ʻE Lava Fēfē ke Ke Fakahāhā ʻa e Anga-Fakatōkilalo Moʻoní?
KO E anga-fakatōkilalo moʻoní ʻoku mahuʻinga lahi ʻi he ʻafio mai ʻa e ʻOtuá. Naʻe tohi ʻe Sēmisi: “ʻOku talitekeʻi ʻe he ʻOtua ʻa e ʻafungi, ka ʻoku ne foaki kelesi ki he angavaivai.” (Semisi 4:6) ʻI hení ʻoku lave ai ʻa Sēmisi ki he ngaahi fakakaukau ʻe niʻihi ʻoku fakahaaʻi ʻi he Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú. “Ko e maʻolunga ʻa Sihova, ka ʻoku ne tokaʻi ʻa e maʻulalo: ka ko e mahiki ʻoku nau feʻiloaki mamaʻo.” “ʻE fakamoʻulaloa ʻa e mata hihiki ʻo e tangata noa, pea ʻe peluki hifo ʻa e mofuta ʻo houʻeiki, pea ko Sihova toko taha pe ʻe fotu.” “Ka fai mai ʻani kata kakae, ʻe kata kakae atu mo ia [ʻOtuá]; ka ko siʻi angavaivai ʻoku ne tali ʻofa ki ai.”—Sāme 138:6; Aisea 2:11; Palovepi 3:34.
Naʻe toe fakaʻaiʻai ʻe he ʻapositolo ko Pitá ʻa e anga-fakatōkilaló. Naʻá ne tohi: “Mou noʻo kotoa pe ʻaki ʻa e fefakavaivaiʻaki: he ʻoku tali tekeʻi ʻe he ʻOtua ʻa e ʻafungi, ka ʻoku ne foaki kelesi ki he angavaivai.”—1 Pita 5:5.
Faʻifaʻitakiʻanga Anga-Fakatōkilalo ʻa Kalaisí
Te ke ʻeke nai, Ko e hā hono lelei pe ʻaonga ʻo e hoko ʻo anga-fakatōkilaló? Ki he tokotaha ʻoku feinga mālohi ke hoko ko ha Kalisitiane moʻoní ko e talí ʻoku mahuʻinga ʻaupito—ke anga-fakatōkilalo ko e hoko ia ʻo hangē ko Kalaisí. Naʻe fakahāhā ʻe Sīsū ʻene anga-fakatōkilaló ʻaki ʻene tali ʻa e ngāue makehe ke haʻu ki he foʻi māmaní mei he nofoʻanga fakahēvaní pea hoko ko ha tangata māʻulalo, ʻo siʻi hifo ʻi he kau ʻāngeló. (Hepelu 2:7) Neongo ko e ʻAlo ia ʻo e ʻOtuá, naʻá ne kātekina ʻa e ngaahi fakahāeaʻi naʻe fai kiate ia ʻe hono ngaahi fili fakalotú. Naʻá ne tauhi maʻu ʻene loto-maʻu lolotonga hono ngaahi ʻahiʻahí, neongo ʻa e malava ke ne ui ki heʻene konga kau tokoni ko e kau ʻāngeló.—Mātiu 26:53.
Ko hono fakaʻosí, naʻe tautau fakamaaʻi ʻa Sīsū ʻi he ʻakau fakamamahí, ka naʻá ne tauhi maʻu pē ʻene anga-tonu ki heʻene Tamaí. Ko ia ai, naʻe lava ke tohi ʻa Paula fekauʻaki mo ia: “Ke iate kimoutolu ae loto ni, aia foki nae ia Kalaisi Jisu: Koia, i he ene i he tatau moe Otua, nae ikai behe eia ko ha faaoa ke na taha moe Otua: Ka naa ne fakamajivejivai eia ia o ne too kiate ia ae tatau moe tamaioeiki, bea fanauʻi ia i he tatau oe tagata: Bea kuo ilo ia i he tatau oe tagata, naa ne fakamoulaloaʻi ia, bea talagofua ki he mate, io, ae mate i he akau.”—Filipai 2:5-8, PM.
Ko ia, ʻe lava fēfē ke tau fakahāhā ʻa e anga-fakatōkilalo moʻoní? ʻI ha tuʻunga ʻaonga, ʻe lava fēfē ke tau tali ʻi he anga-fakatōkilalo kae ʻikai ʻi ha founga pōlepole?
Founga Tali ʻa ha Tokotaha Anga-Fakatōkilalo
Tau lāulea ki he anga-fakatōkilaló ʻi he tafaʻaki ngāué, pe ʻi he ngāueʻangá pe ʻi he ngāue faka-Kalisitiané. Ke lavameʻa hano fai ʻo ha ngāué, ʻoku fiemaʻu nai ha kau ʻovasia, kau pule ngāue, mo e kau supavaisa. Kuo pau ke fai ʻe ha tokotaha ha ngaahi fili. ʻOku fēfē ʻa hoʻo tali ki aí? ʻOkú ke fakaʻuhinga, “Ko hai ia ke ne tala mai kiate au ʻa e meʻa ke faí? Naʻá ku ʻi he ngāue ko ʻení ʻo taʻu lahi ange ʻiate ia.” ʻIo, kapau ʻokú ke pōlepole, te ke taʻefiemālie ki he anganofó. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko ha tokotaha anga-fakatōkilalo ʻokú ne feinga mālohi ke “ʻoua ʻe feinga ki ha meʻa ko e fakafekākeʻi, pe ko e fieongoongoa; ka ʻi hoʻomou loto taʻehiki mou taki taha lau ʻoku lelei hake ʻa hono kainga ʻiate ia.”—Filipai 2:3.
ʻOku anga-fēfē haʻo tali ʻi he taimi ʻoku ʻomai ai ha fokotuʻu mei ha tokotaha kei siʻi pe mei ha fefine? Kapau ʻokú ke anga-fakatōkilalo, te ke kiʻi fakakaukau ki ai. Kapau ʻokú ke pōlepole, te ke loto-mamahi ai pe liʻaki ia he taimi pē ko iá. Te ke loto ke maʻu ʻa e fakahīkihikí mo e fakahekeheke ʻa ia ʻe taki atu ai koe ki he ʻauhá pe ko e akonaki ʻaonga ki hono langa hake koé?—Palovepi 27:9; 29:5.
ʻOku lava ke ke fetaulaki mo e pole ʻo e faingataʻaʻiá? ʻE ʻai koe ʻe he anga-fakatōkilaló ke ke lava ʻo fehangahangai mo e ngaahi tuʻunga faingataʻá pea ke kātakiʻi, hangē ko ia naʻe fai ʻe Siopé. Kapau ʻokú ke pōlepole, te ke hehema ke ongoʻi siva e ʻamanakí pea angatuʻu nai ki he ngaahi tuʻunga fakamamahí pea mo e ngaahi tuʻunga fakamaá.—Siope 1:22; 2:10; 27:2-5.
Ko e Anga-Fakatōkilaló ʻOku ʻOfa mo Fakamolemole
ʻOku faingataʻa ki he kakai ʻe niʻihi ke nau pehē, “ʻOku ou fakamolemole atu. Kuó u faihala. Naʻá ke tonu.” Ko e hā hono ʻuhingá? Ko e lahi ʻaupito ʻo e pōlepolé! Ka, he faʻa faingofua ē ke taʻofi ha fekīhiaki ʻa ha ongo meʻa mali ʻi ha kole fakamolemole moʻoni.
ʻOkú ke mateuteu ke fakamolemole he taimi ʻoku fakalotomamahiʻi ai ʻe ha tokotaha koé? Pe, ʻi hoʻo pōlepolé, ʻokú ke kei ʻingoʻingo, mahalo ʻi he ngaahi ʻaho mo e ngaahi māhina, ʻo fakafisi ke lea ki he tokotaha ʻokú ke pehē ʻoku fakalotomamahí? ʻOkú ke hokohoko atu ha vākovi fuoloa ʻi ha feinga ke fai ha sāuni? Kuo fakapoongi ha kakai ʻi ha vākovi fuoloa ʻe niʻihi. ʻI he ngaahi meʻa kehé, kuo ngāueʻaki ai ʻa e founga ʻo hono fakaongoongokoviʻi loi ʻo ha taha. Ko hono kehé, ko ha tokotaha anga-fakatōkilalo ʻoku ʻofa ia mo fakamolemole. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhí he ko e ʻofá ʻoku ʻikai te ne lau ʻa e koví. Naʻe loto-lelei ʻa Sihova ke fakamolemoleʻi ʻa e kau ʻIsilelí kapau te nau taʻotaʻofi hifo ʻenau pōlepolé. Ko e kau muimui anga-fakatōkilalo ʻo Sīsuú ʻoku nau loto-lelei ke fakamolemole, naʻa mo hono toutou fai!—Sioeli 2:12-14; Mātiu 18:21, 22; 1 Kolinito 13:5.
Ko ha tokotaha anga-fakatōkilalo ʻokú ne ‘takimuʻa ʻi hono fakahāhā ʻa e fakaʻapaʻapá ki ha taha.’ (Loma 12:10, NW) ʻOku pehē ʻe he New International Version: “Fakaʻapaʻapaʻi ʻa e tokotaha kehé ʻo māʻolunga ange ia ʻiate koe.” ʻOkú ke fakahīkihikiʻi ʻa e niʻihi kehé pea houngaʻia ʻi heʻenau ngaahi malavá mo e talēnití? Pe ʻokú ke kumi maʻu pē ke maʻu ha mele ke fakameleʻiʻaki honau ongoongó? ʻIo, ʻokú ke taau ke fakahīkihikiʻi moʻoni ʻa e kakai kehé? Kapau ʻoku faingataʻa kiate koe ʻa e tuʻungá ni, mahalo pe ko hoʻo palopalemá ko e lotolotoua mo e pōlepole fakafoʻituituí.
ʻOku ʻikai ke kātaki ha tokotaha pōlepole. Ko ha tokotaha anga-fakatōkilalo ʻoku kātaki ia mo kātaki-fuoloa. Fēfē koe? ʻOkú ke loto-mamahi ʻi ha fakafeangai ʻoku ʻikai sai ʻokú ke fakatokangaʻi? Ko e tōʻonga peheé ko e fehangahangai ia ʻo e kātaki fuoloá. Kapau ʻokú ke anga-fakatōkilalo, ʻe ʻikai te ke fakakaukau fuʻu tōtuʻa kiate koe. Manatuʻi ʻa e meʻa naʻe hoko he taimi naʻe fakakaukau fuʻu tōtuʻa ai ʻa e kau ākonga ʻa Sīsuú kiate kinautolú—naʻa nau aʻu ʻo fekīhiaki kakaha fekauʻaki pe ko hai ʻoku mahuʻinga tahá. Naʻe ngalo ʻiate kinautolu ko e kotoa ʻo kinautolú ko e “kau tamaioʻeiki taeʻaonga”!—Luke 17:10; 22:24; Maake 10:35-37, 41.
Naʻe fakamatalaʻi ʻe he faʻu-tohi Falanisē ko Voltaire ʻa e anga-fakatōkilaló ko e “anga-fakanānā ʻa e soulú . . . ko e faitoʻo ki he pōlepolé.” ʻIo, ko e anga-fakatōkilaló ko e fakakaukau fakatōkilalo. Ko ha tokotaha anga-fakatōkilalo ʻoku laumālie anga-fakanānā, ʻikai ke pōlepole. ʻOkú ne ʻapasia loloto mo anga-fakaʻapaʻapa.
Ko ia, ko e hā ke feinga mālohi ai ke anga-fakatōkilaló? Koeʻuhí he ko e anga-fakatōkilaló ʻoku maʻu ai ʻa e hōifua ʻa e ʻOtuá pea tokoniʻi ai kitautolu ke tau maʻu ʻa e tataki fakaʻotuá. Koeʻuhi ʻi he tafaʻaki ʻo e anga-fakatōkilalo ʻa Tanielá, naʻe vakai ai ʻa Sihova ko e palōfitá ko e tokotaha ʻoku “ʻofeina lahi” pea fekau atu ha ʻāngelo kiate ia mo ha vīsone! (Taniela 9:23; 10:11, 19) ʻOku ʻomai ʻe he anga-fakatōkilaló ʻa e ngaahi pale lahi. ʻOkú ne ʻomai ʻa e ngaahi kaumeʻa moʻoni ʻoku nau ʻofa ʻiate koe. Kae hiliō aí, ʻokú ne ʻomai ʻa e tāpuaki ʻa Sihová. “ʻOku tataʻo mai ki he angamalu [“anga-fakatōkilalo,” NW] ʻa e ʻapasia kia Sihova: haʻu ai mo e koloa mo e ongoongo mo e moʻui.”—Palovepi 22:4.
[Fakatātā ʻi he peesi 7]
Ko ha kole fakamolemole anga-fakatōkilalo ʻokú ne ʻai ʻa e moʻuí ke tokamālie ange