi he The Golden Age, pea ko e hā ʻokú ne fakahā naʻe lelei ʻa e anga ʻo e tali ʻa e kakai mohu fakakaukaú ki heʻene pōpoakí?
6 Fēfē ʻa e makasini ko e Awake!? Kuo toe poupou pē foki mo e Awake! ki he moʻoní talu pē mei hono kamataʻangá. Naʻe fakataumuʻa ʻa e makasini ia ko ʻení ke tuku ki he kakaí pea naʻe ʻuluaki ui ia ko e The Golden Age. ʻI he fekauʻaki mo hono taumuʻá, naʻe pehē ʻi hono ʻuluaki tataú, ko ʻOkatopa 1, 1919: “Ko hono taumuʻá ke fakamatala ʻaki ʻa e poto mei he ʻOtuá ʻa e ʻuhinga moʻoni ʻo e ngaahi meʻa fakaofo ʻoku hoko ʻi he ngaahi ʻaho lolotonga ní pea ke fakamoʻoniʻi ki he faʻahinga ʻoku mohu fakakaukaú ʻaki ʻa e fakamoʻoni taʻe ala fakakikihiʻí mo ʻai ke tui pau, ʻoku panaki mai ʻa e taimi ʻe tāpuakiʻi lahi ange ai ʻa e kakaí.” Ko e kakai mohu fakakaukaú naʻa nau tali ʻa e pōpoaki ʻi he The Golden Age. ʻI ha ngaahi taʻu ʻe niʻihi, naʻe lahi ange ʻa hono tufa ia ʻoʻoná ʻi he Ko e Taua Leʻó.b
7 Kae kehe, ko e fakamānako ʻo e Ko e Taua Leʻó mo e Awake! ʻoku fakalaka atu ia mei heʻena fanongonongo ʻa e moʻoni fakatokāteliné mo fakamatalaʻi ʻa e ʻuhinga fakaekikite ʻo e ngaahi tuʻunga ʻi he māmaní. Tautautefito ʻi he hongofuluʻi taʻu ʻe taha pe ua kuo ʻosí, kuo fakamānako ai ki he kakaí ʻa ʻetau ongo makasiní ʻi ha toe ʻuhinga kehe foki.
Ngaahi Kupu Faingatonu ʻOku Kaunga Tonu ki he Moʻui ʻa e Kakaí
8. Ko e hā ʻa e liliu naʻe fai ʻe Siutasi ʻi heʻene tohí, ʻo ne enginaki ai kiate kinautolu te nau lau ʻa ʻene tohí ke nau talitekeʻi ʻa e ngaahi tākiekina fē ʻi loto ʻi he fakatahaʻangá?
8 ʻI he taʻu ʻe 30 nai hili ʻa e pekia mo e toe tuʻu ʻa Sīsū Kalaisí, naʻe fehangahangai ai ʻa e toko taha tohi Tohi Tapu ko Siutasí mo ha tuʻunga faingataʻa. Naʻe moulu mai ki he lotolotonga ʻo e kau Kalisitiané ha kau tangata ʻulungāanga taʻe taau mo anga-fakamanu. Naʻe fakahangahanga ʻa Siutasi ia ke tohi ki hono kaungā-Kalisitiané ʻo fekauʻaki mo ha tokāteline—ko e fakamoʻui ʻoku nau taha ai mo e kau Kalisitiane paní. Ka ʻi he tataki ʻa e laumālie māʻoniʻoní, naʻá ne ʻilo naʻe fie maʻu ke enginaki kiate kinautolu te nau lau ʻa ʻene tohí ke nau talitekeʻi ʻa e tākiekina fakatupu maumau ʻi loto ʻi he fakatahaʻangá. (Siutasi 3, 4, 19-23) Naʻe liliu ʻa Siutasi ki he tuʻunga ko iá pea naʻá ne fai ai ha enginaki faingatonu ʻa ia naʻe feʻunga tonu ki he ngaahi fie maʻu ki hono ngaahi tokoua Kalisitiané.
9. Ko e hā ʻoku kau ki hono tokonaki ha ngaahi kupu faingatonu ki heʻetau ongo makasiní?
9 ʻI he tuʻunga meimei tatau pē, ko ha fatongia faingataʻa ʻa hono teuteu ʻa e ngaahi kupu faingatonu ʻi heʻetau ngaahi makasiní. ʻOku liliu ʻa e kuongá, pea liliu foki mo e ngaahi fie maʻu mo e ngaahi meʻa ʻoku mahuʻingaʻia ai ʻa e kakaí pea ʻoku ʻikai ke kei tatau mo ia ʻi he hongofuluʻi taʻu ʻe taha pe ua kuo maliu atú. Naʻe pehē ki muí ni mai ʻe ha ʻovasia fefonongaaki: “ʻI he taimi naʻá ku hoko ai ko e toko taha Fakamoʻoni ʻi he ngaahi taʻu 1950 tupú, ko ʻemau ako ʻa e Tohi Tapú mo e kakaí naʻe fakatefito pē ia ʻi he meʻa fakatokāteliné—ko hono akoʻi kinautolu ki he moʻoni ʻo fekauʻaki mo e Tolu-Tahaʻi-ʻOtuá, afi ʻo helí, ko e soulú, mo e ngaahi alā meʻa pehē. Ka ʻi he taimí ni ia, ʻoku ngali fuʻu lahi ʻa e ngaahi palōpalemá mo e ngaahi faingataʻá ʻi he moʻui ʻa e kakaí ʻa ia ʻoku fie maʻu ai ke tau akoʻi kinautolu ke nau maʻu ʻa e founga moʻui lelei.” Ko e hā ʻoku pehē aí?
10. Ko e hā ʻoku totonu ai ke ʻoua ʻe fakaʻohovale kiate kitautolu ʻa e fakaʻau ai pē ke kovi ange ʻa e ngaahi meʻa fekauʻaki mo e kakaí talu mei he 1914?
10 ʻI he fekauʻaki mo e “kuonga fakamui,” naʻe kikiteʻi ʻe he Tohi Tapú: “Ka ko e kakai kovi mo fakahekeheke te nau fakaaʻau atu mei he kovi ki he kovi, heʻenau kākāʻi ʻa e kakai kehe, pea kākāʻi mo kinautolu.” (2 Tīmote 3:1, 13) Ko ia ai, ʻoku totonu ke ʻoua ʻe fakaʻohovale kiate kitautolu ʻa e fakaʻau ai pē ke kovi ange ʻa e ngaahi meʻa fekauʻaki mo e kakaí talu mei he kamata ʻo e kuonga ʻo e ngataʻangá ʻi he 1914. Ko Sētane, ʻa ia ʻoku toe siʻi ange hono taimí he taimí ni, ʻokú ne fakapū ʻa ʻene ʻita ki he faʻahinga ʻo e tangatá ʻo lahi ange ia ʻi ha toe taimi ki muʻa atu. (Fakahā 12:9, 12) Ko hono olá, ʻoku fuʻu faikehekehe ʻi he taimí ni ʻa e ngaahi ʻulungāanga mo e ngaahi meʻa ʻoku mahuʻinga ki he fāmilí mei he ngaahi meʻa ʻi he ngaahi taʻu pē ʻe 30 pe 40 kuo maliu atú. Ko e kakaí fakalūkufua ʻoku ʻikai te nau faʻa ʻalu ki he lotú ʻo hangē ko ia naʻe hoko ʻi he ngaahi hongofuluʻi taʻu ki muʻa atú. ʻOku fuʻu mafolalahia ʻaupito ʻa e fai hiá pea ʻoku fai leva ʻe he kakaí ʻa e ngaahi meʻa ko honau maluʻi ʻa ia naʻe ʻikai te nau fai ha ngaahi meʻa pehē ʻi he taʻu pē ʻe 20 pe 30 kuo hili atú.—Mātiu 24:12.
11. (a) Ko e hā ʻa e faʻahinga kaveinga ʻoku ʻi he fakakaukau ʻa e kakaí, pea kuo tali fēfē ʻa e kalasi tamaioʻeiki anga-tonu mo potó ki he ngaahi fie maʻu ko iá? (e) Fakahā ha kupu ʻi ha Taua Leʻo pe ko ha Awake! naʻe mātuʻaki kaunga tonu ki hoʻo moʻuí.
11 Tā neʻineʻi ke fakakaukau ʻa e kakai tokolahi ki he ngaahi meʻa fekauʻaki mo e ngaahi ongo ʻo e lotó, nofo ʻa e kakaí, mo e fāmilí. Kuo fai ha tali fakalototoʻa ki ai ʻa e kalasi tamaioʻeiki anga-tonu mo potó ʻi he Ko e Taua Leʻó mo e Awake! ʻaki ʻa ʻenau pulusi ʻa e ngaahi kupu faingatonu ʻoku lave ki he ngaahi fie maʻu moʻoni ki he kakaí pea kuo kaunga tonu moʻoni ia ki heʻenau moʻuí. Fakatokangaʻi ange ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi fakatātā ki ai.
12. (a) Ko e hā naʻe teuteu ai ʻa e ngaahi kupu ʻo fekauʻaki mo e ngaahi fāmili ʻoku ʻi ai ha mātuʻa taʻe hoá ʻi he Ko e Taua Leʻo ʻi he 1980? (e) Naʻe fakahā fēfē ʻe ha tuofefine ʻe taha ʻa ʻene houngaʻia ʻi he ngaahi kupu ʻo kau ki he ngaahi fāmili ʻoku ʻi ai ha mātuʻa taʻe hoá?
12 Ko e ngaahi meʻa fekauʻaki mo e fāmilí. ʻI he hā mei he ngaahi fakamatala ʻi māmani lahí ʻa e vave ʻo e fakautuutu ʻa e lahi ʻo e ngaahi fāmili ʻoku ʻi ai ha mātuʻa taʻe hoá, naʻe teuteuʻi ki he tatau ʻo e Ko e Taua Leʻo (faka-Pilitania) ʻo Sēpitema 15, 1980 ʻa e ngaahi kupu naʻe foʻou ʻa e anga ʻo hono faʻú ʻi he kaveinga ko e “One-Parent Families—Coping With the Problems” (Ngaahi Fāmili Mātuʻa Taʻe Hoá—Ko e Fekuki mo e Ngaahi Palōpalemá). Naʻe ʻi ai ʻa e taumuʻa ʻe ua ʻo e ngaahi kupu ko iá: (1) ke tokoni ki he ngaahi mātuʻa taʻe hoá ke nau fekuki mo e ngaahi palōpalema taʻe ʻi ai hano tatau ʻoku hoko kiate kinautolú pea mo (2) tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé ke nau maʻu ha mahino lahi ange koeʻuhí ke nau fakahā ʻa e “kaungāmamahi” mo “tokangaʻi” moʻoni ʻa e ngaahi fāmili ʻoku ʻi ai ha mātuʻa taʻe hoá. (1 Pita 3:8; Sēmisi 1:27, NW) Ko e tokolahi ʻo e faʻahinga naʻa nau lau iá naʻa nau tohi ke fakahā ʻa e houngaʻia ʻi he ngaahi kupu ko iá. Naʻe tohi ʻe ha mātuʻa taʻe hoa ʻe taha: “Naʻá ku fakatē-loʻimata moʻoni ʻi heʻeku sio ki he takafí, pea ʻi heʻeku toʻo ʻa e makasiní ʻo lau ʻa e fakamatalá, naʻe fonu mahuohua ʻa hoku lotó ʻi he fakamālō kia Sihova ki hono tokonaki mai ha fakamatala pehē ʻi he taimi ʻoku fie maʻu aí.”
13. Ko e hā ʻa e fakamatala fakaʻāuliliki ki he loto-mafasiá naʻe pulusi ʻi he Awake! ʻi he 1981, pea ko e hā ʻa e lau ʻo fekauʻaki mo ia ʻa ha toko taha naʻá ne lau ia?
13 Ko e ngaahi meʻa fekauʻaki mo e ngaahi ongo ʻo e lotó. Kuo ʻosi fai ʻa e fakamatala ki he kaveinga ko e loto-mafasiá ʻi he Ko e Taua Leʻo mo e Awake! talu mei he ngaahi taʻu 1960 tupú. (1 Tesalonaika 5:14) Ka ko ha toe vakai foʻou mo pau ki he kaveinga ko iá naʻe hā ʻi he takafí naʻe fakakaveinga ko e “You Can Fight Depression” (Te Ke Malava ʻo Tauʻi ʻa e Loto-Mafasiá) ʻi he Awake! ʻo Sēpitema 8, 1981 pea mo e ngaahi kupu kehe ʻi ai. Naʻe vave ʻa e ʻaukolo mai ʻa e ngaahi tohi fakamālō ki he Watch Tower Society mei he ngaahi feituʻu ʻi māmani lahi. Naʻe tohi ʻe ha tuofefine ʻe taha: “ʻE lava fēfē ke u fakahā atu ʻaki ʻeku tohí ʻa e ngaahi ongoʻi ʻi hoku lotó? ʻOku ou taʻu 24, pea ʻi he taʻu ʻe hongofulu kuo maliu atú, naʻe lahi ʻa e ngaahi vahaʻa taimi naʻá ku loto-mafasia aí. Ka ʻi he taimí ni ʻoku ou ongoʻi vāofi ange kia Sihova pea mo e houngaʻia he kuó ne ʻai ke fakalato ʻa e ngaahi fie maʻu ʻa e kakai loto-mafasiá ʻaki ʻa e ngaahi kupu ko ʻeni ʻoku hā ai ʻa e anga-ʻofá, pea ko hoku loto pē ia ke fakahā atu ʻeni kiate kimoutolu.”
14, 15. (a) Kuo fēfē ʻa e fakamatala ʻi heʻetau ongo makasiní ki he kaveinga ko e pāʻusiʻi ʻo e fanaú? (e) Ko e ngaahi kupu fē ʻi he makasiní naʻe maongo ki ha toko taha heka-hoosi-lova ʻi ʻAositelēlia?
14 Ko e ngaahi meʻa fekauʻaki mo e anga ʻo e nofo ʻa e kakaí. Naʻe kikiteʻi ʻe he Tohi Tapu ʻe ʻi he “kuonga fakamui” ʻa e kau tangata te nau “ʻofa kiate kinautolu pe, . . . ko e kau taʻe ʻofa-ki-hoʻota, . . . ko e kau taʻefakamaʻumaʻu, ko e kau angafakamanu, ko e kau taeʻofa ki he lelei.” (2 Tīmote 3:1-3) Ko ia ai, ʻoku totonu ke ʻoua naʻa tau ofo ʻi hono fai lahia ʻa e pāʻusiʻi ʻo e fānaú ʻi he ʻaho ní. Naʻe fai ha fakamatala fakahangatonu ki he kaveinga ko ʻení ʻi he kupu ko e “Help For the Victims of Incest” (Tokoni ki he Faʻahinga Kuo Hoko ki ai ʻa e Angahala Fakamalaʻia) ʻi he Ko e Taua Leʻo (faka-Pilitania) ʻo ʻOkatopa 1, 1983. ʻI he taʻu ʻe valu mei ai, ko e takafi naʻe fakakaveinga ko e “Healing the Wounds of Child Abuse” (Ko e Faitoʻo ki he Lavea ʻo e Pāʻusiʻi ʻo e Fānaú) ʻi he Awake! ʻo ʻOkatopa 8, 1991 pea mo e ngaahi kupu kehe ʻi ai naʻe teuteu fakalelei ia ke maʻu mei ai ʻa e mahinó mo ha ʻamanaki ʻe he faʻahinga naʻe hoko ha meʻa pehē kiate kinautolú pea ke fakamaamangiaʻi ʻa e niʻihi kehé koeʻuhi ke nau lava ke fai ha tokoni ʻaonga. Naʻe fakatupunga ʻe he ngaahi kupu hokohoko ko ʻení ʻa hono maʻu ʻa e ngaahi tohi lahi taha ʻi he hisitōlia ʻo ʻetau ongo makasiní meiate kinautolu naʻa nau lau iá. Naʻe tohi ʻe ha toko taha naʻá ne lau ia: “Ko e tokoni mālohi lahi taha ki hoku fakaakeaké ko e ngaahi fakakaukau fakafiemālie mo e ngaahi lave ki he Tohi Tapú ʻi he ngaahi kupu ko ʻení. Ko ha fakafiemālie lahi fau ia ke u ʻilo ʻoku kei tokanga mai ʻa Sihova kiate au neongo ʻa e ngaahi meʻa naʻe hokó. Naʻe toe fakafiemālieʻi au ʻe he ʻilo ʻoku ʻikai ko au toko taha pē naʻe hoko ki ai ha meʻa pehē.”
15 Ko ha tangata heka-hoosi-lova ʻi Melipoane, ʻi ʻAositelēlia, naʻá ne fai ha telefoni mamaʻo ki he ʻōfisi ʻo e Watch Tower Society ʻi Senē, ʻo fakahā ʻa ʻene fakaliliʻa ki he ʻātakai ʻo e lova-hoosí. Naʻá ne pehē naʻe toki ʻosi ʻa ʻene lau ʻa e Awake! ʻo Maʻasi 8, 1993 ʻo kau ki he “Rape—A Woman’s Nightmare” (Tohotohó—Ko ha Meʻa Fakatupu-Ilifia ki ha Fefine) pea naʻe ʻikai pē ke ne tui ʻoku kei ʻi ai ha makasini mahuʻinga pehē. Naʻe feʻunga mo e miniti ʻe 30 ʻa e ngaahi fehuʻi naʻá ne ʻeké pea naʻá ne fiefia ʻi he ngaahi tali naʻe ʻoange kiate iá.
16. Ko e hā ʻa e ongo founga ʻe lava ke ke fakahāhā ai ʻa hoʻo houngaʻia ʻi heʻetau ongo makasiní?
16 ʻOku fēfē koe? Kuo kaunga tonu ki hoʻo moʻuí ha kupu kuo pulusi ʻi he Ko e Taua Leʻó pe Awake!? Kapau ʻoku pehē, ʻoku ʻikai ha toe veiveiua ʻokú ke ongoʻi houngaʻia loloto ʻi heʻetau ongo makasiní. ʻE lava fēfē ke ke fakahāhā ʻa hoʻo houngaʻiá? ʻOku pau ko hoʻo lau ʻa e tatau taki taha. Te ke malava ke kau foki ki hono tuku atu ʻa e ongo makasini mahuʻinga ko ʻení ki he lahi taha ʻe malavá. ʻE lava fēfē ke fai ʻa e meʻa ko ʻení?
Vahevahe Atu ki he Niʻihi Kehe!
17. Ko e hā ʻoku malava ke fai ʻe he ngaahi fakatahaʻangá ke fakalahi ange hono tuku atu ʻa e makasiní?
17 Ko e ʻuluakí, ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻoku malava ke fai ʻe he fakatahaʻanga taki taha. Ko e tatau ʻo e Informant ʻo ʻOkatopa 1952 (Ko ʻEtau Ngāue Fakafaifekau ʻo e Puleʻangá ia ʻi he taimi ní) naʻe pehē ai: “Ko e ongo founga ola lelei lahi taha ki hono tufaki atu ʻa e ngaahi makasiní ko hono tufa mei he fale ki he fale mo e fale koloa ki he fale koloa. Ko ia ai, ʻoku fokotuʻu mai ʻe he Sosaieté ko e ongo founga ko eni ke tuku atu ai ʻa e makasiní ʻoku totonu ke fai pehē maʻu pē ʻi he ʻAho Makasiní.” ʻOku kei ʻaonga pē ʻa e fakahinohino ko iá ʻi he ʻahó ni. ʻE fokotuʻu nai ʻe he ngaahi fakatahaʻangá ha ʻAho Makasini tuʻumaʻu, ko ha ʻaho ʻoku vaheʻi makehe ʻo fakatefito pē ia ki he fai fakamoʻoni ʻaki ʻa e makasiní. ʻOku ʻikai ha toe veiveiua ko e ngaahi Tokonaki ʻe niʻihi ko ha taimi lelei ia ki he lahi taha ʻo e ngaahi fakatahaʻangá. ʻIo, ʻai ke vaheʻi ʻe he fakatahaʻanga taki taha ha ngaahi ʻaho pe ngaahi efiafi makehe ki he ngāue fakamoʻoni mo e makasiní—mei he fale ki he fale, mei he fale koloa ki he fale koloa, ngāue ʻi he halá, pea ki he ngaahi tufaʻanga makasini pau. ʻIkai ko ia pē, ko e hā te ke malava ke fai ʻe koe, ko e toko taha malanga fekauʻaki mo e Puleʻangá, ke tokoni ke fakalahi ange hono tuku atu ʻa e makasiní?
18, 19. (a) ʻE lava fēfē ke tokoniʻi koe ʻe he mahuʻingaʻia ʻi he Taua Leʻó mo e Awake! ke ke tuku atu ʻa e ngaahi makasiní? (e) Ko e hā hono ʻaonga ʻo e fakamatala nounou mo kaunga tonu ʻi hono tuʻuaki ʻa e ngaahi makasiní? (f) Ko e hā ʻoku hā mei ai ʻa e ʻaonga ke tuku ʻa e ngaahi makasiní ki he ngaahi ʻapi ʻo e kakaí?
18 Ko ʻete ʻai ke te mahuʻingaʻia ʻi he “Taua Leʻó” mo e “Awake!” ko e ʻuluaki meʻá ia. ʻUluaki lau ʻa e ngaahi makasiní. ʻI hoʻo lau ʻa e kupu taki taha, ʻeke hifo pē kiate koe, ‘Ko hai te ne fie lau ʻa e kupu ko ʻení?’ Fakakaukau ki ha ngaahi foʻi lea ʻe niʻihi ʻe lava ke ke leaʻaki ke langaʻi ʻa hono fie lau ʻa e kupu ko iá. Tuku kehe ʻa hoʻo kau ʻo poupouʻi ʻa e ʻAho Makasiní, fēfē ke ke toʻo maʻu pē ha ngaahi tatau koeʻuhi ke ke lava ʻo ngāueʻaongaʻaki ʻa e ngaahi faingamālie kotoa pē ke vahevahe atu ia ki he niʻihi kehé—ʻi haʻo fononga pe fai ha fakatau pe ko e talanoa mo e kaungāngāué, ngaahi kaungāʻapí, kaungāakó, pe kau faiakó?
19 ʻAi ke nounou hoʻo fakamatalá ko e fokotuʻu ia hono uá. ʻI he Watchtower ʻo Tisema 1, 1956, naʻe pehē ai: “Ko e fakamatala nounou mo kaunga tonu ki he makasiní ko e founga lelei taha ia ʻi hono tuʻuaki ʻo e ngaahi makasiní. Ko e taumuʻá ke tuku atu ha ngaahi tatau lahi. Te nau toki fai ʻe kinautolu ʻa ʻenau ‘fakamatalá.’” Ko e kau malanga ʻe niʻihi kuo nau ʻilo ʻoku ola lelei ke toʻo pē ha foʻi fakakaukau ʻe taha mei ha kupu, ʻai ia ʻi he ngaahi foʻi lea ʻe niʻihi pē, pea tuʻuaki atu ʻa e ngaahi makasiní. ʻI he hili pē ʻa hono tali ʻa e makasiní ia ki he ʻapí, ʻe toki fai ʻe he makasiní ia ha “fakamatala” ki he niʻihi kehé ʻo ʻikai ngata pē ʻi he toko taha naʻá ne tali ʻa e makasiní meiate koé. Ko ha finemui naʻe ako ʻi he ʻunivesiti ʻi ʻAealani naʻá ne lau ʻa e tatau ʻo e Ko e Taua Leʻo (faka-Pilitania) ʻo Sēpitema 1, 1991 ʻa ia naʻe tali ʻe heʻene tamaí mei ha toko taha Fakamoʻoni. Ko e ngaahi kupu ʻo kau ki he fetuʻutakí mo e ngaahi kaveinga kehe naʻe langaʻi ai ʻa ʻene fie fanongo. ʻI he ʻosi pē ʻene lau ʻa e makasiní, naʻá ne telefoni ki he Kau Fakamoʻoní, ʻo ngāueʻaki ʻa e fika naʻe ʻi he tohi telefoní. Naʻe kamata leva ha ako Tohi Tapu, pea ko e finemui ko ʻení naʻe papitaiso ia ʻi he Fakataha Fakavahe ko e “Ngaahi Meʻa ʻOku Akoʻi Mei He ʻOtuá” ʻi Siulai 1993. ʻIo, ʻai ke tau tuku atu ʻa e ngaahi makasiní ki he ngaahi ʻapí, ʻa ia ʻoku lava ai ke nau fai “fakamatala” ki he kakaí! Naʻe toe ʻomai ʻe ha ʻovasia fefonongaaki ha fokotuʻu faingofua: “Toʻo ʻa e ngaahi makasiní ki tuʻa mei hoʻo kato faʻoʻanga tohí.” Ko e moʻoni, kapau ʻoku ʻikai ke fie fanongo mai ʻa e toko taha ʻapí ia ki he meʻa ʻokú ke lea atu ʻakí, ʻe feʻunga pē nai ʻa e ngaahi fakatātā ko ia ʻi he ngaahi takafi ʻo e ngaahi makasiní ke tali ai ʻe he toko taha ʻapí ʻa e ngaahi makasiní.
20, 21. (a) ʻOku lava fēfē ke ke maliliu ngofua ʻi hoʻo kau ki he ngāue makasiní? (e) Ko e hā nai te ke fai ke ʻai ke lahi ange ai ʻa e makasini ʻe tuku atu ʻi he māhina taki taha?
20 Ko e fokotuʻu hono tolú ko e ʻai ke maliliu ngofua. (Fakafehoanaki mo 1 Kolinitō 9:19-23.) Teuteu ha ngaahi fakamatala fuonounou ʻe niʻihi. Fakakaukau ki ha kupu pē ʻe taha ʻe fakamānako ki he kakai tangatá, pea taha ki he kakai fefiné. ʻI he fekauʻaki mo e kau talavoú, te ke fakaeʻa nai ʻa e kupu ko e “Young People Ask . . . .” Pea ʻai ke maliliu ngofua foki fekauʻaki mo e taimi ʻokú ke kau ai ki he ngāue makasiní. ʻI he ʻikai ke ngata pē ʻi he ʻAho Makasiní, te ke ʻilo nai ko e fai fakamoʻoni ʻi he taimi efiafí ʻoku maʻu ai ʻa e faingamālie lelei ʻaupito ke tuʻuaki atu ai ʻa e ngaahi makasiní mei he fale ki he falé.
21 Ko e fokotuʻu hono faá ko hono fokotuʻu ha kolo fakafoʻituitui. Ko e konga fakalahi ko e “Magazines Point the Way to Life” (ʻOku Fakahā ʻe he Ngaahi Makasiní ʻa e Hala ki he Moʻuí), ʻa ia naʻe hā ʻi he Ko ʻEtau Ngāue Fakafaifekau ʻo e Puleʻanga (faka-Pilitania) ʻo Maʻasi 1984 naʻe pehē ai: “Ko ha fokotuʻu pē, ke ʻai ha kolo ʻa e kau malangá ko hono tuku atu ha makasini ʻe 10 ki he māhina, ʻo makatuʻunga ʻi he ngaahi tuʻunga ʻoku nau ʻi aí; ko e kau tāimuʻá te nau feinga nai ki he ngaahi makasini ʻe 90. Ko e moʻoni, ko e kau malanga ʻe niʻihi ʻe malava nai ke nau tuku atu ʻa e ngaahi makasini lahi ange ʻi he māhina pea ko ia ai te nau fokotuʻu ha kolo fakafoʻituitui māʻolunga ange. Kae kehe, ko e kolo ʻa e niʻihi kehe ʻe siʻisiʻi ange nai koeʻuhi ko e mahamahakí, ko e tuʻunga ʻo e feituʻu ʻokú te malanga aí, pe ko ha toe ngaahi ʻuhinga lelei kehe. Ka ʻoku lelei tatau pē ʻa ʻenau ngāue kia Sihová. (Mt. 13:23; Luke 21:3, 4) Ko e meʻa ʻoku mahuʻingá ke ʻai ha kolo fakafoʻituitui.”
22. Ko e hā ʻa e founga ʻe malava ke tau fakahā ai ʻoku tau fakamālō kia Sihova ki heʻetau ongo makasini faingatonu ʻo e moʻoní?
22 Ko ha fakamālō lahi ē ka ko kitautolu he kuo ngāueʻaki ʻe Sihova ko e “ʻOtua Moʻoniā,” ʻa e kalasi ko e tamaioʻeiki anga-tonu mo potó pea mo hono Kulupu Pulé ke tokonaki mai kiate kitautolu ʻa e ongo makasini faingatonu ko ʻení! (Sāme 31:5) ʻI he kei finangalo ki ai ʻa Sihová, ʻe hokohoko atu ai pē ʻa e ongo makasini ia ko ʻení ke lave ki he ngaahi fie maʻu moʻoni ki he kakaí. Te na hoko atu ai pē ʻa hono poupouʻi ʻa e ngaahi tuʻunga māʻolunga ʻa Sihova ʻo kau ki he ʻulungāangá. ʻE ʻikai te na tuku ʻa ʻena poupouʻi ʻa e tokāteline totonú. Pea te na tuʻukāivi ʻi hono fakahanga ʻa e tokangá ki he fakahoko ʻo e ngaahi kikite ʻoku nau fakaʻilongaʻi ʻa hotau ngaahi ʻahó ko e taimi ia kuo pule ai ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá pea kuo fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá ʻi māmani ʻo lahi ange ia ʻi ha toe taimi ki muʻa ʻe he kau lotu moʻoni kia Sihová ʻa ia ʻoku fakautuutu ai pē ʻa honau tokolahí. (Mātiu 6:10; Fakahā 11:15) Ko ha koloa mahuʻinga lahi fau ē ʻoku tau maʻu mei he Ko e Taua Leʻó mo e Awake! ʻAi ke tau ngāueʻaongaʻaki ʻa e ngaahi faingamālie hono kotoa pē ke vahevahe atu ki he faʻahinga loto-totonú ʻa e ongo makasini mahuʻinga ko ʻeni ʻa ia kuo mātuʻaki kaunga tonu ki he moʻui ʻa e kakaí mo pouaki ʻa e ngaahi moʻoni fekauʻaki mo e Puleʻangá.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Siulai 15, 1992, peesi 19-22.
b ʻI he ngaahi taʻu lahi naʻe vakai ki he Ko e Taua Leʻó ko ha makasini naʻe fakatefito pē ia ki he kau Kalisitiane paní pe. Kae kehe, kamata ʻi he 1935, naʻe fakautuutu ai ʻa hono fakamamafaʻi ke fakalototoʻaʻi ʻa e “fuʻu kakai lahi,” ʻa ia ko ʻenau ʻamanakí ko e moʻui taʻe ngata ʻi he māmaní, ke nau maʻu mo lau ʻa e Ko e Taua Leʻó. (Fakahā 7:9) ʻI he ngaahi taʻu siʻi mei ai, ʻi he 1940, naʻe tuʻuaki maʻu pē ʻa e Ko e Taua Leʻó ki he kakai ʻi he ngaahi halá. Pea hili ia, naʻe fakautuutu ai pē ʻa hono tufaki holó.
Ko e Hā Haʻo Tali?
◻ Ko e hā ʻokú ne fakahā Ko e Taua Leʻó mo e Awake! ko e ongo makasini ʻo e moʻoní?
◻ ʻI he founga fē kuo kaunga tonu ai ʻa e Ko e Taua Leʻó mo e Awake! ki he moʻui ʻa e kakaí?
◻ Ko e hā ʻoku malava ke fai ʻe he ngaahi fakatahaʻangá ke fakalahi ange ʻa hono tuku atu ʻa e ngaahi makasiní?
◻ Ko e hā ʻa e ngaahi fokotuʻu ʻe tokoni kiate koe ke lahi ange ai ʻa e ngaahi makasini ʻe tuku atú?
[Puha ʻi he peesi 18]
Ngaahi Kupu ʻe Niʻihi Kuo Kaunga Tonu ki he Moʻui ʻa e Kakaí
ʻI he faai atu ʻa e ngaahi taʻú kuo tokolahi ʻa e kau lau tohi kuo nau fai tohi mai ke fakahā ʻa e houngaʻia ʻi ha ngaahi kupu ʻe niʻihi naʻe pulusi ʻi he Ko e Taua Leʻó mo e Awake! Ko e fakahokohoko ko ʻeni ʻi laló ko e niʻihi pē ia ʻo e ngaahi kaveinga lahi naʻe kaunga tonu ki heʻetau kau lau tohí. Kuo liliu ʻa hoʻo moʻuí ʻe he ngaahi kupu ko ʻení pe ko ha ngaahi kupu kehe?
Ko e Taua Leʻo
“Ke Ikuʻi ʻa e Ngaahi Kovi Fakafufū Tali ʻa e Tokoni ʻa e ʻOtua” (Fēpueli 1, 1986)
“Fai Mateaki Faka-ʻOtua Ki He Ngaahi Matuʻa Matuʻotuʻa” (Tisema 1, 1987)
“Ko e Ako ʻOku ʻI Ai ha Taumuʻa” (Siulai 1, 1993)
Awake!
“Te Ke Malava ʻo Tauʻi ʻa e Loto-Mafasiá!” (Sēpitema 8, 1981)
“ʻI he Mate ha Taha ʻOkú Ke ʻOfa Ai . . .” (ʻEpeleli 22, 1985)
“Maluʻi ʻa Hoʻo Fānaú!” (ʻOkatopa 8, 1993)
[Fakatātā ʻi he peesi 19]
ʻI Kānata—ko e malanga mei he fale ki he fale mo e ngaahi makasiní
[Fakatātā ʻi he peesi 20]
ʻI Mienimā—ko hono tuʻuaki ʻa e ngaahi makasini ʻoku nau fakahā ʻa e hala ki he moʻuí