ʻOku Pule ʻa Sihova—Fakafou ʻi he Pule Fakateokalati
“E bule a Jihova o taegata.”—SĀME 146:10, PM.
1, 2. (a) Ko e hā kuo ʻikai ke siaʻa ai ʻa e ngaahi feinga ʻa e tangatá ʻi he tuʻunga pulé? (e) Ko e hā ʻa e founga-pule pē ʻe taha kuo lavameʻa moʻoní?
TALU mei he taimi ʻo Nimiloté, kuo feinga ʻa e tangatá ʻi he ngaahi founga kehekehe ke puleʻi ʻaki ʻa e kakaí. Kuo ʻi ai ʻa e ngaahi pule fakatikitato, founga-pule ʻoku puleʻi fakatuʻi, founga-pule ʻoku puleʻi ʻe ha niʻihi pē, pea mo e ngaahi founga kehekehe ʻo e pule fakatemokalatí. Kuo fakangofua pē ʻe Sihova ʻa e ngaahi founga pulé ni hono kotoa. Pea koeʻuhi ko e ʻOtuá ʻa e Matavai ʻo e mafai hono kotoa pē, ko e konga ia ʻo e ʻuhinga ʻoku pehē ai kuo fokotuʻu ʻe he ʻOtuá ʻa e kau pulé ʻi honau tuʻunga fakangatangata. (Loma 13:1) Ka neongo ia, kuo ʻikai ke siaʻa ʻa e feinga kotoa ʻa e tangatá ʻi he founga-pulé. Kuo ʻikai ke fakahoko mai ʻe ha pule ha fokotuʻutuʻu ʻo e kakaí ʻoku tuʻuloa, taʻe liliu mo anga-tonu. ʻOku faʻa hoko ai pē, “naʻe pule ai ha tangata ki he kakai ke nau kovi ai.”—Koheleti 8:9.
2 ʻOku totonu ke tau ofo ʻi he meʻa ko ʻení? ʻIkai ʻaupito! He naʻe ʻikai ke ngaohi ʻa e tangata taʻe haohaoá ke ne pule kiate ia pē. “ʻOku ʻikai ʻi he tangata hono hala: ʻoku ʻikai ʻi he tangata ʻoku haʻele ke fakaʻuli ʻene ʻalu.” (Selemaia 10:23) Ko e ʻuhinga ia, ʻi he faai mai ʻa e hisitōlia kotoa ʻo e tangatá, ko e founga-pule pē ʻe taha kuo lavameʻa moʻoní. Ko e founga-pule fē ia? Ko e pule fakateokalati ʻa Sihova ko e ʻOtuá. ʻI he lea faka-Kalisí ʻi he Tohi Tapú, ko e “teokalatí” ʻoku ʻuhinga ia ki he puleʻi [kraʹtos] ʻe he ʻOtua [the·osʹ]. Ko e toe hā mo ha founga-pule ʻe lelei ange ʻi he founga-pule ʻa Sihova ko e ʻOtuá tonu?—Sāme 146:10.
3. Ko e hā ʻa e ngaahi muʻaki fakatātā ʻo e pule fakateokalatí naʻe ʻi he māmaní?
3 Naʻe pule taimi nounou ʻa e founga-pule fakateokalatí ʻi ʻĪteni, ʻo aʻu ki he taimi naʻe angatuʻu ai ʻa ʻĀtama mo ʻIvi kia Sihová. (Sēnesi 3:1-6, 23) ʻI he taimi ʻo ʻĒpalahamé, ʻoku ngalingali naʻe ngāueʻaki ʻa e pule fakateokalatí ʻi he kolo ko Salemá, ʻa ia naʻe tuʻi mo taulaʻeiki ai ʻa Melikisetekí. (Sēnesi 14:18-20; Hepelū 7:1-3) Kae kehe, ko e ʻuluaki pule fakateokalati fakapuleʻanga ʻa Sihova ko e ʻOtuá naʻe fokotuʻu ia ʻi he toafa ʻo Sainaí ʻi he senituli hono 16 K.M. Naʻe anga-fēfē ʻa hono fakahoko iá? Pea naʻe ngāue fēfē ʻa e founga-pule fakateokalati ko iá?
Ko e Kamata ʻo ha Pule Fakateokalati
4. ʻI he founga fē naʻe fokotuʻu ai ʻe Sihova ʻa e puleʻanga fakateokalati ʻo ʻIsilelí?
4 ʻI he 1513 K.M., naʻe fakahaofi ai ʻe Sihova ʻa e kau ʻIsilelí mei heʻenau nofo pōpula ʻi ʻIsipité pea naʻá ne fakaʻauha mo e kau tau ʻa Felo naʻe tuli mui maí ʻi he Tahi Kulokulá. Pea naʻá Ne toki taki atu ʻa e kau ʻIsilelí ki he Moʻunga Sainaí. ʻI heʻenau ʻapitanga ʻi he veʻe moʻungá, naʻe tala ʻe he ʻOtuá kiate kinautolu ʻo fakafou ʻia Mōsese: “Kuo mou mamata ki he meʻa kuo u fai ki he kau Isipite, mo ʻeku fafa kimoutolu ʻi he funga kapakauʻi ikale, ʻo ʻomi kimoutolu kiate au. Pea ko ʻeni, kapau te mou matuʻaki tokanga ki hoku leʻo, mo tauhi ʻeku fuakava, te mou toki hoko ko ʻeku koloa kanokato ʻi he kakai kotoa.” Naʻe tali ʻe he kau ʻIsilelí: “Ko e meʻa kotoa kuo folofolaʻaki mai ʻe Sihova te mau fai.” (ʻEkisoto 19:4, 5, 8) Naʻe toki fai ai ha fuakava, pea naʻe kamata ai ʻa e puleʻanga fakateokalati ʻo ʻIsilelí.—Teutalōnome 26:18, 19.
5. Ko e hā ʻoku malava ai ke pehē naʻe pule ʻa Sihova ʻi ʻIsileli?
5 Ka, ʻi he founga fē naʻe puleʻi ai ʻe Sihova ʻa ʻIsilelí, he ko e toko taha taʻe hā mai ia ki he mata ʻo e tangatá? (ʻEkisoto 33:20) Koeʻuhi naʻe fokotuʻu ʻe Sihova ʻa e ngaahi lao mo e tuʻunga fakataulaʻeiki ʻo e puleʻangá. Ko kinautolu naʻa nau talangofua ki he ngaahi laó mo fai ʻa e lotú ʻo fakatatau ki he ngaahi fakahinohino mei he ʻOtuá naʻa nau tauhi ki he Toko Taha Fakateokalati Lahi, ko Sihová. Tānaki atu ki ai, naʻe ʻi he taulaʻeiki lahí ʻa e ʻUlimí mo e Tumemí, ʻa ia naʻe ʻomai ai ʻe Sihova ko e ʻOtuá ʻa e tatakí ʻi he ngaahi taimi naʻe hoko fakafokifā ai ha meʻa. (ʻEkisoto 28:29, 30) ʻIkai ko ia pē, ko e kau tangata alafua mo matuʻotuʻá naʻa nau fakafofongaʻi ʻa Sihova ʻi he pule fakateokalatí pea naʻa nau tokanga ke fakahoko ʻa e Lao ʻa e ʻOtuá. Kapau te tau fakakaukau ange ki he fakamatala ki he niʻihi ʻo e kau tangata ko ʻení, te tau maʻu ai ha mahino lelei ange ki he founga ʻoku totonu ke anganofo ai ʻa e kakaí ki he pule ʻa e ʻOtuá.
Ko e Mafaí ʻi he Pule Fakateokalatí
6. Ko e hā naʻe fie maʻu ai ha feinga mo ha loto-ʻalovili ki he kau tangatá ke nau tauhi maʻu ʻa e mafaí ʻi he founga-pule fakateokalatí, pea ko e faʻahinga kau tangata fēfē naʻe fie maʻu ki he fatongia ko ʻení?
6 Ko kinautolu ʻi he ngaahi tuʻunga ʻo e mafai ʻi ʻIsilelí naʻa nau maʻu ha monū lahi, ka naʻe fie maʻu kiate kinautolu ʻa e feinga mo e loto-ʻalovili ke tauhi maʻu ʻa e fakakaukau mafamafatataú. Naʻe pau ke nau tokanga ke ʻoua ʻaupito naʻa fuʻu lahi ʻenau fakakaukaú kiate kinautolu ʻo mahuʻinga ange ia ʻi hono fakamāʻoniʻoniʻi ʻa e huafa ʻo Sihová. Ko e fakamatala naʻe fakamānavaʻí ʻoku pehē “ʻoku ʻikai ʻi he tangata ʻoku haʻele ke fakaʻuli ʻene ʻalu,” naʻe moʻoni ia ʻi he fekauʻaki mo e kau ʻIsilelí pea naʻe toe pehē pē ki he toenga ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. Naʻe lakalakaimonū pē ʻa ʻIsileli ia ʻi he manatuʻi ʻe he kau tangata matuʻotuʻá ʻoku puleʻi fakateokalati ʻa ʻIsileli pea naʻe totonu ai ke nau fai ʻa e finangalo ʻo Sihová kae ʻikai ko honau lotó. ʻI he fuoloa siʻi pē mei hono fokotuʻu ʻa ʻIsileli ko ha puleʻangá, naʻe hanga ʻe Setelō, ko e tamai ia ʻa e mali ʻo Mōsesé, ʻo fakamatalaʻi lelei ʻa e faʻahinga kau tangata ʻoku fie maʻú, ʻa ia ko e, “kakai fita, ha niʻihi ʻoku ʻapasia ki he ʻOtua, ko e kakai fai moʻoni, ʻo fehiʻa ki he koloa lavaki.”—ʻEkisoto 18:21.
7. Ko e hā ʻa e ngaahi founga naʻe hoko ai ʻa Mōsese ko ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ko e toko taha naʻá ne maʻu ha mafai ʻi he malumalu ʻo Sihova ko e ʻOtuá?
7 Ko e ʻuluaki toko taha naʻá ne maʻu ʻa e mafai māʻolunga ʻi ʻIsilelí ko Mōsese. Naʻe hoko ia ko e faʻifaʻitakiʻanga lelei fekauʻaki mo e mafai ʻi loto ʻi he fokotuʻutuʻu fakateokalatí. Ko e moʻoni, ʻi he taimi ʻe taha naʻe eʻa ai ʻa e vaivaiʻanga fakaetangatá. Kae kehe, naʻe falala maʻu pē ʻa Mōsese ia kia Sihova. ʻI he malanga hake ʻa e ngaahi fehuʻi naʻe teʻeki ai ke fakaleleiʻí, naʻá ne kumi ki he tataki meia Sihová. (Fakafehoanaki mo Nōmipa 15:32-36.) Naʻe talitekeʻi fēfē ʻe Mōsese ʻa e fakatauele ke ngāueʻaki ʻa hono tuʻunga māʻolungá ki ha lāngilangi pē ʻoʻona? Neongo naʻá ne taki ha puleʻanga naʻe toko laui miliona, ka “ko Mosese naʻe anga kātaki ʻaupito, ʻo hulu atu ʻi he tangata kotoa naʻe ʻi he funga kelekele.” (Nōmipa 12:3) Naʻe ʻikai ke ʻi ai haʻane holi ke lavameʻa fakaeia pē ka naʻá ne tokanga fekauʻaki mo e lāngilangi ʻo e ʻOtuá. (ʻEkisoto 32:7-14) Pea naʻe maʻu ʻe Mōsese ʻa e tui mālohi. ʻI he lea ʻo fekauʻaki mo ia ki muʻa ke ne hoko ko e taki ʻi he puleʻangá, naʻe pehē ʻe he ʻaposetolo ko Paulá: “He naʻa ne kitaki heʻene sio ki he Tuʻi Taʻehamai.” (Hepelū 11:27) ʻOku hā mahino, naʻe ʻikai ke teitei ngalo ʻia Mōsese ko Sihova ko e Pule moʻoni ia ʻo e puleʻangá. (Sāme 90:1, 2) Ko ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ē kiate kitautolu ʻi he ʻaho ní!
8. Ko e hā ʻa e fekau naʻe tala ange ʻe Sihova kia Siōsiuá, pea ko e hā ʻoku taau ai ke tokangaʻi ʻení?
8 ʻI he hoko ʻa hono tokangaʻi ʻo ʻIsilelí ko e meʻa naʻe fuʻu lahi kia Mōsese ke ne fakahoko toko taha pē, naʻe ʻai ʻe Sihova ʻa hono laumālié ki he kau tangata matuʻotuʻa ʻe toko 70, ʻa ia te nau poupouʻi ʻa Mōsese ʻi hono fakamāuʻi ʻa e kakaí. (Nōmipa 11:16-25) ʻI he ngaahi taʻu ki muí ko e kolo taki taha naʻe ʻi ai pē ʻa ʻene kau tangata matuʻotuʻa. (Fakafehoanaki mo Teutalōnome 19:12; 22:15-18; 25:7-9.) ʻI he mate ʻa Mōsesé, naʻe ʻai ʻe Sihova ʻa Siōsiua ko e taki ia ʻo e puleʻangá. ʻOku lava ke tau fakaʻuta atu ko hono maʻu ʻo e monū ko ʻení, naʻe lahi ʻa e meʻa ke fai ʻe Siōsiuá. Ka neongo iá, naʻe ʻi ai ha meʻa ʻe taha naʻe tala ange kiate ia ʻe Sihova naʻe totonu ke ʻoua ʻaupito naʻá ne liʻaki: “ʻE ʻikai mahuʻi mei ho ngutu ʻa e tohi lao ko ia, ka te ke fakalaulauloto ki ai ʻi he ʻaho mo e po, koeʻuhi ke ke tokanga ke fai ʻo hange ko e meʻa kotoa kuo tohi ai.” (Siōsiua 1:8) Fakatokangaʻi, neongo naʻe lahi ange ʻi he taʻu ʻe 40 ʻa e ngāue ʻa Siōsiuá, ka naʻe fie maʻu pē kiate ia ke ne hanganaki lau ʻa e Laó. ʻOku fie maʻu kiate kitautolu foki ke ako ʻa e Tohi Tapú pea fakafoʻou ʻa ʻetau ngaahi fakakaukaú fekauʻaki mo e ngaahi lao mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻa Sihová—tatau ai pē pe ko e hā ʻa hono fuoloa ʻo ʻetau kau ki he moʻoní pe ko hono lahi ʻo e ngaahi monū ʻoku tau maʻú.—Sāme 119:111, 112.
9. Ko e hā naʻe hoko ʻi ʻIsileli he lolotonga ʻa e vahaʻa taimi ʻo e kau fakamaaú?
9 Naʻe fakahokohoko atu ʻia Siōsiua ha holongā kau fakamaau. Ko e meʻa pangó, ʻi he lolotonga ʻa honau taimí naʻe faʻa tō ai ʻa e kau ʻIsilelí ʻo fai “ʻa e meʻa naʻe tau kovi ki he finangalo ʻo Sihova.” (Fakamaau 2:11) ʻI he fekauʻaki mo e vahaʻa taimi ʻo e kau fakamaaú, ʻoku pehē ʻe he fakamatalá: “Ko e taimi ko ia naʻe ʻikai ha tuʻi ʻi Isileli: naʻe taki taha fai hono loto.” (Fakamaau 21:25) Naʻe taki taha fai pē ʻa ʻene fili ʻo fekauʻaki mo e ʻulungāangá mo e lotú, pea ʻoku fakahā ʻe he hisitōliá naʻe tokolahi ʻa e kau ʻIsileli naʻa nau fai ha ngaahi fili naʻe kovi. Naʻa nau tō ki he lotu tamapuá pea ʻi he taimi ʻe niʻihi naʻa nau fai ha ngaahi hia fakalielia ʻaupito. (Fakamaau 19:25-30) Ka naʻe ʻi ai ha niʻihi ia, naʻa nau fakahāhā ʻa e tui alafaʻifaʻitakiʻanga.—Hepelū 11:32-38.
10. ʻI he founga fē naʻe liliu lahi ai ʻa e founga-pule ʻi ʻIsilelí ʻi he lolotonga ʻo e taimi ʻo Sāmiuelá, pea ko e hā naʻá ne fakatupunga ʻa e meʻa ko ʻení?
10 ʻI he lolotonga ʻa e moʻui ʻa e fakamaau fakamuimui taha ko Sāmiuelá, naʻe hoko ʻi ʻIsileli ha taimi tauhaʻa fekauʻaki mo e founga-pulé. Naʻe fakakaukau ʻa e kau ʻIsilelí ia ʻoku totonu ke ʻi ai mo honau tuʻi, ko e tākiekina ia mei he ngaahi puleʻanga ko honau filí naʻe nofo takatakai kiate kinautolú, ʻa ia naʻe puleʻi kotoa kinautolu ia ʻe he ngaahi tuʻi. Naʻe ngalo ʻiate kinautolu naʻe ʻosi ʻi ai ʻa honau Tuʻi, pea ko honau founga-pulé ko e pule fakateokalati. Naʻe tala ʻe Sihova kia Sāmiuela: “He ʻoku ʻikai ko koe kuo nau liʻaki, ka kuo nau liʻaki au mei he nofo ko honau tuʻi.” (1 Sāmiuela 8:7) ʻOku fakamanatu mai kiate kitautolu ʻe he meʻa naʻa nau faí ʻa e faingofua ke mole atu ʻa e anga ʻo ʻetau fakakaukau fakalaumālié pea tākiekina kitautolu ʻe he māmani ʻokú ne takatakai kitautolú.—Fakafehoanaki mo 1 Kolinitō 2:14-16.
11. (a) Neongo ʻa e liliu ʻi he founga-pulé, ko e hā ʻe lava ai ke pehē naʻe hokohoko atu pē ʻa e pule fakateokalati ʻi ʻIsilelí ʻi he pule ai ʻa e ngaahi tuʻí? (e) Ko e hā ʻa e fekau naʻe tala ange ʻe Sihova ki he ngaahi tuʻi ʻo ʻIsilelí, pea ko e hā ʻa e taumuʻa ki aí?
11 Ka neongo ia, naʻe loto-fiemālie pē ʻa Sihova ki he kole ʻa e kau ʻIsilelí pea naʻá ne fili ʻa honau ʻuluaki ongo tuʻí, ko Saula mo Tēvita. Naʻe hokohoko atu ai pē ʻa e pule fakateokalati ʻa ʻIsilelí, ʻa ia naʻe puleʻi pē ʻe Sihova. Koeʻuhi ke manatuʻi ʻeni ʻe he ngaahi tuʻi ʻo ʻIsilelí, ko e toko taha taki taha ʻo kinautolu naʻá ne fatongiaʻaki ke ne ʻai haʻane tatau pē ʻaʻana ʻi he Laó pea ke ne lau ia ʻi he ʻaho taki taha, “koeʻuhi ke ne ako ke ʻapasia kia Sihova ko hono ʻOtua, ke tauhi ʻa e ngaahi lea kotoa ʻo e lao ni mo konisitutone ke fai ki ai: ke ʻoua naʻa hiki hono loto, ʻo ne taʻetokaʻi hono kainga.” (Teutalōnome 17:19, 20) ʻIo, naʻe finangalo ʻa Sihova ʻo fekauʻaki mo kinautolu naʻe ʻi ai ʻa honau mafai ʻi heʻene pule fakateokalatí ke ʻoua naʻa nau fakamāʻolungaʻi kinautolu, pea naʻe totonu ke tapua mai mei heʻenau ngaahi ngāué ʻa ʻene Laó.
12. Ko e hā ʻa e ngaahi moʻoniʻi meʻa ʻoku ʻiloa ʻo kau ki he tui fisifisimuʻa naʻe fai ʻe Tuʻi Tēvitá?
12 Naʻe maʻu ʻe he tuʻi ko Tēvitá ha tui fisifisimuʻa kia Sihova, pea naʻe fai ʻe he ʻOtuá ha fuakava ke hoko ʻa Tēvita ko e tamai ʻo ha ngaahi tuʻi hohoko ʻa ia ʻe tuʻuloa ʻo taʻe ngata. (2 Sāmiuela 7:16; 1 Tuʻi 9:5; Sāme 89:29) ʻOku taau ke faʻifaʻitaki ki he anganofo anga-fakatōkilalo ʻa Tēvita kia Sihová. Naʻá ne pehē: “E Jihova, e fiefia ae tuʻi i ho malohi; bea e fiefia lahi aubito ia i hoo fakamoui.” (Sāme 21:1, PM) Neongo naʻe tō ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻa Tēvita koeʻuhi ko e vaivaiʻanga fakakakanó, ka naʻá ne fakafalala ʻi he tuʻunga lahi taha ki he mālohi ʻo Sihová, kae ʻikai ko hono mālohí pē.
Ngaahi Ngāue mo e Anga ʻo e Fakakaukau Taʻe Fakateokalatí
13, 14. Ko e hā ʻa e ngaahi ngāue taʻe fakateokalati ʻe niʻihi naʻe fai ʻe he kau fetongi ʻo Tēvitá?
13 Naʻe ʻikai ke hangē ko Mōsese mo Tēvitá ʻa e kau taki kotoa ʻo ʻIsilelí. Ko e tokolahi naʻa nau fakahā ʻa e mātuʻaki taʻe fakaʻapaʻapa lahi ki he fokotuʻutuʻu fakateokalatí, ʻo nau fakangofua ʻa e lotu loí ʻi ʻIsileli. Naʻa mo e niʻihi ʻo e kau pule faitotonú naʻe taʻe fakateokalati ʻenau ngāué ʻi he taimi ʻe niʻihi. Ko e meʻa fakamamahi ʻa e meʻa fekauʻaki mo Solomoné, ʻa ia naʻe ʻoange kiate ia ʻa e poto lahi mo e tuʻumālie. (1 Tuʻi 4:25, 29) Ka, ʻi heʻene taʻe tokaʻi ʻa e lao ʻa Sihová, naʻá ne mali mo e ngaahi uaifi tokolahi pea naʻá ne fakangofua ʻa e lotu tamapuá ʻi ʻIsileli. ʻOku ngalingali, naʻe fakafeʻātungia ʻa e pule ʻa Solomoné ʻi heʻene hoko ʻo taʻumotuʻa angé.—Teutalōnome 17:14-17; 1 Tuʻi 11:1-8; 12:4.
14 Naʻe fehangahangai ʻa e foha ʻo Solomone ko Lehopoamé mo ha kole ke ne fakamaʻamaʻa ʻa e kavenga ʻa e kakai naʻá ne pule ki aí. Ka ʻi he ʻikai ke ne fakaleleiʻi ʻa e meʻa naʻe hokó ʻaki ʻa e anga-maluú, naʻá ne ngāueʻaki fītaʻa ʻa hono mafaí—pea naʻe mole ai meiate ia ʻa e matakali ʻe 10 mei he matakali ʻe 12. (2 Kalonikali 10:4-17) Ko e ʻuluaki tuʻi ʻo e puleʻanga matakali ʻe hongofulu naʻe mavahé ko Selopoame. ʻI ha feinga ke fakapapauʻi ke ʻoua ʻaupito ʻe toe fakataha hono puleʻangá mo e puleʻanga ko ia ʻokú na meimei ʻulungāanga tataú, naʻá ne fokotuʻu ʻa e lotu ki he kiʻi pulu. Naʻe hā nai ko ha laka fakapotopoto fakapolitikale ia, ka naʻe tekeutua ʻaupito ʻa e taʻe tokaʻi ʻo e pule fakateokalatí. (1 Tuʻi 12:26-30) Ki mui maí, ʻi he ngataʻanga ʻo e ngāue faitotonu ʻa e Tuʻi ko ʻAsá ʻi heʻene moʻui fuoloá, naʻá ne ʻai ʻa e loto-mahikihikí ke ne fakameleʻi ʻa e ngaahi moʻoniʻi meʻa ʻoku ʻiloa ʻo fekauʻaki mo iá. Naʻá ne ngaohikoviʻi ʻa e palōfita naʻe haʻu kiate ia mo e fakahinohino meia Sihová. (2 Kalonikali 16:7-11) ʻIo, naʻa mo e kau taʻumotuʻá ʻoku fie maʻu ke fai ʻa e akonaki kiate kinautolu ʻi he taimi ʻe niʻihi.
Ko e Ngataʻanga ʻo ha Pule Fakateokalati
15. ʻI he ʻi māmani ʻa Sīsuú, ʻi he founga fē naʻe ʻikai ke fakahoko ai ʻe he kau taki Siú ʻa honau tuʻunga ko e kau maʻu mafai ʻi he pule fakateokalatí?
15 Naʻe kei puleʻi fakateokalati pē ʻa ʻIsileli ʻi he ʻi māmani ʻa Sīsū Kalaisí. Ka ko e meʻa pangó, ko e tokolahi ʻo hono kau tangata matuʻotuʻa maʻu fatongiá naʻe ʻikai ke hehema ʻa e anga ʻo ʻenau fakakaukaú ki he meʻa fakalaumālié. Ko e moʻoni naʻe ʻikai pē ke nau fakatupulekina ʻiate kinautolu ʻa e anga-malū naʻe fakahāhā ʻe Mōsesé. Naʻe lave ʻa Sīsū ki honau tuʻunga fakalaumālie kovi ʻaupitó ʻi heʻene pehē: “Ko e kau sikalaipe mo e Falesi ʻoku nau maʻu ʻa e tuʻunga ʻo Mosese: ko ia ʻilonga ha meʻa ʻoku nau fekau kiate kimoutolu, mou fai ki ai mo tauhia; kae ʻoua naʻa mou faʻifaʻitaki ki heʻenau ngaue: he ʻoku nau lea kae ʻikai fai ki ai.”—Mātiu 23:2, 3.
16. ʻI he founga fē naʻe fakahā ai ʻe he kau taki Siú ʻi he ʻuluaki senitulí naʻe ʻikai te nau ʻapasia ki he pule fakateokalatí?
16 ʻI he ʻosi hono tuku atu ʻo Sīsū kia Ponito Pailató, naʻe fakahāhā ai ʻe he kau taki Siú ʻa e mamaʻo ʻo ʻenau hē mei he anganofo fakateokalatí. Naʻe ʻeke ʻe Pailato ʻa e ngaahi fehuʻi kia Sīsū pea naʻá ne fakaʻosi ʻaki ʻo ne pehē ko ha tangata ia naʻe tonuhia. ʻI hono ʻomai ʻo Sīsū ki tuʻa ki he ʻao ʻo e kau Siú, naʻe pehē ʻe Pailato: “Vakai! ko ena homou Tuʻi!” ʻI he vālau ʻa e kau Siú ke tāmateʻi ʻa Sīsuú, naʻe ʻeke ʻe Pailato: “Kau kalusefai koā homou Tuʻi?” Naʻe tali ange ʻe he houʻeiki taulaʻeikí: “ʻOku ʻikai hamau tuʻi, ko Sisa pē.” (Sione 19:14, 15) Naʻa nau tali ʻa e tuʻunga ʻo Sisa ko e tuʻi, kae ʻikai ko Sīsū, ʻa ia naʻe “haʻu i he huafa o Jihova”!—Mātiu 21:9, PM.
17. Ko e hā naʻe ʻikai ke toe hoko ai ʻa e ʻIsileli fakakakanó ko ha puleʻanga fakateokalatí?
17 ʻI hono talitekeʻi ʻo Sīsuú, naʻe talitekeʻi ai pē ʻe he kau Siú mo e pule fakateokalatí, he naʻe pau ke hoko ʻa Sīsū ko e toko taha tefito ia ʻi he ngaahi fokotuʻutuʻu fakateokalatí ʻi he kahaʻú. Ko Sīsuú ko e ʻalo fakatuʻi ia ʻo Tēvitá pea ko ia te ne pule ʻo taʻe ngata. (ʻAisea 9:6, 7 [9:5, 6, PM]; Luke 1:33; 3:23, 31) Ko ia ai, naʻe ngata ai ʻa e hoko ʻa e ʻIsileli fakakakanó ko e puleʻanga naʻe fili ʻe he ʻOtuá.—Loma 9:31-33.
Ko e Pule Fakateokalati Foʻou
18. Ko e hā ʻa e pule fakateokalati foʻou naʻe kamata ʻi he ʻuluaki senitulí? Fakamatalaʻi.
18 Kae kehe, ko hono liʻaki ko ia ʻe he ʻOtuá ʻa e ʻIsileli fakakakanó naʻe ʻikai ke ngata ai ʻa e pule fakateokalatí ʻi he māmaní. Naʻe fokotuʻu ʻe Sihova ʻa e pule fakateokalati foʻou ʻo fakafou mai ia ʻia Sīsū Kalaisi. Ko e fakatahaʻanga Kalisitiane paní ia, ʻa ia ko hono moʻoní ko ha puleʻanga foʻou ia. (1 Pita 2:9) Naʻe ui ia ʻe he ʻaposetolo ko Paulá ko e “Isileli oe Otua,” pea faifai atu pē naʻe haʻu hono ngaahi memipá “mei he matakali fulipē mo e lea, mo e faʻahinga mo e puleʻanga.” (Kalētia 6:16, PM; Fakahā 5:9, 10) Neongo naʻa nau fakaongo ki he ngaahi founga-pule fakaetangata naʻa nau nofo aí, ka ko e kau memipa ʻo e pule fakateokalati foʻou ko ʻení naʻe puleʻi moʻoni pē kinautolu ia ʻe he ʻOtuá. (1 Pita 2:13, 14, 17) ʻI he fuoloa siʻi pē mei he kamata ʻa e pule fakateokalati foʻoú ni, naʻe feinga ʻa e kau pule ʻo e ʻIsileli fakakakanó ke fakamālohiʻi ʻa e niʻihi ʻo e kau ākongá ke tuku ʻa ʻenau talangofua ki ha fekau naʻe tala ange ʻe Sīsū kiate kinautolú. Naʻe fēfē ʻa e anga ʻo ʻenau talí? “ʻOku totonu pe ke fai ki he pule ʻa e ʻOtua ʻi he pule ʻa e tangata.” (Ngāue 5:29) Ko e moʻoni, ko e anga ia ʻo e fakakaukau fakateokalatí!
19. ʻOku ʻuhinga ki he hā ʻa e lave ʻo pehē ko e fakatahaʻanga Kalisitiane ʻi he ʻuluaki senitulí ko ha pule fakateokalati ia?
19 Ka, naʻe fēfē ʻa e anga ʻo hono fakalele ʻo e pule fakateokalati foʻoú? Naʻe ʻi ai ha Tuʻi, ko Sīsū Kalaisi, ʻo ne fakafofongaʻi ʻa e Toko Taha Fakateokalati Lahí, ko Sihova ko e ʻOtuá. (Kolose 1:13) Neongo naʻe taʻe hā mai ʻa e Tuʻí ia ʻi hēvani, ka naʻe moʻoni ʻa ʻene pulé kiate kinautolu naʻá ne pule mai ki aí, pea naʻe tataki ʻe heʻene ngaahi leá ʻa ʻenau moʻuí. ʻI he fekauʻaki mo e tataki hā maí, naʻe fakanofo ha kau tangata matuʻotuʻa ʻoku poto taau fakalaumālie. ʻI Selūsalema ko ha kulupu ʻo e kau tangata pehē naʻa nau ngāue ko ha kulupu pule. Naʻe fakafofongaʻi ʻa e kulupu ko iá ʻe he kau mātuʻa fefonongaaki ʻo hangē ko Paula, ko Tīmote, mo Taitusi. Pea naʻe tokangaʻi ʻa e fakatahaʻanga taki taha ʻe ha kulupu ʻo e kau tangata matuʻotuʻa, pe kau mātuʻa. (Taitusi 1:5) ʻI ha mālanga hake ha palōpalema faingataʻa, naʻe kumi faleʻi ʻa e kau mātuʻá ki he kulupu pulé pe ko ha taha naʻá ne fakafofongaʻi kinautolu, ʻo hangē ko Paulá. (Fakafehoanaki mo Ngāue 15:2; 1 Kolinitō 7:1; 8:1; 12:1.) ʻIkai ko ia pē, ko e memipa taki taha ʻo e fakatahaʻangá naʻá ne kaunga ki hono poupouʻi ʻa e pule fakateokalatí. Ko e fatongia ia ʻo e toko taha taki taha ʻi he ʻao ʻo Sihová ke ne ngāueʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni mei he Tohi Tapú ʻi heʻene moʻuí.—Loma 14:4, 12.
20. Ko e hā ʻe lava ke tau leaʻaki ʻo fekauʻaki mo e pule fakateokalatí ʻi he ʻosi ʻa e taimi ʻo e kau ʻaposetoló?
20 Naʻe fakatokanga ʻe Paula ʻo pehē ʻi he ʻosi ʻa e kau ʻaposetoló ʻi he maté, ʻe kamata ʻa e tafoki mei he moʻoní, ʻa ia ko e meʻa pē ia naʻe hokó. (2 Tesalonaika 2:3) Pea ʻi he faai atu pē ʻa e taimí, naʻe aʻu ki he toko laui miliona pea faai hake ki he toko laui teau miliona ʻa e tokolahi ʻo kinautolu naʻa nau taukaveʻi ko e kau Kalisitiane kinautolu. Naʻa nau fakatupulekina ʻa e ngaahi faʻahinga founga-pule kehekehe fakaesiasi, ʻo hangē ko e lakanga kehekehe ʻo e haʻa faifekaú, ko e founga-pule ʻoku puleʻi ʻaki ʻa e Palōtisaní, mo e founga-pule fakaefakatahaʻanga fakalotofonuá. Kae kehe, ko e ʻulungāangá pea pehē ki he ngaahi meʻa ʻoku tui ki ai ʻa e ngaahi siasi ko ʻení naʻe hala ʻatā ha tapua mai mei ai ʻa e tuʻunga-pule ʻo Sihová. Naʻe ʻikai ko e ngaahi founga-pule fakateokalati kinautolu ia!
21, 22. (a) Kuo fakafoki fēfē mai ʻe Sihova ʻa e pule fakateokalatí ʻi he lolotonga ʻo e kuonga ʻo e ngataʻangá? (e) Ko e hā ʻa e ongo fehuʻi ʻo fekauʻaki mo e pule fakateokalatí ʻe tali ʻi he kupu hono hokó?
21 ʻI he lolotonga ʻo e taimi ʻo e ngataʻanga ʻo e ngaahi meʻa ʻo e fokotuʻutuʻu ko ʻení, ʻoku fai ai ʻa e fakamavaheʻi ʻo e kau Kalisitiane moʻoní mei he kau Kalisitiane loí. (Mātiu 13:37-43) Naʻe hoko ʻeni ʻi he 1919, ko ha taʻu mātuʻaki mahuʻinga ia ʻi he hisitōlia ʻo e pule fakateokalatí. ʻI he taimi ko iá naʻe fakahoko ai ʻa e kikite lāngilangiʻia ʻi he ʻAisea 66:8: “Ko hai kuo mamata ki ha ngaahi meʻa hange ko ena? ʻOku faʻeleʻi koā ha fonua kotoa ʻi ha ʻaho pe taha? ʻIo, ʻoku fanauʻi ha puleʻanga ʻi ha feinga pe taha?” Ko e tali ki he ngaahi fehuʻi ko iá ko e ʻio! ʻI he 1919 naʻe toe fokotuʻu ai ʻa e fakatahaʻanga Kalisitiané ko ha “puleʻanga” mavahe. Ko ha “fonua” fakateokalati naʻe fanauʻi moʻoni ʻo hangē naʻe hoko ia ʻi he ʻaho pē ʻe taha! ʻI he hokohoko atu ʻa e taimi ʻo e ngataʻangá, naʻe fakatonutonu ʻa e founga ʻo hono fokotuʻu ʻa e fonua foʻou ko ʻení ki he ofi taha ʻe malavá ki he meʻa naʻe ʻi he ʻuluaki senitulí. (ʻAisea 60:17) Ka ko e pule fakateokalati maʻu ai pē ia. ʻI he fekauʻaki mo e ʻulungāangá mo e tuí, naʻe tapua maʻu ai pē mei ai ʻa e ngaahi lao mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni fakamānavaʻi ʻe he ʻOtuá ʻoku hā ʻi he Tohi Tapú. Pea naʻe moʻulaloa ai pē ia ki he Tuʻi kuo fakanofó, ko Sīsū Kalaisi.—Sāme 45:17; 72:1, 2.
22 ʻOkú ke fekauʻaki mo e pule fakateokalati ko ʻení? ʻOkú ke maʻu ha tuʻunga ʻo e mafai ʻi ai? Kapau ko ia, ʻoku mahino kiate koe ʻa e pehē ke ngāue fakateokalatí? ʻOkú ke ʻilo ʻa e ngaahi tauhele ke fakaʻehiʻehi mei aí? Ko e ongo fehuʻi fakamuimuí ʻe fai ha fetalanoaʻaki ki ai ʻi he kupu hono hokó.
ʻE Lava ke Ke Fakamatalaʻi?
◻ Ko e hā ʻa e pule fakateokalatí?
◻ ʻI he founga fē naʻe hoko ai ʻa ʻIsileli ʻo puleʻi fakateokalatí?
◻ Ko e hā ʻa e fokotuʻutuʻu naʻe ʻai ʻe Sihova ke fakamanatu ai ki he ngaahi tuʻí ko ʻIsilelí ʻoku puleʻi fakateokalati?
◻ ʻI he founga fē naʻe hoko ai ʻa e fakatahaʻanga Kalisitiané ʻo puleʻi fakateokalatí, pea naʻe fēfē ʻa e anga ʻo hono fokotuʻutuʻú?
◻ Ko e hā ʻa e kautaha fakateokalati kuo ʻosi fokotuʻu ʻi hotau taimí?
[Fakatātā ʻi he peesi 24]
ʻI he ʻao ʻo Ponito Pailató, naʻe tali ʻe he kau taki Siú ʻa e tuʻunga ʻo Sisá kae ʻikai ko e Tuʻi fakanofo fakateokalati ʻa Sihová