‘Ngaahi Maama ʻo e Fieʻilo ʻi he Lotó mo e ʻAtamaí’
“ʻOku ʻikai lava ʻe he ngaahi foʻi leá ʻo fakahaaʻi ʻa e fiefia mo e loto-māfana ʻoku hokohoko atu ʻene tupulekiná ʻi heʻeku maʻu fiefia ʻa e Is There a Creator Who Cares About You? ʻOkú ne fakatupunga moʻoni ʻi loto ʻiate kita ha holi—ʻikai, ko ha fiemaʻu—ke ʻilo lahi ange. Fakamālō atu ki hono tutu ʻa e ngaahi maama ʻo e fieʻilo ʻi hoku lotó mo hoku ʻatamaí.”
KO E anga ia ʻo e ongoʻi ʻa e taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova mei North Carolina, U.S.A., fekauʻaki mo e tohi naʻe tukuange mai ʻe he Sōsaieti Taua Leʻó ʻi he ngaahi Fakataha-Lahi Fakavahe “Founga ʻa e ʻOtuá ki he Moʻuí” he lolotonga ʻa e 1998/1999. Neongo kapau ʻoku ʻikai nai te ke maʻu ha tatau ʻo e tohí, fakatokangaʻi ʻa e ngaahi tali kehé.
ʻI he hili ha ngaahi ʻaho mei hono maʻu ʻe ha tangata haʻane tatau ʻi ha fakataha-lahi ʻi San Diego, Kalefōnia, U.S.A., naʻá ne tohi: “ʻOku ou ʻilo ko e tohi fakaivimālohi tui ʻaupito ʻeni. ʻOkú ne fakafonu hoku lotó ʻaki ʻa e houngaʻia loloto ki he ngaahi ngāue fakaefakatupu ʻa Sihová. ʻOku ou aʻu ki he peesi 98, pea ʻoku ʻikai te u fie fakatuʻotuʻa atu ki he ʻaho te u aʻu ai ki he ngataʻangá! Ko ha fiefia fakafiemālie lahi moʻoni ē.”
Naʻe tohi ʻe ha fefine ʻi he Hahaké: “Naʻe ngāueʻaki ʻe he tokotaha-malanga ʻi he fakataha-lahí ʻa e kupuʻi lea ‘ko ha tohi laulōtaha,’ pea ʻoku fehoanakimālie ʻa e kupuʻi lea ko iá mo e meʻa ʻi lotó. Ko ha tafaʻaki tuʻu-ki-muʻá he ʻoku ʻikai ke fakamālohiʻi ʻe he tohí ia ʻa e ʻi ai ʻa e ʻOtuá ki he tokotaha lautohí, ka ʻokú ne ʻomai ʻa e ngaahi foʻi moʻoní.”
ʻOku kau ʻi he ngaahi foʻi moʻoní ʻa e ngaahi ʻilo fakasaienisi fakatoʻoaloto fekauʻaki mo hotau ʻunivēsí, moʻuí, mo kitautolu. ʻOku maongo ki he tokolahi ʻa e meʻá ni. “ʻOku ʻikai moʻoni te u maʻu ha lea ke fakahaaʻi ʻaki ʻa e loloto ʻo hono ueʻi au ʻe he kiʻi tohí ni,” ko e tohi ia ʻa ha fefine mei Kalefōnia. “Naʻe ʻikai lava ke u tuku hifo ʻa e tohí ʻi hono hanga ʻe he peesi taki taha ʻo fakamatalaʻi mai ʻa e ngaahi ʻilo mahino ange kuo maʻu fekauʻaki mo hotau ʻunivēsí pea mo e moʻuí tonu. Naʻá ku ako moʻoni ʻa e meʻa lahi! Te u koloaʻaki ʻa e kiʻi tohí ni pea vahevahe atu ia ki he tokolahi taha ʻe malavá.”
Ko ha tafaʻaki ʻoku fakafiefia ki he tokolahi ko e anga ko ia hono ʻomai ʻe he tohí ha fakamatala nounou ʻo e Tohitapú, ʻo fakaeʻa mai ʻa e ʻulungaanga ʻo e Tokotaha-Fakatupú. “Ko e foʻi fakakaukau fakalūkufua ʻo e Tohitapú, ʻoku fakahaaʻi ʻi he fakaʻosiʻosi ʻo e tohí, ko e taha ia ʻo e ngaahi meʻa lelei taha kuó u laú,” ko ha fakamatala anga-maheni ia. ʻI he hili pē ha fakataha-lahi tokamuʻa ʻi Niu ʻIoke, U.S.A., naʻe tohi ha tokotaha: “Ko e tohi foʻoú kuo pau ko e tohi fakatupu tokanga lahi taha ia kuo mou pulusí. Naʻe kāvea hoku lotó ʻi he ngaahi fakamoʻoni fakasaienisi ko ia ʻoku ʻi ai ha Tokotaha-Fakatupú. Ko e ngaahi fakamatala nounou ʻo e Tohitapú tonu ʻoku ʻosi feʻunga pē ia ki hono fakamatalaʻi ʻa e ngaahi poini kuo ʻomaí pea mo hono langaʻi ʻa e fie lautohi lahi angé.”
Saienisi Mahinongofua
ʻOku hā ngali mahinongataʻa nai ʻa e fakamatala fakasaienisi ʻi he muʻaki ngaahi vahé, ka ko e ngaahi tali anga-maheni ʻeni.
Naʻe tohi ʻe ha tangata Kānata: “He kehekehe ē mo e ngaahi tohi fakatekinikalé ʻa ia ʻoku feinga ai ʻa e kau faʻu-tohí ke ʻai ke maongo kiate kitautolu ʻaki ʻenau ngaahi foʻi lea fiehaá. Ko hoʻomou ʻilo mataotaó ʻoku tuʻu-ki-muʻa ʻi hono faʻu ʻa e ngaahi tuʻunga-lea ki he fīsikí, kemisitulií, DNA, ngaahi kolomasomé, mo e alā meʻa peheé, ʻoku mātuʻaki mahinongofua ia kiate kimautolu. Huanoa kapau naʻa mou tohi ʻa e ngaahi tohi ako fakaʻunivēsiti naʻá ku ako ʻi he ngaahi taʻu kuo maliu atú!”
Naʻe tohi ʻe ha palōfesa fakaʻunivēsiti ʻo e fīsikí: “[ʻOkú ne] fakahaaʻi mahino ʻa e ngaahi ʻīsiu ʻoku fekauʻaki mo iá ʻo ʻikai fakafihituʻu ʻaki ha fakaikiiki fakatekinikale. ʻOku fakaʻuhinga ʻa e tohí mo e tokotaha lautohí pea hiki fakamatala mei he kau faisaienisi tuʻu-ki-muʻa tokolahi. Ko ha ‘naunau mahuʻinga ʻeni ia ke lau’ ʻe ha taha pē ʻoku mahuʻingaʻia ʻi he tupuʻanga ʻo e ʻunivēsí mo e moʻuí, ʻo tatau ai pē pe ko ha faisaienisi pe ko ha taha taʻemaʻu tuʻunga.”
Naʻe fakamatala ha finemui ako neesi: “Naʻe taʻeʻaloʻiloa kiate au heʻeku fakaava hake ki he vahe 4 ʻo lau ai ha hiki fakamatala mei he tohi ʻoku mau ngāueʻaki ʻi he kalasí! Naʻá ku ʻave ʻa e tohí ki heʻemau palōfesá pea tala ange kiate ia naʻá ku ʻilo pē te ne ʻilo ʻoku fakaivifoʻou ʻa e fakamatala aí. Naʻá ku fakahāhā ange ki ai ʻa e peesi 54 ʻoku fekauʻaki mo e foʻi ʻutó. Naʻá ne lau ia peá ne pehē, ‘ʻOku mahuʻinga ʻeni! Te u siviʻi ia.’”
Ko ha mēmipa ʻo e falealea ʻi Pelisiumé naʻá ne tohi: “Ko e meʻa naʻe maongo mo fakatoʻoaloto kiate aú ko e fakamatala fakasaienisi ko ia ʻokú ne fakamamafaʻi ʻoku ʻikai fepaki ʻa e saienisi ia ʻi onopōní mo e ʻilo fakaetuitahaʻi-ʻOtua ʻa e Tohitapú, ka, ʻokú na loto-tatau. Ko ha faʻahinga vakai ʻeni ia ʻoku taau ke tokangaʻi.”
Ko Hono ʻIloʻi Lelei Ange ʻa e Tokotaha-Fakatupú
ʻOku tokoniʻi ʻe he tohí ʻa e kakai ʻi he ngaahi fonua lahi ke nau ʻiloʻi lelei ange ʻa e ʻOtuá pea ke nau ongoʻi ofi ʻaupito ange kiate ia. Ko ha tokotaha lautohi ʻi Fukuoka City, Siapani, naʻá ne pehē: “ʻOku hangē ia ha sioʻata fakaʻata ʻa ia ko e fuofua taimi ʻeni naʻe fakahangataha tonu matematē ai kia Sihová. ʻOku fakaofo ʻa e fakatupu tuipau ʻa e tohí. Naʻe malava ai ke u hoko ʻo ʻiloʻi ʻa Sihova mei ha tuʻunga naʻe ʻikai ʻaupito ke u fakakaukau ki ai tuku kehe ʻa e taimí ni.” Naʻe tohi ʻe ha tokotaha Salavatoa: “ʻOku mou fakamatalaʻi mahino ʻa hono lahi ʻo e meesi, anga-ʻofa, tuai ki he houhau, mo e mohu ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá. Ko e moʻoni, ko e meʻa tofu pē ia ʻoku fiemaʻu kiate kitautolu ke tau ofi ange ai kiate ia mo hono ʻAló. Ko e fuofua tohi ia ʻokú ne fakamatalaʻi ʻa e ngaahi fakakaukau ʻa Sihová pea mo e ngaahi ongoʻi fakaetangata ʻa hono ʻAló, ʻa Sīsū.” Pea ko e tali ʻeni ʻa ha tokotaha lautohi ʻi Semipia: “Kuo maʻu ʻe Sihova ha ʻuhinga mātuʻaki foʻou kiate au.”
Ko e meʻa ʻoku mahinó, ʻoku loto-māfana ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová fekauʻaki mo hono vahevahe atu ki he niʻihi kehé ʻa e Is There a Creator Who Cares About You? Naʻe pehē ʻe ha taha: “ʻI he ʻosi ʻeku lau ʻa e vahe 10, [“Kapau ʻOku Tokanga Mai ʻa e Tokotaha-Fakatupú, Ko e Hā ʻOku Lahi Fau Ai ʻa e Faingataʻá?”], naʻe ʻikai mei lava ke u fakamaʻumaʻu kau kalanga, ‘Ko e tohi tofu pē ʻeni ʻoku fiemaʻu kiate kitautolu ʻi Siapaní!’ ʻOku ou loto ke u manatuʻi lelei ʻa e vahé ni pea ngāueʻaki ia ʻi he malaʻe malangá ke toe lahi ange.” Ko ha fefine ʻe taha ʻokú ne ako ʻa e Tohitapú mo ha taʻahine naʻe ʻohake ʻi ha temipale ʻa ia ʻoku pātele ai ʻene tamaí. “ʻOku faingataʻa ke ne tali ʻa e foʻi fakakaukau fekauʻaki mo e Tokotaha-Fakatupú. ʻOku ʻikai ha meʻa ia ʻoku kounaʻi mai ʻi he fakamatala ʻa e tohí ni, ka ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi foʻi moʻoní, ko ia ʻoku ou fakakaukau naʻa mo e kau lotu Putá ʻe lava ke nau lau ia taʻeʻiai ha toumoua. ʻOkú ne toe ʻai kitautolu ke tau ongoʻi lahi ange ʻa e ʻofa ʻa Sihová.”
Mei ʻIngilani naʻe haʻu mei ai ʻa e fakapapauʻi ʻo hono mahuʻingá: “Ko e toki ʻosi atu ʻeni ʻeku lau ʻa e tohi Creator pea ʻoku teu ʻeni ke u toe kamata lau ia. Ko ha tohi maʻongoʻonga lahi ē! ʻE lava ai ha taha pē ke ne ʻofa kia Sihova ʻi heʻene lau iá. Kuó u ʻoange ha tohi ʻe taha ki hoku kaungāʻapí, ʻa ia ʻi he hili pē ʻene lau ʻa e foʻi vahe pē ua, naʻá ne pehē, ‘ʻOku ʻikai lava ke u tuku hifo ia, ʻoku mātuʻaki fakatoʻoaloto ia.’ ʻOku ou tui pau ʻe tokoni ʻeni ki he kakaí ke nau hoko ʻo ʻiloʻi mo ʻofa ai ki hotau Tokotaha-Fakatupu Maʻongoʻongá.”
Ko ha tangata mei Maryland, U.S.A., naʻá ne pehē: “Kuó ne hoko moʻoni ʻo kaungatonu papau ki hoku tuʻunga fakalaumālié! ʻOku ou palani ke ʻoange ha tatau ki he kakai kotoa ʻoku ou pisinisi mo kinautolú. ʻI he taimi ʻe niʻihi, ʻoku ou ʻilo ʻoku faingataʻa ke kamata ha fakamoʻoni ki he kakai moʻumoʻua mo ako lelei peheé. ʻI he tohí ni, te u maʻu leva ai ʻa e founga fakaofiofi fakamānako mo ola leleí.”
ʻOku hā mahino, ko e tohi Is There a Creator Who Cares About You? ʻe ʻi ai ʻene kaunga pau ki he kakai ʻi māmani lahí.
[Fakatātā mo e Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 25]
Tā ʻo e takafi ʻi ʻolungá, Eagle Nebula: J. Hester and P. Scowen (AZ State Univ.), NASA