Ko e Misiteli ʻo e Moʻui Mahamahakí
ʻOKU PUKE ʻA KIʻI OWMADJI ʻI HE FAKALELÉ. Ko Hawa, ʻa ʻene faʻeé, ʻoku hohaʻa ia fekauʻaki mo ha maha ʻa e vaí ʻi hono sinó; naʻá ne fanongo ko e tokotaha naʻá ne tokouaʻaki ʻi he koló ne toki mole ʻa ʻene pēpeé ʻi he founga ko iá. Ko e kui-fefine ʻa Owmadji, ʻa e faʻē-ʻi-he-fono ʻa Hawa, ʻokú ne loto ke ʻave ʻa Owmadji ki ha faifakalouʻakau fakamatakali. “Ko ha laumālie ʻuli ʻokú ne ʻai ʻa e tamá ke puké,” ko ʻene leá ia. “Naʻá ke fakafisi ke ʻoange kiate ia ha kahoa ʻomi monū ke ne tui ki ha maluʻi, pea ko ia ʻoku kamata ai ʻa e ngaahi palopalemá!”
KO E tuʻungá ni ʻoku angamaheniʻaki ia ʻi he ngaahi konga lahi ʻo e māmaní. ʻOku tui ʻa e laui teau miliona ko e ngaahi laumālie ʻulí ʻa e tupuʻanga pulipulia ʻo e mahamahakí. ʻOku moʻoni eni?
Fakatupunga ʻa e Misitelí
ʻOku ʻikai nai te ke tui fakafoʻituitui ʻoku fakatupunga ʻa e mahakí ʻe he ngaahi laumālie taʻehāmaí. Ko hono moʻoní, ʻokú ke fifili nai pe ko e hā ka fakakaukau pehē ai ha taha, he kuo fakahaaʻi ʻe he kau faisaienisí ko e lahi taha ʻo e ngaahi mahakí ʻoku fakatupunga ia ʻe he ngaahi vailasí mo e pekitīliá. Neongo ia, manatuʻi, naʻe ʻikai ke ʻilo maʻu pē ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá fekauʻaki mo e fanga kiʻi pekitīlia fakatupu mahaki valevale ko ení. Naʻe toki hoko ʻo hāmai ki he mata ʻo e tangatá ʻa e māmani ʻo e fanga kiʻi meʻa valevale ʻoku ʻikai lava ha sio ki aí ʻi he senituli hono 17 ʻi hono faʻu ʻe Antonie van Leeuwenhoek ʻa e meʻa fakaʻata siemú. Naʻa mo ia, tupu mei he tokoni ʻa e ʻilo foʻou ʻa Louis Pasteur ʻi he senituli hono 19 naʻe toki kamata ke mahino ai ki he saienisí ʻa e felāveʻi ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi vailasí mo e pekitīliá pea mo e mahakí.
Koeʻuhi naʻe taʻeʻiloa ʻa e ngaahi tupuʻanga ʻo e mahakí ʻi he lahi taha ʻo e hisitōlia ʻo e tangatá, naʻe tupu hake ai ha ngaahi fakakaukau manavahē taʻeʻuhinga, ʻo kau ai ʻa e fakakaukau fakamahalo ko e ngaahi mahaki kotoa pē ko e fakatupunga ia ʻe he ngaahi laumālie koví. ʻOku fokotuʻu mai ʻe he The New Encyclopædia Britannica ʻa e founga ʻe taha naʻe malava ke tupu ai ʻa e meʻá ni. ʻOku pehē ai naʻe feinga ʻa e muʻaki kau fakamoʻui mahakí ke faitoʻoʻaki ʻa e kau puké ʻa e ngaahi kalasi akaʻiʻakau kehekehe, ko e ngaahi lauʻiʻakau, mo ha meʻa kehe pē naʻa nau ngāueʻaki. Naʻe ngāue ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi faitoʻó ni, ʻi he taimi ʻe niʻihi. ʻOku tānaki atu leva ʻe he tokotaha fakamoʻui mahakí ki he founga fakamoʻui mahakí ʻa e ngaahi ouau mo e ngaahi tōʻonga manavahē taʻeʻuhinga lahi, ʻa ia naʻe fai ke fakapulikiʻaki ʻa e faitoʻo moʻoní. Naʻe fakapapauʻi ai ʻe he tokotaha fakamoʻui mahakí ʻe pau ke hokohoko atu ʻe he kakaí ʻa hono ngāueʻaki ʻene ngaahi tokoní. ʻI he foungá ni, naʻe hoko ai ʻa e faitoʻó ʻo ʻufiʻufi ʻi he misiteli, pea naʻe fakaʻaiʻai ʻa e kakaí ke nau hanga ki he meʻa hulu hake ʻi natulá ki ha tokoni.
Ko e ngaahi founga fakamoʻui mahaki fakaetalatukufakaholo ko ení ʻoku kei ngāueʻaki ia ʻi ha ngaahi fonua lahi. ʻOku pehē ʻe he tokolahi ko e puké ʻoku fakatupunga ia ʻe he ngaahi laumālie ʻo e fanga kui kuo maté. ʻOku pehē ʻe he niʻihi ʻoku ʻai kitautolu ʻe he ʻOtuá ke tau puke pea ko e mahamahakí ko ha tautea ia ki heʻetau ngaahi angahalá. Naʻa mo e taimi ʻoku mahino ai ki he kakai akó ʻa e natula fakapaiolosī ʻo e puké, ʻoku nau kei manavahē pē nai ki he ngaahi tākiekina hulu hake ʻi natulá.
Ko e kau faimaná mo e kau fakamoʻui mahaki fakaetalatukufakaholó ʻoku nau ngāueʻaki ʻa e manavahē ko ení ke ngāuetaʻetotonuʻaki ki he kakaí. Ko e hā leva ʻoku totonu ke tau tui ki aí? ʻOku tokoni ʻa e hanga ki he ngaahi laumālié ki hono tokangaʻi ʻo e moʻuí? Ko e hā e lau ʻa e Tohitapú?