Tuʻu Kakato Fakataha mo e Tuipau Mālohi
Ko e Ikuna ʻa e Kau Tauhi Anga-Tonu Loto-Toʻá ʻi he Fakatanga ʻa e Nasí
“EHOKU foha, ke ke boto koe, bea ke fakafiefiaʻi hoku loto, koeuhi keu faa tali ia aia oku manuki kiate au.” (Palovepi 27:11, PM) Ko e kole loto-māfana ko ení ʻoku fakahaaʻi ai ʻoku malava ʻa e ngaahi meʻamoʻui ʻatamai poto ʻa e ʻOtuá ke ʻai ʻa e loto ʻo Sihová ke fiefia koeʻuhi ko ʻenau faitōnunga mo mateaki kiate iá. (Sefanaia 3:17) Kae kehe, ko Sētane, ʻa e tokotaha-manukí, ʻokú ne fakapapauʻi ke maumauʻi ʻa e anga-tonu ʻa e faʻahinga ko ia ʻoku nau tauhi kia Sihová.—Siope 1:10, 11.
Tautefito talu mei he konga ki muʻa ʻo e senituli hono 20 ʻi he taimi naʻe lī ai ia mei hēvani ki he feituʻu ʻo e māmaní, ʻa hono fakahāhā ʻe Sētane ʻa e ʻita lahi ki he kakai ʻa Sihová. (Fakahā 12:10, 12) Ka neongo ia, ko e kau Kalisitiane moʻoní kuo nau tuʻu “kakato fakataha mo e tuipau mālohi” pea kuo nau tauhi ʻenau anga-tonu ki he ʻOtuá. (Kolose 4:12, NW) Tau fakakaukau nounou angé ki he faʻifaʻitakiʻanga tuʻu-ki-muʻa ʻe taha ʻo e tauhi anga-tonu pehē—ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi Siamané ki muʻa pea ʻi he lolotonga ʻa e Tau II ʻa Māmaní.
Iku ʻa e Ngāue Faivelengá ki he Ngaahi ʻAhiʻahiʻi ʻo e Anga-Tonú
ʻI he 1920 tupú pea mo e konga ki muʻa ʻo e 1930 tupú, ko e Bibelforscher, hangē ko ia naʻe ʻilolahia ʻaki ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi Siamane ʻi he taimi ko iá, naʻa nau tufaki ʻa e ngaahi tohi faka-Tohitapu lahi ʻaupito. ʻI he vahaʻa ʻo e 1919 mo e 1933, naʻa nau tuku ai ʻi ha fakaʻavalisi ʻa e tohi ʻe valu, fanga kiʻi tohi iiki, pe ngaahi makasini ki he fāmili taki taha ʻi Siamane.
ʻI he taimi ko iá, naʻe ʻi Siamane ʻa e taha ʻo e ngaahi kulupu tokolahi taha ʻo e kau muimui pani ʻo Kalaisí. Ko hono moʻoní, ʻi he faʻahinga ʻe toko 83,941 naʻa nau maʻu ʻinasi ʻi he Kai Efiafi ʻa e ʻEikí ʻi he 1933, ko e meimei peseti ʻe 30 naʻa nau nofo ʻi Siamane. ʻIkai fuoloa mei ai, naʻe hokosia ʻe he Kau Fakamoʻoni Siamane ko ení ʻa e ngaahi ʻahiʻahiʻi fefeka ʻo e anga-tonú. (Fakahā 12:17; 14:12) Ko e tuli mei he ngaahi ngāué, ʻohofi ʻa e ngaahi ʻapí, pea mo e tuli mei he ngaahi akoʻangá ne vave hono fakalahi atu ki he ngaahi haha, ngaahi puke ʻo ʻave, mo e tuku pilīsone. (Fakatātā 1) Fakatatau ki ai, ʻi he ngaahi taʻu naʻe taki atu ki he Tau II ʻa Māmaní, naʻe faʻuʻaki ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻa e peseti ʻe 5 ki he 10 ʻo e faʻahinga kotoa ko ia naʻe tauhi ʻi he ngaahi kemi fakamamahí.
ʻUhinga Naʻe Fakatangaʻi Ai ʻe he Kau Nasí ʻa e Kau Fakamoʻoní
Ko ia ai, ko e hā hono ʻuhinga naʻe fakalanga ai ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻa e ʻita lahi ʻa e pule faka-Nasí? ʻI heʻene tohi ko e Hitler—1889-1936: Hubris, ʻoku fakamatala ai ʻa e palōfesa ʻo e hisitōliá ko Ian Kershaw, naʻe hoko ʻa e Kau Fakamoʻoní ko ha tāketi ia ʻo e fakatangá koeʻuhi naʻa nau fakafisi “ke ʻulutukua ki he fiemaʻu kotoa ʻa e puleʻanga Nasí.”
Ko e tohi ko e Betrayal—German Churches and the Holocaust, naʻe ʻētitaʻi ʻe he palōfesa ʻo e hisitōliá ko Robert P. Ericksen mo e palōfesa ʻo e ngaahi ako faka-Siú ko Susannah Heschel, naʻe fakamatalaʻi ai ko e Kau Fakamoʻoní “naʻa nau fakafisi ke kau ʻi he fakamālohí pe ko e ngāueʻaki ʻo e mālohi fakakautaú. . . . naʻe tui ʻa e Kau Fakamoʻoní ki he tuʻu-ʻatā fakapolitikalé, ʻa ia naʻe ʻuhinga iá ʻe ʻikai te nau fili maʻa Hitilā pe fai ʻa e salute kia Hitilaá.” Ko e meʻá ni, ko e toe tānaki mai ia ʻa e maʻuʻanga fakamatala tatau, naʻá ne fakalanga ʻa e ʻita ʻa e kau Nasí pea nau tuku ai ʻa e Kau Fakamoʻoní ki ha tuʻunga fakatupu maumau koeʻuhi ko e “Tui Fakasōsiale Fakapuleʻangá ʻe ʻikai te ne kātakiʻi ha fakafisi pehē.”
Ko ha Fakahāhā-Loto ʻi Māmani Lahi mo ha ʻOhofi Fakaʻāuliliki
Fakafou ʻi ha talafekau makehe, ʻi Fepueli 9, 1934, naʻe ʻoatu ai ʻe Joseph F. Rutherford, ʻa ia naʻe takimuʻa ʻi he ngāué ʻi he taimi ko iá, kia Hitilā ha tohi ʻo e fakahāhā-loto ʻi he tali ki he ʻikai ke fai ha fakatauʻatāina fakalotu ʻe he kau Nasí. (Fakatātā 2) ʻI ʻOkatopa 7, 1934, naʻe hoko atu ʻi he tohi ʻa Rutherford ʻa e ngaahi tohi mo e ngaahi mākoni fakahāhā-loto nai ʻe 20,000 naʻe ʻave kia Hitilā ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he fonua ʻe 50, ʻo kau ai ʻa Siamane.
Naʻe tali mai ʻaki ʻe he kau Nasí ʻa ʻenau fakalahi honau fakatangaʻí. ʻI ʻEpeleli 1, 1935, naʻe tapui ai ʻa e Kau Fakamoʻoní ʻi he kotoa ʻo e puleʻangá. Pea ʻi ʻAokosi 28, 1936, naʻe kamata ai ʻe he Kesitapó hano ʻohofi fakaʻāuliliki kinautolu. Ka, ko e Kau Fakamoʻoní naʻa nau “hokohoko atu ʻa hono tufaki ʻa e fanga kiʻi lauʻipepa pea ʻi hono kehé naʻa nau tauhi maʻu ʻenau tuí,” ko e fakamatala ia ʻa e Betrayal—German Churches and the Holocaust.
Hangē ko ení, ʻi ai tonu ʻi he malumalu ʻo e Kesitapó, ʻi Tīsema 12, 1936, naʻe tufaki ai ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻe toko 3,500 nai ʻa e ngaahi tatau ʻe laui mano ʻo ha fakapapau naʻe pulusi ʻo fekauʻaki mo e ngaohikovia naʻa nau tofanga aí. ʻI he fekauʻaki mo e feingangāue ko ení, naʻe līpooti ʻe he Taua Leʻo: “Ko ha ikuna lahi ia mo ha hokaʻi fefeka ʻo e filí, ki he fiefia taʻealafakamatalaʻi ʻa e kau ngāue loto-tōnungá.”—Loma 9:17.
ʻIkai Lavameʻa ʻa e Fakatangá!
Naʻe hokohoko atu ʻa e kumi ʻa e kau Nasí ki he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. ʻI he aʻu mai ki he 1939, naʻe tuku pilīsone ai honau toko ono afe, pea naʻe ʻave ʻa e laui afe ki he ngaahi kemi fakamamahí. (Fakatātā 3) Ko e hā ʻa e tuʻunga naʻe ʻi aí ʻi he aʻu mai ki he ngataʻanga ʻo e Tau II ʻa Māmaní? Naʻe mate ai ʻa e toko 2,000 nai ʻo e Kau Fakamoʻoni naʻe tuku pilīsoné, laka hake ʻi he toko 250 naʻe tautea mate. Ka neongo ia, naʻe tohi ʻa Palōfesa Ericksen mo Palōfesa Heschel, “naʻe piki lahi ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ki heʻenau tuí ʻi he fehangahangai mo e faingataʻá.” Ko hono olá, ʻi he taimi naʻe tō ai ʻa e pule ʻa Hitilaá, naʻe hū mai ai ʻi he ikuna ʻa e Kau Fakamoʻoni laka hake ʻi he taha afé mei he ngaahi kemí.—Fakatātā 4; Ngāue 5:38, 39; Loma 8:35-37.
Ko e hā naʻá ne ʻoange ki he kakai ʻa Sihová ʻa e mālohi ke nau kātakiʻi ʻa e fakatangá? Naʻe fakamatala ha tokotaha-hao ʻi he kemi fakamamahí ko Adolphe Arnold: “Neongo kapau ʻokú ke ʻi he tuʻunga vaivai tahá, ʻoku ʻafio mai ʻa Sihova kiate koe, ʻo ne ʻafioʻi ʻa e meʻa ʻokú ke hokosiá, pea te ne tuku mai kiate koe ʻa e mālohi ʻoku fiemaʻú ke ikuʻi ʻaki ʻa e tuʻunga ko iá pea hanganaki loto-tōnunga ai. ʻOku ʻikai ke nounou fau ʻa hono toʻukupú.”
He ngāueʻaki lelei ē ko e ngaahi lea ʻa e palōfita ko Sēfanaiá ki he kau Kalisitiane loto-tōnunga ko iá! Naʻá ne talaki: “ʻOku lotolotoi ʻiate koe ʻa Sihova ko ho ʻOtua, ko e helo ia ʻoku fai fakamoʻui; te ne patapatakā ʻiate koe heʻene fiefia.” (Sefanaia 3:17) ʻOfa ke faʻifaʻitaki ʻa e kau lotu kotoa ʻa e ʻOtua moʻoní ʻi he ʻaho ní ki he tui ʻa e Kau Fakamoʻoni mateaki ko ia naʻa nau tauhi maʻu ʻenau anga-tonú ʻi he fehangahangai mo e fakatanga ʻa e kau Nasí pea pehē foki ke ʻai ʻa e loto ʻo Sihová ke fiefia.—Filipai 1:12-14.
[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 8]
Państwowe Muzeum Oświȩcim-Brzezinka, courtesy of the USHMM Photo Archives