Ko ha Vakai ʻa e Kalisitiané ki he Ngaahi Anga-Fakafonua ʻo e Putú
ʻOKU tautefito ʻa e ongoʻi mamahí ki he mate fakafokifā, taʻeʻamanekina ʻa ha taha ʻofeina. ʻOku iku ki he ʻohovale lahi, pea hoko ai ʻa e ongoʻi mātuʻaki mamahi. ʻOku kehe ʻa e vakai atu ia ki ha tokotaha ʻofeina ʻoku mohe ʻi he maté hili ia ha taimi fuoloa ʻene feʻao mo ha alangamahaki langa lahi, ka ko e mamahi mo e ongoʻi ʻo e mole ʻaupito atú ʻoku kei tuʻu pē ia.
Tatau ai pē pe ko e hā ʻa e ngaahi tuʻunga ʻo e mate ʻa ha taha ʻofeina, ʻoku fiemaʻu ki he tokotaha mamahí ʻa e poupou mo e fakafiemālie. Ko e tokotaha Kalisitiane ʻoku mamahí ʻokú ne toe fehangahangai nai mo e fakatanga mei he faʻahinga ʻoku nau vili ke tauhi ha ngaahi anga-fakafonua taʻefakatohitapu ʻo e putú. ʻOku hoko lahi ʻeni ʻi he ngaahi fonua lahi ʻo ʻAfilika pea toe pehē foki ʻi he niʻihi ʻo e ngaahi tapa kehe ʻo e māmaní.
Ko e hā ʻe tokoni ki ha Kalisitiane ʻoku mamahi ke ne fakaʻehiʻehi mei he ngaahi anga-fakafonua taʻefakatohitapu ʻo e putú? ʻE lava fēfē ke tokoni ʻa e kaungātuí ʻi he ngaahi taimi pehē ʻo e ʻahiʻahí? Ko e tali ki he ongo fehuʻí ni ʻoku kaunga ia ki he faʻahinga kotoa ʻoku feinga ke fakahōifuaʻi ʻa Sihová, he ko e “toʻonga lotu ʻoku maʻa mo taʻe hano ʻuli ʻi he ʻafio ʻa e ʻOtua ko ʻetau Tamai, ʻa ʻete ʻaʻahi ki he faʻahinga matuʻamate mo e kau uitou ʻi heʻenau mamahi, ʻa ʻete tauhi kita mei mamani ke taʻe hato ʻila.”—Semisi 1:27.
Fehokotaki mo ha Tui
Ko ha meʻa tefito ʻoku fehokotaki mo e ngaahi anga-fakafonua lahi ʻo e putú ko e tui ʻoku moʻui ʻa e kau maté ʻi ha nofoʻanga taʻehāmai ʻo ʻenau fanga kuí. Ke fakafiemālieʻi kinautolú, ʻoku ongoʻi ʻe he kau mamahi tokolahi kuo pau ke nau fakahoko ʻa e ngaahi ouau pau. Pe ʻoku nau manavahē ki haʻanau taʻefakafiemālieʻi ʻa e ngaahi kaungāʻapí ʻa ia ʻoku nau tui ʻe hoko ha kovi ki he koló kapau ʻoku ʻikai ke fakahoko ʻa e ngaahi ouaú.
Kuo pau ki ha Kalisitiane moʻoni ke ʻoua naʻa tō ki he manavahē tangatá ʻo ne kau ai ʻi he ngaahi anga-fakafonua ʻoku taʻefakahōifua ki he ʻOtuá. (Palovepi 29:25; Mātiu 10:28) ʻOku fakahaaʻi mai ʻe he Tohitapú ko e kau maté ʻoku ʻikai te nau ʻilo ha meʻa, he ʻokú ne pehē: “Ko e kau moʻui ʻoku nau ʻilo ai pe te nau pekia: ka ko e kau pekia ʻoku ʻikai te nau ʻilo ha momoʻi meʻa . . . ʻoku ʻikai ha ngaue, pe ha fakakaukau, pe ha ʻilo, pe ha poto ʻi Lolofonua, ʻa e feituʻu ʻoku ke fononga ki ai.” (Koheleti 9:5, 10) Ko ia ai, naʻe fakatokanga ʻa Sihova ko e ʻOtuá ki hono kakai ʻi he kuonga muʻá ke ʻoua te nau feinga ke fakafiemālieʻi ʻa e kau maté pe fetuʻutaki mo kinautolu. (Teutalonome 14:1; 18:10-12; Aisea 8:19, 20) ʻOku fepaki ʻa e ngaahi moʻoni faka-Tohitapu ko ʻení mo e ngaahi anga-fakafonua manakoa lahi ʻo e putú.
Fēfē ʻa e “Fakamaʻa Fakaefehokotaki Fakasinó”?
ʻI he ngaahi fonua ʻe niʻihi ʻi ʻAfilika lotoloto, ʻoku ʻamanekina ai ʻa e hoa mali ʻoku mamahí ke ne fehokotaki fakasino mo ha kāinga ofi ʻo e pekiá. Kapau heʻikai ke fai ʻeni, ʻoku ʻi ai ʻa e tui ʻe fai ʻe he tokotaha maté ha kovi ki he fāmili ʻoku moʻuí. ʻOku ui ʻa e ouau ko ʻení ko e “fakamaʻa fakaefehokotaki fakasino.” Ka ʻoku fakamatalaʻi ʻe he Tohitapú ko ha faʻahinga fehokotaki fakasino pē ʻi tuʻa mei he nofo malí ko e “feʻauaki” ia. Koeʻuhi ko e kau Kalisitiané ke nau “hola pe mei he fai feʻauaki,” ʻoku nau tuʻu fakafepaki loto-toʻa ki he anga-fakafonua taʻefakatohitapu ko ʻení.—1 Kolinito 6:18.
Fakakaukau ange ki ha uitou ko hono hingoá ko Meesi.a ʻI he mate hono husepānití ʻi he 1989, naʻe fiemaʻu ʻe he kāingá ke ne fakahoko ʻa e fakamaʻa fakaefehokotaki fakasinó mo ha tangata ʻi he kāingá. Naʻá ne fakafisi, ʻo fakamatala ko e ouau ko iá ʻoku fepaki ia mo e lao ʻa e ʻOtuá. ʻI he ongoʻi laufānō, naʻe mavahe atu ʻa e ngaahi kāingá hili ia ʻenau leakoviʻi ia. Hili ha māhina ʻe taha naʻa nau hae hono ʻapí, toʻo ʻa e kapa naʻe ʻato ʻaki e falé. “ʻE lava ʻe hoʻomou lotú ʻo tokangaʻi koe,” ko ʻenau leá ia.
Naʻe fakafiemālieʻi ʻe he fakatahaʻangá ʻa Meesi pea aʻu ʻo langa mo hano fale foʻou. Naʻe mātuʻaki maongo ia ki he ngaahi kaungāʻapí pea loto ai ʻa e niʻihi ke nau kau ki he ngāué, fakataha mo e uaifi Katolika ʻo e ʻeikí ko e ʻuluaki tokotaha ia naʻá ne ʻomai ʻa e mohuku ki he ʻató. Naʻe fakalototoʻaʻi ʻe he ʻulungaanga anga-tonu ʻo Meesí ʻa ʻene fānaú. Talu mei ai mo e fai ʻe he toko fā ʻo kinautolu ha fakatapui kia Sihova ko e ʻOtuá, pea ko e tokotaha naʻá ne toki maʻu ʻa e Akoʻanga Ako Fakafaifekaú.
Koeʻuhi ko e anga-fakafonua ʻo e fakamaʻa fakaefehokotaki fakasinó, kuo fakaʻatā ai ʻe he kau Kalisitiane ʻe niʻihi ke fakamālohiʻi kinautolu ke mali mo ha tokotaha taʻetui. Ko e fakatātaá, ko ha tangata uitou ʻe taha ʻi hono taʻu 70 tupú naʻe mali fakavavevave ai mo ha kiʻi taʻahine ko e kāinga ʻo hono uaifi naʻe maté. ʻI hono fai ʻení, naʻe lava ke tukuakiʻi ai ia naʻá ne fakahoko ʻa e fakamaʻa fakaefehokotaki fakasinó. Kae kehe, ko e ʻalunga peheé ʻoku fepaki ia mo e akonaki ʻa e Tohitapú ko e kau Kalisitiané ʻoku totonu ke nau mali “i he Eiki be.”—1 Kolinito 7:39, PM.
Ngaahi Ouau ʻĀpō Pō-Kakato
ʻI he ngaahi fonua lahi, ʻoku fakatahataha ai ʻa e kau mamahí ki he ʻapi ʻo e pekiá ʻo nau ʻā ai he poó kotoa. ʻOku faʻa kau ki he ngaahi ʻāpō ko ʻení ʻa e kai mo e ngaahi fasi leʻo-lahi. ʻOku fai ʻeni ʻi he tui ko hono fakafiemālieʻi ia ʻo e tokotaha maté mo maluʻi ai ʻa e faʻahinga kei moʻui ʻi he fāmilí mei he fakaʻāvangá. ʻOku fai nai ʻa e ngaahi lea fakahekeheke ke leleiʻia mai ʻa e tokotaha maté. ʻI he hili ha lea, ʻoku hiva ʻaki nai ʻe he kau mamahí ha foʻi hiva fakalotu ki muʻa ia ke tuʻu hake ha toe tokotaha ʻo lea. ʻOku fai nai ʻeni kae ʻoua kuo maʻa mai ʻa e ʻahó.b
ʻOku ʻikai kau ha Kalisitiane moʻoni ʻi he ngaahi ouau ʻāpō pō-kakato peheé koeʻuhi ʻoku fakahā ʻe he Tohitapú ko e maté ʻoku ʻikai malava ke tokoni mai pe fai mai ha kovi ki he kau moʻuí. (Senesi 3:19; Sāme 146:3, 4; Sione 11:11-14) ʻOku fakahalaʻi ʻe he Tohitapú ʻa e ngāueʻaki ʻa e fakahaʻele faʻahikehé. (Fakahā 9:21; 22:15) Neongo ia, ʻoku ʻilo nai ʻe ha uitou Kalisitiane ʻoku faingataʻa ke taʻofi ʻa e niʻihi kehé mei hono ʻomai ʻo e ngaahi tōʻonga fakahaʻele faʻahikehé. ʻOku nau vili nai ke fakahoko ha ʻāpō pō-kakato ʻi hono ʻapí. Ko e hā ʻe lava ke fai ʻe he kaungātuí ke tokoni ki he kau Kalisitiane ʻoku mamahí ʻa ia ʻoku nau fehangahangai mo e toe faingataʻa ko ʻení?
Kuo faʻa malava ʻa e kau mātuʻa ʻo e fakatahaʻangá ke tokoni ki ha fāmili Kalisitiane ʻoku mamahi ʻaki ha talanoa lelei mo e ngaahi kāingá mo e ngaahi kaungāʻapí. ʻI he hili ha talanoa lelei pehē, ʻoku loto nai ai ʻa e faʻahingá ni ke tuku ʻa e ʻapí ke fiemālie pea toe fakatahataha mai ki hono fai ʻo e putú ʻi ha ʻaho kehe. Kae fēfē kapau ʻoku hoko ha niʻihi ia ʻo fakafetau? ʻOku iku pē nai ki he kē ia ʻa e ngaahi feinga hokohoko ke talanoa leleí. ‘Ko e tamaioʻeiki ʻa e ʻEikí ʻoku ʻikai tāu ke ne fakakikihi, kaekehe ke ne makataki ʻa e koví.’ (2 Timote 2:24) Ko ia kapau ʻoku pule fakaaoao ʻa e ngaahi kāinga taʻefeongoongoí ia, ʻoku ʻikai nai malava ʻe ha uitou Kalisitiane mo ʻene fānaú ke taʻofi ʻa e meʻá ni. Ka heʻikai te nau kau ʻi ha faʻahinga ouau fakalotu loi ʻoku fai ʻi honau falé, he ʻoku nau talangofua ki he fekau ʻa e Tohitapú: “ʻOua te mou hanga ʻo hoa-ʻa-kehe, he nonofo mo e kau taʻelotu.”—2 Kolinito 6:14.
ʻOku toe ngāueʻaki ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ki he tanú. ʻOku ʻikai ke kau ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he hiva, lotu, pe ngaahi ouau ʻoku fai ʻe ha faifekau ʻo e lotu loí. Kapau ʻoku fakakaukau ʻa e kau Kalisitiane ko ia ko e kāinga ofí ʻoku totonu ke nau ʻi he meʻa ko iá, heʻikai te nau kau ki ai.—2 Kolinito 6:17; Fakahā 18:4.
Ngaahi Faiputu Molumalu
Ko e ngaahi faiputu ʻa ia ʻoku fai ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻoku ʻikai kau ai ʻa e ngaahi ouau ʻoku fakataumuʻa ki hono fakafiemālieʻi ʻa e tokotaha maté. Ko ha malanga mei he Tohitapú ʻoku fai ʻi he Fale Fakatahaʻangá, ka ʻikai ia ko e fale maté, ko e ʻapi ʻo e pekiá, pe ʻi he faʻitoká. Ko e taumuʻa ʻo e malangá ke fakafiemālieʻi ʻa e kau mamahí ʻaki hono fakamatalaʻi ʻa e meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he Tohitapú ʻo fekauʻaki mo e maté pea mo e ʻamanaki ʻo ha toetuʻú. (Sione 11:25; Loma 5:12; 2 Pita 3:13) ʻE hivaʻi nai ha hiva ʻoku makatuʻunga ʻi he ngaahi Konga Tohitapú, pea ʻoku fakaʻosi ʻa e malangá ʻaki ha lotu fakafiemālie.
Ki muí ni mai, naʻe fai ai ha faiputu hangē ko ʻení ki ha taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻa ia ko e tuofefine siʻisiʻi taha ʻo Nelson Mandela, ko e palesiteni ʻo ʻAfilika Tongá. ʻI he hili ʻa e malangá, naʻe fakamālō loto-moʻoni ʻa e palesitení ki he tokotaha-malangá. Naʻe tokolahi ʻa e houʻeiki mo e kau taki māʻolunga naʻe ʻi aí. “Ko e putu molumalu taha ʻeni kuó u aʻu ki aí,” ko ha lea ia ʻa ha minisitā he kapinetí.
ʻOku Ala Tali ʻa e Ngaahi Teunga ʻo e Mamahí?
ʻOku mamahi ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he mate ʻa e faʻahinga ʻoku nau ʻofa aí. Hangē ko Sīsuú, ʻoku nau tangi nai. (Sione 11:35, 36) Ka ʻoku ʻikai te nau fakakaukau ʻoku totonu ke nau fakahāhā ʻenau mamahí ʻaki ha fakaʻilonga fakahāhā ki tuʻa. (Fakafehoanaki mo Mātiu 6:16-18.) ʻI he ngaahi fonua lahi, ʻoku ʻamanekina ai ʻa e kau uitoú ke nau tui ʻa e ngaahi teunga makehe ʻo e mamahí ke fakafiemālieʻi ʻa e tokotaha ʻoku maté. Ko e ngaahi teungá ni kuo pau ke tui ia ʻi he ngaahi māhina pe naʻa mo ha taʻu ʻi he hili ʻa e putú, pea ʻoku toe fai ʻa e kātoanga kai ʻe taha ʻi heʻenau huʻi atu iá.
ʻI he ʻikai ke fakahaaʻi ʻa e ngaahi fakaʻilonga ʻo e mamahí ʻoku lau leva ia ko hano fakalotomamahiʻi ʻa e tokotaha maté. ʻI he ʻuhinga ko ʻení, kuo hanga ai ʻe he kau houʻeiki fakamatakali ʻi he ngaahi feituʻu ʻo Suasilení ʻo tuli ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová mei honau ngaahi ʻapí mo honau ngaahi feituʻú tonu. Kae kehe, kuo tokangaʻi maʻu pē ʻa e kau Kalisitiane anga-tonu peheé ʻe honau ngaahi tokoua fakalaumālie ʻoku nofo ʻi he ngaahi feituʻu kehé.
Kuo fai ʻe he Fakamaauʻanga Lahi Suasilení ha tuʻutuʻuni ko ha lelei maʻá e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, ʻo fakahaaʻi ke fakaʻatā ke nau foki ki honau ngaahi ʻapí mo honau feituʻú. ʻI ha keisi ʻe taha, naʻe fakaʻatā ai ha uitou Kalisitiane ke ne nofo pē ʻi hono ʻapí hili ia hono maʻu mai ha tohi mo ha foʻi tepi ʻosi hiki ʻa ia naʻe fakahā mahino ai ʻe hono husepāniti kuo mālōloó ʻo pehē ʻe ʻikai ke tui ʻe hono uaifí ʻa e ngaahi teunga ʻo e mamahí. Ko ia, naʻe malava ai ke ne fakamoʻoniʻi naʻá ne hoko ʻo fakaʻapaʻapaʻiaʻi moʻoni ʻa hono husepānití.
ʻOku mātuʻaki mahuʻinga ʻa hono ʻai ha ngaahi fakahinohino fekauʻaki mo e putú ke hā mahino ki muʻa ia ke te maté, tautefito ki he ngaahi feituʻu ʻoku failahia ai ʻa e ngaahi tōʻonga taʻefakatohitapú. Fakakaukau ange ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Victor, ko ha tokotaha nofo ʻi Kamealuni. Naʻá ne tohi ʻa e polokalama ʻe muimui ki ai ʻi hono putú. ʻI hono fāmilí naʻe lahi ai ʻa e kakai tākiekina mālohi ʻoku nau kau ki ha sivilaise ʻoku mālohi ai ʻa e ngaahi talatukufakaholo fekauʻaki mo e maté, ʻo kau ai ʻa e lotu ki he ngaahi foʻi ngeʻesi-ʻulupoko ʻo e tangatá. Koeʻuhi ko Victor ko ha mēmipa ʻoku tokaʻi ʻi he fāmilí, naʻá ne ʻilo ʻoku ngalingali ʻe fai ʻa e meʻa peheni ki hono ngeʻesi-ulupokó. Ko ia naʻá ne fai ha ngaahi fakahinohino maʻalaʻala ki he founga ʻe fai ai ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻa hono putú. Naʻe ʻai ʻe he meʻá ni ke faingofua ange ki hono uaifí mo ʻene fānaú ʻa e tuʻunga ko iá, pea naʻe hoko ai ha fakamoʻoni lelei ki he koló.
Fakaʻehiʻehi mei he Faʻifaʻitaki ki he Ngaahi Anga-Fakafonua Taʻefakatohitapú
Ko e niʻihi kuo nau maʻu ʻa e ʻilo ʻo e Tohitapú kuo nau manavahē ke hā mahino ʻoku kehe ia. Ke fakaʻehiʻehi mei he fakatangá, kuo nau feinga ai ke fakafiemālieʻi honau ngaahi kaungāʻapí ʻaki ʻa e fakafōtunga ʻo hono fai ha ʻāpō fakaetalatukufakaholo maʻá e tokotaha pekiá. Neongo ʻoku lelei ke ʻaʻahi ki he kau mamahí ke fai ha fakafiemālie fakafoʻituitui, ʻoku ʻikai fiemaʻu ia heni ha fanga kiʻi failotu ke fai ʻi he ʻapi ʻo e pekiá ʻi he pō kotoa pē ki muʻa ke fai ʻa e putú. Ko hono fai ʻení ʻe tūkia nai ai ʻa e kau sio maí, koeʻuhi te nau fakakaukau nai ai ko e faʻahinga ʻoku nau fai iá ʻoku ʻikai te nau tui moʻoni ki he meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he Tohitapú ʻo fekauʻaki mo e tuʻunga ʻo e kau maté.—1 Kolinito 10:32.
ʻOku enginaki mai ʻa e Tohitapú ki he kau Kalisitiané ke nau ʻai ʻa e lotu ki he ʻOtuá ke muʻomuʻa ʻi he moʻuí pea ngāue fakapotopoto ʻaki honau taimí. (Mātiu 6:33; Efeso 5:15, 16) Ka, ʻi he ngaahi feituʻu ia ʻe niʻihi, kuo hoko ʻo tuʻu ai ʻa e ngāue ʻa e fakatahaʻangá ʻi ha foʻi uike pe lahi ange ai koeʻuhi ko ha putu. ʻOku ʻikai ke hoko pē ʻa e palopalemá ni ʻi ʻAfilika. ʻI he fekauʻaki mo ha putu ʻe taha, ʻoku pehē ʻe ha līpooti mei ʻAmelika Tonga: “Ko e foʻi fakataha Kalisitiane ʻe tolu naʻe tō lalo ʻaupito ai ʻa e maʻu fakatahá. Naʻe ʻikai ke poupoua ʻa e ngāue fakamalangá ʻi he meimei ʻaho ʻe hongofulu. Naʻa mo e kakai ʻi tuʻa mei he fakatahaʻangá mo e kau ako Tohitapú naʻa nau ʻohovale mo loto-mamahi he sio ki he niʻihi ʻo hotau ngaahi tokouá mo e tuofāfiné ʻoku nau kau ai.”
ʻI he ngaahi feituʻu ʻe niʻihi, ʻoku fakaafeʻi nai ʻe ha fāmili ʻoku mamahi ha ngaahi kaumeʻa ofi ki honau ʻapí ki ha kiʻi fakamāmālohi ʻi he hili ʻa e putú. Ka ʻi he ngaahi feituʻu lahi ʻo ʻAfilika, ko e laui teau ʻo e kau ʻalu ki he putú ʻoku nau ʻalu hifo ki he ʻapi ʻo e pekiá ʻo ʻamanaki ki ha kātoanga kai, ʻa ia ʻoku faʻa feilaulauʻi ai ha fanga manu. Ko e niʻihi kuo nau feohi mo e fakatahaʻanga Kalisitiané kuo nau faʻifaʻitaki ki he anga-fakafonua ko ʻení, ʻo hā mei ai ʻoku nau fai ʻa e ngaahi kātoanga kai fakaeangafakafonua ke fakafiemālieʻi ʻa e tokotaha ʻoku maté.
Ko e ngaahi faiputu ʻoku fai ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻoku ʻikai fokotuʻu atu ai ha kavenga fakamole paʻanga ki he tokotaha ʻoku mamahí. Ko ia ʻoku ʻikai totonu ke ʻi ai ha fokotuʻutuʻu makehe maʻá e faʻahinga ʻoku nau ʻi aí ke foaki ha paʻanga ke feau ʻaki ha ngaahi fakamole lahi fakaʻulia ʻi he putú. Kapau ʻoku ʻikai lava ʻe he siʻi kau uitoú ke feau ʻa e ngaahi fakamole totonú, ʻe ʻikai ha toe veiveiua ʻa e fiefia ʻa e niʻihi kehe ʻi he fakatahaʻangá ke fai ha tokoní. Kapau ʻoku ʻikai feʻunga ʻa e tokoni peheé, ʻe fokotuʻutuʻu nai ʻe he kau mātuʻá ke tokonaki ha tokoni fakamatelie ki he faʻahinga ʻoku taau ki aí.—1 Timote 5:3, 4.
ʻOku ʻikai ke fepaki maʻu pē ʻa e ngaahi anga-fakafonua ʻo e putú mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi he Tohitapú. ʻI he taimi ʻoku nau pehē aí, ʻoku fakapapauʻi ʻe he kau Kalisitiané ke ngāue ʻo fehoanaki mo e ngaahi Konga Tohitapú.c (Ngāue 5:29) Neongo ʻe fakahoko mai nai ʻe he meʻá ni ha toe faingataʻa, ʻoku lava ke fakamoʻoniʻi ʻe he tokolahi ʻo e kau sevāniti ʻa e ʻOtuá kuo nau lavameʻa ʻi he fetaulaki mo e ngaahi ʻahiʻahi peheé. Kuo nau fai pehē ʻaki ʻa e mālohi meia Sihova, ko e “ʻOtua ʻoku āʻana ʻa e tokoni kotoa pe,” pea mo e tokoni anga-ʻofa ʻa e ngaahi kaungātui ʻa ia kuo nau fakafiemālieʻi kinautolu ʻi honau mamahí.—2 Kolinito 1:3, 4.
[Fakamatala ʻi lalo]
a ʻOku fetongi ʻa e ngaahi hingoa ʻoku ngāueʻaki ʻi he kupu ko ʻení.
b ʻI he ngaahi kulupu lea fakafonua mo e ngaahi sivilaise ʻe niʻihi, ko e foʻi lea “ʻāpoó” ʻoku ngāueʻaki ia ki ha ʻaʻahi taimi nounou ke fakafiemālieʻi ʻa e kau mamahí. ʻOku halaʻatā haʻane taʻefakatohitapu. Sio ki he Awake! ʻo Mē 22, 1979, peesi 27-28.
c ʻI he ngalingali ʻe fakahoko mai ʻe ha ngaahi anga-fakafonua ʻo e putú ha ngaahi ʻahiʻahi kakaha ki ha Kalisitiane, ʻoku lava ʻe he kau mātuʻá ke teuʻi ʻa e kau kole papitaisó ki ha meʻa ʻoku toka mai nai mei muʻa. ʻI he fakataha mo e faʻahinga foʻou ko ʻení ke fai ha lāulea ki he ngaahi fehuʻi mei he tohi Ngaahi Akonaki Tefito ʻa e Tohi Tapú, ʻoku totonu ke fai ha tokanga lelei ki he ongo konga ko e “Ko e Soulú, Angahalá, mo e Maté” mo e “Fehokotaki ʻi he Ngaahi Lotu.” ʻOku ʻi ai fakatouʻosi ʻa e ngaahi fehuʻi fakafaʻiteliha pē ki ha fetalanoaʻaki. Ko e meʻa ʻeni ʻoku lava ke tokonaki ai ʻe he kau mātuʻá ha fakamatala fekauʻaki mo e ngaahi anga-fakafonua taʻefakatohitapu ʻo e putú koeʻuhi ke ʻilo ʻe he tokotaha kole papitaisó ʻa e meʻa ʻoku fiemaʻu meiate ia ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá kapau te ne fehangahangai mo ha ngaahi tuʻunga pehē.
[Puha ʻi he peesi 23]
Tāpuakiʻi ko ʻEnau Tuʻumaʻú
Ko Sibongili ko ha uitou Kalisitiane loto-toʻa ʻoku nofo ʻi Suisalani. ʻI he hili ʻa e toki mate atu ʻa hono husepānití, naʻá ne fakafisi ke muimui ki he ngaahi anga-fakafonua ʻoku fakakaukau ʻa e tokolahi ke fakafiemālieʻiʻaki ʻa e tokotaha maté. Ko e fakatātaá, naʻe ʻikai te ne tele hono louʻulu mei hono ʻulú. (Teutalonome 14:1) Naʻe ʻita ʻa e ngaahi mēmipa ʻe toko valu ʻo e fāmilí ʻi he meʻá ni pea nau tele fakamālohi hono ʻulú. Naʻa nau toe taʻofi ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová mei he ʻaʻahi ki he ʻapi ʻo Sibongili ke fai ha fakafiemālie ki aí. Kae kehe, ko e niʻihi kehe naʻe mahuʻingaʻia ʻi he pōpoaki ʻo e Puleʻangá naʻa nau fiefia ke ʻaʻahi kiate ia mo e ngaahi tohi fakalototoʻa naʻe fai ʻe he kau mātuʻá. ʻI he ʻaho naʻe ʻamanekina ke tui ai ʻe Sibongili ʻa e ngaahi teunga makehe ʻo e mamahí, naʻe hoko ha meʻa fakaʻohovale. Ko ha mēmipa tākiekina mālohi ʻo e fāmilí naʻá ne fokotuʻutuʻu ha fakataha ke fetalanoaʻaki ai ki heʻene fakafisi ke talangofua ki he ngaahi anga-fakafonua fakaetalatukufakaholo ki he mamahí.
Fakamatala ʻa Sibongili: “Naʻa nau ʻeke mai pe ʻoku fakaʻatā ʻe heʻeku ngaahi tuipau fakalotú au ke u fakahaaʻi ʻa e mamahí ʻaki hono tui ʻa e ngaahi kāuni ʻuliʻuli ʻo e mamahí. ʻI he hili ʻeku fakamatalaʻi ʻa hoku tuʻungá, naʻa nau tala mai kiate au heʻikai te nau fakamālohiʻi au. Naʻá ku ʻohovale, naʻa nau kole fakamolemole kotoa mai kiate au ki hono ngaohikoviʻi aú mo hono tele hoku ʻulú ka naʻe ʻikai te u loto ki aí. Kātoa kinautolu naʻa nau kole mai ke fakamolemoleʻi kinautolu.” Ki mui ai, naʻe fakahāhaaʻi ʻe he tehina ʻo Sibongili ʻa ʻene tuipau ʻoku maʻu ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻa e lotu moʻoní, pea naʻá ne kole ki ha ako Tohitapu.
Fakakaukau ange ki ha faʻifaʻitakiʻanga ʻe taha: Ko ha tangata ʻAfilika Tonga ko hono hingoá ko Benjamin naʻe taʻu 29 ʻi he taimi naʻá ne fanongo ai fekauʻaki mo e mate fakafokifā ʻa ʻene tamaí. ʻI he taimi ko iá, ko Benjamin pē ʻa e Fakamoʻoni ʻi hono fāmilí. ʻI he lolotonga hono fai ʻa e putú, naʻe ʻamanekina ʻa e tokotaha kotoa pē ke fou tahataha ʻo fakalaka atu ʻi he faʻitoká pea lī atu ha falukunga kelekele ki he funga puha maté.d ʻI he hili ʻa e tanú, ko e kātoa ʻo e ngaahi mēmipa tautonu ʻo e fāmilí naʻe tele honau ʻulú. Koeʻuhi naʻe ʻikai ke kau ʻa Benjamin ʻi he ngaahi ouau ko ʻení, naʻe talotalo ʻa e kaungāʻapí mo e ngaahi mēmipa ʻo e fāmilí ʻo pehē ʻe tauteaʻi ia ʻe he laumālie ʻo ʻene tamai kuo maté.
“Koeʻuhi ko ʻeku falala kia Sihová, naʻe ʻikai ke hoko ha meʻa kiate au,” ko e lea ia ʻa Benjamin. Naʻe fakatokangaʻi ʻe he ngaahi mēmipa ʻo e fāmilí naʻe ʻikai ha meʻa ia ʻe hoko kiate ia. ʻI he faai mai ʻa e taimí, naʻe kamata ha niʻihi ʻo kinautolu ke ako ʻa e Tohitapú mo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová pea papitaiso ko e fakaʻilonga ʻo ʻenau fakatapui ki he ʻOtuá. Pea ko Benjamin leva? Naʻá ne hū ki he ngāue fakaʻevangeliō taimi-kakató. ʻI he ngaahi taʻu siʻi ki muí, naʻá ne maʻu ai ʻa e monū lelei ko hono tauhi ʻa e ngaahi fakatahaʻanga ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he tuʻunga ko ha ʻovasia fefonongaʻaki.
[Fakamatala ʻi lalo]
d ʻOku sio nai ʻa e niʻihi ia ʻoku ʻikai ke kovi ʻa e laku matalaʻiʻakaú pe ko ha falukunga kelekele ki loto ki ha faʻitoka. Kae kehe, ʻe fakaʻehiʻehi ha Kalisitiane mei he tōʻonga ko ʻení kapau ʻoku vakai ki ai ʻa e koló ia ko ha founga ia ʻo hono fakafiemālieʻi ʻa e tokotaha ʻoku maté, pe kapau ko ha konga ia ʻo ha ouau ʻoku fai ʻe ha faifekau ʻo e lotu loí.—Sio ki he Awake! ʻo Maʻasi 22, 1977, peesi 15.