Ko e Ngaahi Takainga Tohi Tahi Maté—Ko e Hā ʻOku Totonu Ai Ke Ke Mahuʻingaʻia ʻIate Kinautolú?
Ki muʻa ʻi hono ʻiloʻi ʻo e Ngaahi Takainga Tohi Tahi Maté, ko e ngaahi maniusikilipi motuʻa taha ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú naʻa nau mei he senituli nai hono hivá mo e hongofulu T.S. ʻE lava ke fai ha falala moʻoni ki he ngaahi maniusikilipi ko ení, ʻoku fakahoko faitōnunga mai ai ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá, koeʻuhi ko hono hiki ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú naʻe kakato ia ʻo laka moʻoni hake ʻi he taʻu ʻe taha afe ki muʻa? Ko Palōfesa Julio Trebolle Barrera, ko ha mēmipa ʻo e timi ʻo e kau ʻētita fakavahaʻapuleʻanga ʻo e Ngaahi Takainga Tohi Tahi Maté, ʻokú ne pehē: “Ko e Isaiah Scroll [mei Qumran] ʻoku tokonaki mai ai ʻa e moʻoni taʻetoefehālaaki ko hono fakahoko mai ʻo e konga tohi fakatohitapú ʻi ha vahaʻa taimi laka hake ʻi he taʻu ʻe taha afe, ʻi he nima ʻo e kau hiki-tatau Siú, kuo mātuʻaki moʻoni ia mo fakamākukanga.”
KO E takainga tohi ʻoku ʻuhinga ki ai ʻa Barrera ʻoku ʻi ai ʻa e tohi kakato ʻa ʻAiseá. ʻI he aʻu mai ki he taimi ko ení, ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi maniusikilipi faka-Tohitapu laka hake he 200 naʻe maʻu ʻi Qumran, naʻe ʻiloʻi ai ʻa e ngaahi konga ʻo e tohi kotoa pē ʻi he Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú tuku kehe pē ʻa e tohi ʻa Esetá. ʻI he ʻikai tatau mo e Takainga Tohi ʻAiseá, ko e lahi tahá ʻoku fakafofongaʻi kinautolu ʻe he ngaahi kongokonga pē, ʻoku ʻi ai ʻa e siʻi hifo ʻi he vahe hongofulu ʻe taha ʻo ha tohi pē ʻoku fakahaaʻi mai. Ko e ngaahi tohi faka-Tohitapu naʻe manakoa taha ʻi Qumran ko e Sāmé (tatau ʻe 36), Teutalonomé (tatau ʻe 29), mo e Aiseá (tatau ʻe 21). Ko e toe ngaahi tohi foki eni ʻoku faʻa toutou lave ki ai ʻi he Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Kalisi Kalisitiané.
Neongo ʻoku fakahāhaaʻi ʻe he ngaahi takainga tohí kuo ʻikai ke hoko ha liliu ki he meʻa tefito ʻoku ʻi he Tohitapú, ʻoku nau toe fakahaaʻi ʻi ha tuʻunga, naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi liliu kehekehe ʻo e ngaahi konga tohi Tohitapu faka-Hepeluú naʻe ngāueʻaki ʻe he kau Siú ʻi he vahaʻa taimi ʻo e Temipale hono Uá, ʻo taki taha ʻi ai pē hono fanga kiʻi faikehekehe. ʻOku ʻikai ke tatau ʻa e ngaahi takainga tohi kotoa pē mo e konga tohi faka-Masoletí ʻi hono sipelá pe fakaleá. ʻOku ofi ange ʻa e niʻihi ia ki he Septuagint faka-Kalisí. Ki muʻa ai, naʻe fakakaukau ʻa e kau mataotaó ko e ngaahi faikehekehe ʻi he Septuagint ko e tupu nai ia mei he ngaahi fehālaaki pe naʻa mo e ʻi he fakakaukau foʻou naʻe toki fakahū ki ai ʻe he tokotaha liliú. ʻOku fakahaaʻi he taimí ni ʻe he ngaahi takainga tohí ko e lahi ʻo e ngaahi faikehekehé ni naʻe tupu moʻoni pē ia mei he ngaahi faikehekehe ʻi he konga tohi faka-Hepeluú. ʻE fakamatalaʻi nai ʻe he meʻá ni ʻa e ngaahi tuʻunga ʻa ia naʻe lave ai ʻa e muʻaki kau Kalisitiané ki he ngaahi konga tohi ʻi he Konga Tohitapu Faka-Hepeluú ʻo ngāueʻaki ʻa e fakalea kehe mei he konga tohi faka-Masoletí.—Ekisoto 1:5; Ngāue 7:14.
Ko ia ai, ko e ʻiloʻi mahuʻinga ko eni ʻo e ngaahi takainga tohi faka-Tohitapú mo e ngaahi kongokongá ʻoku tokonaki mai ai ha makatuʻunga lelei ʻaupito ki he ako fekauʻaki mo hono fakahoko mai ʻo e konga tohi faka-Hepelū ʻo e Tohitapú. Kuo fakapapauʻi ʻe he Ngaahi Takainga Tohi Tahi Maté ʻa e mahuʻinga fakatouʻosi ʻo e Septuagint pea mo e Penitātusi Samēliá ki he fakafehoanaki ʻo e konga tohí. ʻOku nau tokonaki mai ha matavai fakalahi ki he kau liliu Tohitapú ke nau fakakaukau ai ki he ngaahi fakalelei ʻe ala lava ʻi he konga tohí ki he konga tohi faka-Masoletí. ʻI he ngaahi tuʻunga lahi, ʻoku nau fakapapauʻi ʻa e ngaahi fili ʻa e Kōmiti Liliu Tohitapu Māmani Foʻoú ki hono toe fakafoki mai ʻa e huafa ʻo Sihová ki he ngaahi feituʻu ʻa ia naʻe toʻo mei ai ʻi he konga tohi faka-Masoletí.
Ko e ngaahi takainga tohi ʻoku fakamatalaʻi ai ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni mo e ngaahi tui ʻa e kulupu Qumran ʻoku fakahaaʻi mahino ai naʻe ʻikai ke ʻi ai ha founga pē ʻe taha ʻo e lotu faka-Siú ʻi he taimi ʻo Sīsuú. Ko e kulupu Qumran naʻe ʻi ai ʻenau ngaahi talatukufakaholo naʻe kehe ia mei he kau Fālesí pea mo e kau Sātusí. Ko e ngaahi faikehekehé ni ngalingali naʻe taki atu ia ki he holomui ʻa e kulupú ni ki he toafá. Naʻa nau fakakaukau hala kiate kinautolu ʻo pehē ko ha fakahoko ia ʻo e Aisea 40:3 fekauʻaki mo ha leʻo ʻi he toafá ʻokú ne fakatonutonu ʻa e hala ʻo Sihová. Ko ha konga lahi ʻo e ngaahi kongokonga takainga tohí ʻoku lave ai ki he Mīsaiá, ʻa ia ko ʻene haʻú naʻe vakai ki ai ʻa e kau faʻu-tohí ʻoku vave. ʻOku tautefito ʻa e mahuʻinga ení koeʻuhi ko e fakamatala ʻa Luke ʻo pehē naʻe “amanaki ae kakai” ki he hoko mai ʻa e Mīsaiá.—Luke 3:15, PM.
Ko e Ngaahi Takainga Tohi Tahi Maté ʻoku nau tokoniʻi kitautolu ʻi ha tuʻunga ke tau mahinoʻi ʻa e ʻātakai ʻo e moʻui faka-Siú lolotonga ʻa e taimi naʻe malanga ai ʻa Sīsuú. ʻOku nau tokonaki mai ʻa e fakamatala fakafehoanaki ki hono ako ʻo e konga tohi faka-Hepelū ʻi he kuonga muʻá pea mo e konga tohi Tohitapú. Ka ko e konga tohi lahi ʻo e Ngaahi Takainga Tohi Tahi Maté ʻoku kei fiemaʻu ke toe ʻanalaiso lelei ange kinautolu. Ko ia ai, ʻe lava nai ke maʻu ai ha ngaahi vavanga foʻou. ʻIo, ko e ʻilo fakaʻāsioloki lahi taha ʻo e senituli hono 20 ʻoku hokohoko atu ʻene fakalotomāfana fakatouʻosi ki he kau mataotaó pea mo e kau ako Tohitapú ʻi heʻetau ngaʻunu fakalakalaka atu ʻi he senituli hono 21.
[Maʻuʻanga ʻo e Ngaahi Tā ʻi he peesi 6, 7]
Ngaahi keli ʻi Qumran: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.; maniusikilipi: Courtesy of Shrine of the Book, Israel Museum, Jerusalem