LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • w01 4/1 p. 24-29
  • Naʻá Ma Ngāue Fakataha

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Naʻá Ma Ngāue Fakataha
  • Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2001
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • Founga ʻEku Hoko ko ha Fakamoʻoní
  • Feʻiloaki mo e Fāmili ʻo Lloyd
  • Tapui ʻo ʻEmau Ngāué
  • Nofo Mali pea Hokohoko Atu ʻa e Ngāué
  • Teuteu ki ha Ngāue ʻi Muli
  • Ngāue Fakataha mo e Kau Siapaní
  • Ngaahi Monū mo e Ngaahi Vāhenga-Ngāue Lahi
  • Ngaahi Tāpuaki ʻi he ʻUluʻi ʻApitangá
  • Lata ʻi he Kakai ʻa e ʻOtuá
  • Tokoniʻi ke Ikuʻi ʻa ʻEku Maá
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2000
  • Tohoakiʻi ʻe Sihova ʻa e Faʻahinga Anga-Fakatōkilaló ki he Moʻoní
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2003
  • Taʻu ʻe Fitungofulu ʻo e Puke ki he Kapaʻi Kofu ʻo ha Siu
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2012
  • Naʻe hoko ha Vāhenga-Ngāue Fakamisinale ko Homa ʻApí Ia
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2002
Sio ki he Me‘a Lahi Ange
Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2001
w01 4/1 p. 24-29

Talanoa ki he Moʻuí

Naʻá Ma Ngāue Fakataha

FAKAMATALA FAI ʻE MELBA BARRY

ʻI Siulai 2, 1999, ko au mo hoku husepānití naʻá ma ʻi ha fuʻu fakatahataha lahi ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, ʻo hangē ko e laui afe ʻo ʻema faʻa ʻi ai ʻi he taʻu ʻe 57 ko ia ʻo ʻema nofo malí. Naʻe fai ʻe Lloyd ʻa e malanga fakaʻosi ʻi he fakataha-lahi fakavahe ʻi Hauaiʻí ʻi he Falaite ko iá. Fakafokifā pē, naʻá ne tō ki lalo. Neongo ʻa e ngaahi feinga kotoa ke toe fakaake iá, naʻá ne mate.a

HE MAHUʻINGA moʻoni ē ko e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine Kalisitiane ko ia ʻi Hauaiʻí ʻi heʻenau fakataha mai ke fakanonga pea tokoniʻi au ke u fekuki mo e meʻa fakamamahí ni! Naʻe maongo ʻa Lloyd ki he moʻui ʻa e tokolahi ʻo kinautolu, pea toe pehē ki ha tokolahi kehe takatakai ʻi he māmaní.

ʻI he meimei taʻu ʻe ua ko eni ʻo ʻene maté, kuó u faʻa fakakaukau fekauʻaki mo e ngaahi taʻu mahuʻinga ko ia naʻá ma fakataha aí—tuʻo lahi ʻi ha vāhenga-ngāue fakamisinale muli pea pehē ʻi he ʻuluʻi ʻapitanga ki māmani lahi ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi Brooklyn, Niu ʻIoke. Naʻá ku toe manatu ki he kamataʻanga ʻo ʻeku moʻui ʻi Senē, ʻAositelēliá, pea mo e ngaahi pole naʻe fehangahangai mo Lloyd pea mo au koeʻuhí ka ma mali lolotonga ʻa e muʻaki konga ʻo e Tau II ʻa Māmaní. Kae kehe, ʻuluakí, tuku ke u fakahā atu ʻa e founga naʻá ku hoko ai ko ha Fakamoʻoní pea mo e founga naʻá ku fetaulaki ai mo Lloyd ʻi he 1939.

Founga ʻEku Hoko ko ha Fakamoʻoní

Ko ʻeku ongo mātuʻa ʻofa mo tokangá ko James mo Henrietta Jones. Naʻá ku taʻu 14 pē ʻi heʻeku ʻosi mei he akó ʻi he 1932. Ko e māmaní ʻi he taimi ko iá naʻe ʻi he lotolotonga ʻo e Fuʻu Tōlalo Fakaʻekonōmiká. Naʻá ku kamata ngāue ke tokoni ki he fāmilí, ʻa ia naʻe kau ai ʻa hoku ongo tehiná. ʻI ha ngaahi taʻu siʻi pē, naʻá ku maʻu ai ha ngāue totongi lelei ʻaupito ʻa ia naʻá ku tokangaʻi ai ʻa e kau finemui ʻe niʻihi naʻa mau ngāue fakatahá.

Lolotonga iá, ʻi he 1935, naʻe tali ai ʻe he Fineʻeikí ha ngaahi tohi faka-Tohitapu mei he taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová pea vave ai ʻene tuipau kuó ne maʻu ʻa e moʻoní. Ko e toenga ʻo kimautolú naʻa mau fakakaukau ʻokú ne vale. Kae kehe, ʻi ha ʻaho ʻe taha, naʻá ku sio ai ki he kiʻi tohi naʻe fakakaveinga ko e Where Are the Dead? pea naʻe langaʻi ʻa ʻeku mahuʻingaʻiá ʻe he kaveingá. Ko ia, naʻá ku lau fakafufū ʻa e kiʻi tohí. Naʻe hoko ia ko ha liliuʻanga! ʻI he hili pē ko iá naʻá ku kamata ʻalu leva mo e fineʻeikí ki ha fakataha ʻi he vaeuaʻanga ʻo e uiké naʻe ui ko e Model Study. Ko e kiʻi tohi naʻe fakakaveinga ko e Model Study—naʻe iku ʻo ʻi ai ʻa e fanga kiʻi tohi ʻe tolu ʻo kinautolu—naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi fehuʻi mo e tali pea pehē ki he ngaahi konga Tohitapu ke poupouʻi ʻaki ʻa e ngaahi talí.

Fakafuofua ki he taimi ko iá, ʻi ʻEpeleli ʻo e 1938, naʻe ʻaʻahi mai ai ki Senē ʻa Joseph F. Rutherford, ko ha fakafofonga mei he ʻuluʻi ʻapitanga ki he māmaní ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Ko ʻene malanga maʻá e kakaí ko e fuofua malanga ia naʻá ku maʻú. Naʻe ʻamanekina ke fakahoko ʻeni ʻi he Holo Fakakolo ʻo Seneé, ka naʻe lavameʻa ʻa e kau fakafepakí ʻi hono kaniseli ʻa ʻemau ngāueʻaki ʻa e holó. Ko ia ai, naʻe fai leva ʻa e malangá ʻi he Feituʻu Faiʻanga Sipoti lahi ange ʻo Seneé. Koeʻuhi ko e toe lahi ange hono ʻilolahia ʻe he kakaí tupu mei he fakafepakí, naʻe maʻu fakataha ai ʻa e toko 10,000, ko ha tokolahi fakaofo ia ʻi he fakakaukau atu ko e Kau Fakamoʻoni pē ʻe 1,300 naʻe ʻi ʻAositelēlia ʻi he taimi ko ʻení.

Hili ʻa e taimi nounou mei ai, naʻá ku kau ai ko e ʻuluaki taimí ia ʻi he ngāue fakafaifekaú—ʻo ʻikai ha ako naʻe fai. ʻI he taimi naʻe aʻu ai ʻemau kulupú ki homau feituʻu malangá, naʻe pehē mai ʻe he tokotaha naʻá ne tataki kimautolú kiate au, “Ko ho falé ena ʻa ē.” Naʻá ku fuʻu loto-siʻi ʻaupito he ʻi he taimi naʻe fakaava mai ai ʻe he fefiné ʻa e matapaá, naʻá ku ʻeke ange, “ʻE lava ke ke tala mai ʻa e taimí, kātaki?” Naʻá ne hū ki loto, ʻo vakaiʻi ʻa e taimí, peá ne hū mai ki tuʻa ʻo tala mai kiate au. Ko ʻene lavá ia. Naʻá ku foki leva ki he kaá.

Kae kehe, naʻe ʻikai ke u foʻi, pea naʻe vave ai ʻeku vahevahe maʻu pē ʻa e pōpoaki ʻo e Puleʻangá ki he niʻihi kehé. (Mātiu 24:14) ʻI Maʻasi 1939, naʻá ku fakahāhā ai ʻeku fakatapui kia Sihová ʻaki ʻa e papitaiso ʻi he topu kaukau ʻo homau kaungāʻapí, ko Dorothy Hutchings. Koeʻuhi naʻe ʻikai ala maʻu ha fanga tokoua, ʻi he hili pē ʻeku papitaisó, naʻe ʻomi ai kiate au ʻa e ngaahi ngafa fakaefakatahaʻanga naʻe angamaheniʻaki hono vaheʻi ki he kau tangata Kalisitiané.

Naʻe faʻa fai ʻemau ngaahi fakatahá ʻi he ngaahi ʻapi tāutahá, ka ʻi he taimi ki he taimi naʻa mau totongi ai ha holo ke ngāueʻaki ki he ngaahi malanga maʻá e kakaí. Ko ha tokoua kei siʻi mo talavou mei Pēteli, ʻa ia ko homau ʻōfisi vaʻá, naʻá ne haʻu ki heʻemau kiʻi fakatahaʻangá ke fai ha malanga. Naʻe ʻikai te u ʻiloʻi, naʻe ʻi ai ʻene ʻuhinga ʻe taha ki heʻene haʻú—ke ʻilo lahi ange fekauʻaki mo au. ʻIo, ko e founga ia naʻá ku fetaulaki ai mo Lloyd.

Feʻiloaki mo e Fāmili ʻo Lloyd

Naʻe vave ʻeku maʻu ʻa e holi ke tauhi taimi-kakato ʻa Sihová. Kae kehe, ʻi he taimi naʻá ku kole ai ke tāimuʻá (kau ʻi he ngāue fakamalanga taimi-kakató), naʻe fai mai ai ha kole pe te u saiʻia ke ngāue ʻi Pēteli. Ko ia, ʻi Sepitema 1939, ʻa e māhina naʻe kamata ai ʻa e Tau II ʻa Māmaní, naʻá ku hoko ai ko ha mēmipa ʻo e fāmili Pētelí ʻi Strathfield, ko ha kiʻi kolo ʻi Senē.

ʻI Tīsema 1939, naʻá ku folau ai ki Nuʻu Sila ki ha fakataha-lahi. Koeʻuhi ko e haʻu ʻa Lloyd mei Nuʻu Sila, naʻá ne ʻalu foki mo ia ki ai. Naʻá ma folau ʻi he vaka tatau pē, pea naʻe hoko ʻo ma feʻilongaki lelei ange ai. Naʻe fokotuʻutuʻu ʻe Lloyd ke u feʻiloaki ai mo ʻene faʻeé, tamaí mo hono ongo tuofāfiné ʻi he fakataha-lahí ʻi Uēlingatoni pea ki mui ai ʻi honau ʻapí ʻi Christchurch.

Tapui ʻo ʻEmau Ngāué

ʻI he ʻaho Tokonaki ʻo Sanuali 18, 1941, naʻe lele mai ai ki he ʻōfisi vaʻá ʻa e kau maʻu mafai Komoniuelí ʻi ha ngaahi fuʻu limo ʻuliʻuli nai ʻe ono ke puke ʻa e ʻū meʻa aí. Koeʻuhi naʻá ku ngāue ʻi he kiʻi fale siʻisiʻi ʻi he hūʻanga ki Pētelí, ko au naʻá ku fuofua sio kiate kinautolú. ʻI ha houa ʻe 18 ki muʻa, naʻe fai mai ai ha fakatokanga kiate kimautolu ʻo fekauʻaki mo e tapuí, ko ia meimei ko e kotoa ʻo e ʻū tohí mo e ngaahi failé naʻe ʻosi fetuku ia mei he vaʻá. ʻI he uike hono hokó, ko e mēmipa ʻe toko nima ʻo e fāmili Pētelí, kau ai ʻa Lloyd, naʻe tuku pilīsone.

Naʻá ku ʻiloʻi ko e meʻa naʻe fiemaʻu lahi taha ʻe he fanga tokoua ʻi pilīsoné ko e meʻakai fakalaumālie. Ke fakalototoʻaʻi ʻa Lloyd, naʻá ku fakapapauʻi ke fai ki ai ha “ngaahi tohi ʻofa.” Naʻá ku kamataʻaki ʻa e founga naʻe ʻamanekina ʻaki ha tohi peheé, pea toki hiki leva ʻa e ngaahi kupu kotoa ʻo e Taua Leʻo pea fakamoʻoni hingoa atu ai ko hono ʻofaʻanga. Hili ha māhina ʻe fā mo e konga, naʻe tukuange mai ʻa Lloyd.

Nofo Mali pea Hokohoko Atu ʻa e Ngāué

ʻI he 1940, naʻe ʻaʻahi mai ʻa e faʻē ʻa Lloyd ki ʻAositelēlia, pea tala ange ai ʻe Lloyd kiate ia ʻokú ma fakakaukau ke ma mali. Naʻá ne faleʻi ia ke tuku koeʻuhi ko e ngataʻanga ʻo e fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi meʻá naʻe hā ngali tuʻunuku vave mai. (Mātiu 24:​3-14) Naʻá ne toe fakahaaʻi ʻene ngaahi palaní ki hono ngaahi kaungātangatá, ka ʻi he taimi taki taha, naʻa nau fakalotoʻi ia ke ʻoua ʻe mali. Faifai pē, ʻi ha ʻaho ʻe taha ʻi Fepueli ʻo e 1942, naʻe ʻave ai au ʻe Lloyd ʻo ʻikai ʻilo ki ai ha taha—fakataha mo ha Kau Fakamoʻoni ʻe toko fā ʻa ia naʻa nau palōmesi ke ʻoua ʻe fakahaaʻi ʻema palaní—ki he ʻōfisi failēsisitá, pea fai ai ʻema malí. Naʻe ʻikai ha tokonaki ʻi he taimi ko iá ʻi ʻAositelēlia ki he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ke nau fai mali.

Neongo naʻe ʻikai fakaʻatā kimaua ke ma hokohoko atu ʻema ngāue ʻi Pētelí ʻi ha tuʻunga ko e ongo meʻa mali, naʻe kole ai kiate kimaua pe te ma saiʻia ke ma kau ki he ngāue tāimuʻa makehé. Naʻá ma tali loto-fiefia ha vāhenga-ngāue ki ha kolo tukuʻuta naʻe ui ko Wagga Wagga. Ko ʻemau ngāue fakamalangá naʻe kei tapui pē, pea naʻe ʻikai te ma maʻu ha tokoni fakapaʻanga, ko ia naʻe pau moʻoni ai ke ma lī ʻema kavengá kia Sihova.—Sāme 55:22.

Naʻá ma heka ʻi ha pasikala heka-fakatokolahi ki he ngaahi feituʻu tukuʻutá, ʻo fetaulaki ai mo ha kakai anga-lelei, pea fai ha ngaahi talanoa lōloa mo kinautolu. Naʻe ʻikai tali ʻe he tokolahi ha ako Tohitapu. Kae kehe, ko ha tokotaha tauhi-koloa ʻe taha naʻá ne fakahoungaʻi lahi ʻa e ngāue naʻá ma faí ʻo ne tokonaki mai ai maʻa kimaua ha ngaahi fuaʻiʻakau mo e vesitapolo ʻi he uike taki taha. Hili ʻema fakamoleki ʻa e māhina ʻe ono ʻi Wagga Wagga, naʻe toe fakaafeʻi kimaua ki Pēteli.

Naʻe mavahe ʻa e fāmili Pētelí ia mei he ʻōfisi Strathfield ʻi Mē 1942 ʻo nofo ʻi ha ngaahi ʻapi tāutaha. Naʻa nau fehikiʻaki mei he ʻapi ki he ʻapi ʻi he uike ʻe ua kotoa pē pe lahi hake ai ke fakaʻehiʻehi mei hano ʻiloʻi. ʻI he taimi naʻá ku toe foki ai mo Lloyd ki Pēteli ʻi ʻAokosí, naʻá ma nofo fakataha ai mo kinautolu ʻi he taha ʻo e ngaahi nofoʻanga ko ʻení. Ko ʻema ngāue naʻe vaheʻi mai ki he lolotonga ʻo e ʻahó ko e ngāue ʻi he taha ʻo e ngaahi ʻōfisi faiʻanga pulusi fakapulipuli ʻa ia naʻe ʻosi fokotuʻu. Faai mai ai, ʻi Sune 1943, naʻe toʻo ai ʻa e tapui ʻo ʻemau ngāué.

Teuteu ki ha Ngāue ʻi Muli

ʻI ʻEpeleli 1947 naʻe ʻomai ai kiate kimaua ha ongo tohi kole ki muʻa ke ma kau ki he Akoʻanga Tohitapu Taua Leʻo ko Kiliatí, naʻe tuʻu ʻi South Lansing, Niu ʻIoke, U.S.A. ʻI he taimi ko ʻení, naʻe vaheʻi ai kimaua ke ma ʻaʻahi holo ki he ngaahi fakatahaʻanga ʻi ʻAositelēliá ke fakaivimālohiʻi fakalaumālie kinautolu. Hili ha ngaahi māhina siʻi mei ai, naʻá ma maʻu ʻema tohi fakaafe ke kau ʻi he kalasi hono 11 ʻo Kiliatí. Naʻe feʻunga mo e uike ʻe tolu ke ma fai ai ʻa e ngaahi meʻa naʻe fiemaʻú pea ke faʻo ʻema ʻū meʻá. Naʻá ma mavahe mei he fāmilí mo e ngaahi kaumeʻá ʻi Tīsema 1947 pea folau ki Niu ʻIoke fakataha mo ha toko 15 kehe ʻi ʻAositelēlia ʻa ia naʻe fakaafeʻi kinautolu ki he kalasi tatau.

Ko homa ngaahi māhina siʻi ʻi he Akoʻanga Kiliatí naʻe vave ʻa ʻene ʻosí, pea naʻá ma maʻu ha vāhenga-ngāue fakamisinale ki Siapani. Koeʻuhi naʻe fiemaʻu ha taimi ke ʻai ai ʻema ngaahi meʻa fakapepá ke maau ki he folau ki Siapaní, naʻe toe vaheʻi ai ʻa Lloyd ko ha ʻovasia fefonongaʻaki ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he ʻIunaite Seteté. Ko e ngaahi fakatahaʻanga naʻe vaheʻi mai ke ma ʻaʻahi ki aí naʻe kamata mei he kolo ko Los Angeles ʻo aʻu hifo ki he kauʻāfonua ʻo Mekisikoú. Naʻe ʻikai ke ʻi ai haʻama kā, ko ia ʻi he uike taki taha naʻe ʻave anga-ʻofa ai kimaua ʻe he Kau Fakamoʻoní mei he fakatahaʻanga ʻe tahá ki he fakatahaʻanga hokó. Ko e feituʻu naʻe kāpui ʻi he fuʻu ʻaʻahi lahi fakafeituʻu ko iá ʻoku faʻu ʻaki ia he taimí ni ha ngaahi konga ʻo e ngaahi tuʻunga fakavahe faka-Pilitānia ʻe tolu mo e faka-Sipeini ʻe tolu, ko e tuʻunga fakavahe taki taha ʻoku faʻuʻaki ia ʻa e meimei foʻi sēketi ʻe hongofulu!

Tuai e kemo, kuo hoko mai ʻa ʻOkatopa ʻo e 1949, pea naʻa mau folau atu ai ki Siapani ʻi ha vaka naʻe uta kau tau ki muʻa. Ko e muiʻi vaka ʻe taha naʻe vaheʻi ia ki he kakai tangatá pea ko e muiʻi vaka leva ʻe tahá maʻá e kakai fefiné mo e fānaú. ʻI he toe pē ʻa e ʻaho ʻe taha pea mau tau ki Yokohama, naʻa mau fetaulaki ai mo ha afā lahi. ʻOku hā mahino naʻá ne puhiʻi ʻa e ngaahi konga ʻaó, he ʻi he taimi naʻe hopo hake ai ʻa e laʻaá ʻi he ʻaho hono hokó, ʻOkatopa 31, naʻe malava ai ke mau sio ki he fuʻu fakaʻofoʻofa ʻo Moʻunga Fuji. Ko ha talitali lelei moʻoni ē ki homau vāhenga-ngāue foʻoú!

Ngāue Fakataha mo e Kau Siapaní

ʻI heʻemau fakaofiofi atu ki he tauʻanga vaká, naʻa mau sio ai ki ha kakai ʻulu ʻuliʻuli ʻe lauingeau. ‘He kakai longoaʻa moʻoni!’ ko ʻemau fakakaukaú ia ʻi heʻemau fanongo ki ha patatō longoaʻa lahi. Naʻe tui sū papa ʻa e tokotaha kotoa pē ʻa ia naʻe patatō ia ʻi he ngaahi uafu papá. Hili ha mohe pō ʻe taha ʻi Yokohama, naʻa mau heka ʻi he lēlué ki homau vāhenga-ngāue fakamisinalé ʻi Kobe. ʻI aí ko Don Haslett, ko ha kaungāako Kiliati ʻa ia naʻe tūʻuta ia ki Siapani ʻi ha ngaahi māhina siʻi ki muʻa, naʻá ne ʻosi totongi ha ʻapi misinale ai. Ko ha fale lahi, fungavaka-ua fakaʻofoʻofa, pea ʻi he sīpinga ʻo e Hihifó—hala ha meʻa ʻe taha ai!

Ke maʻu ha fakamolū ke mohe ai, naʻa mau tutuʻu ʻa e mohuku loloa ʻi he lotoʻaá pea laku ia ʻi he falikí. Ko ia naʻe kamata ʻemau moʻui fakamisinalé ʻaki ʻa e meʻa pē naʻe ʻi heʻemau katoletá. Naʻa mau maʻu mai ha fanga kiʻi tafuʻanga afi malala, naʻe ui ko e hipasi, ke ne tokonaki mai ha māfana pea ke feimeʻatokoni ai. ʻI ha pō ʻe taha, naʻe maʻu atu ai ʻe Lloyd ʻa e ongo kaungā misinale ʻe toko ua, ko Percy mo Ilma Iszlaub, ʻoku ʻikai te na toe ʻilo ha meʻa. Naʻá ne malava ke toe fakaake kinaua ʻaki hono fakaavaava ʻa e ngaahi matapā sioʻatá ke hū mai ai ki loto ha ʻea ʻoku foʻou mo momokó. Ko au foki naʻe tuʻo taha ʻa e ʻikai te u toe ʻilo ha meʻa lolotonga ʻeku feimeʻatokoni ʻi he ngaahi tafuʻanga afi malalá. Ko e ngaahi meʻa ʻe niʻihi naʻe fiemaʻu ki ai ha kiʻi taimi kae toki anga ki ai!

Ko hono ako ʻo e leá ko ha meʻa muʻomuʻa ia, pea naʻa mau ako lea faka-Siapani he houa ʻe 11 ʻi he ʻaho ʻo feʻunga mo e māhina ʻe taha. ʻI he hili iá, naʻa mau ʻalu leva ʻi he ngāue fakafaifekaú mo ha foʻi sētesi ʻe taha pe ua kuo ʻosi hiki ke mau kamataʻaki. ʻI hoku ʻuluaki ʻaho pē ʻi he malangá, naʻá ku fetaulaki ai mo ha fefine anga-lelei, ko Miyo Takagi, ʻa ia naʻá ne talitali anga-ʻofa au. Lolotonga ʻeku ngaahi toe ʻaʻahi ki aí, naʻá ma fefāingaʻaki ai fakataha mo e tokoni ʻa e ʻū tikisinale faka-Siapani-Pilitāniá ʻo aʻu ki hano fakatupulekina ha ako Tohitapu fakalakalaka. ʻI he 1999, lolotonga ʻa hono maʻu ʻa e fakatapui ʻo e fale fakalahi ʻi he vaʻa ʻi Siapaní, naʻá ku toe sio ai kia Miyo, pea pehē ki ha niʻihi ʻofeina tokolahi kehe ʻa ia naʻá ku ako mo kinautolu. Kuo mahili atu eni ʻa e taʻu ʻe nimangofulu, ka ʻoku nau kei hoko pē ko e kau fanongonongo faivelenga ʻo e Puleʻangá, ʻo fai ʻa e meʻa ʻoku nau malavá ke tauhi ʻa Sihova.

ʻI Kobe ʻi ʻEpeleli 1, 1950, ko ha toko 180 nai naʻa nau kau mai ki heʻemau kātoangaʻi ʻa e Fakamanatu ʻo e pekia ʻa Kalaisí. ʻI heʻene fakaʻohovale kiate kimautolú, naʻe haʻu ai ha toko 35 ʻi he pongipongi hono hokó ke kau ʻi he ngāue fakafaifekaú. Naʻe ʻalu fakataha ʻa e misinale taki taha mo ha toko tolu pe toko fā ʻo e faʻahinga foʻoú ni ʻi he malangá. Naʻe ʻikai talanoa mai kiate au ʻa e faʻahinga ʻi he ngaahi ʻapí—ʻa e muli naʻe siʻi ʻene mahinoʻi ʻa e leá—ka naʻe ʻikai ke pehē ia ki he kau Siapani maʻu Fakamanatu naʻa mau ō fakatahá. Naʻe hokohoko atu pē ʻemau fetalanoaʻakí, ka naʻe ʻikai te u ʻilo ʻa e meʻa naʻa nau talanoa ki aí. ʻOku ou fiefia ke leaʻaki ko e niʻihi ʻi he faʻahinga foʻoú ni naʻe fakalakalaka ʻenau ʻiló pea nau hokohoko atu ʻi he ngāue fakamalangá ʻo aʻu mai ki he ʻahó ni.

Ngaahi Monū mo e Ngaahi Vāhenga-Ngāue Lahi

Naʻe hokohoko atu ʻema ngāue fakamisinalé ʻi Kobe ʻo aʻu ki he 1952, ʻi he taʻu ko iá naʻe vaheʻi kimaua ki Tōkiō, ʻa ia naʻe tuku ai kia Lloyd ke ne tokangaʻi ʻa e ʻōfisi vaʻá. ʻI he faai mai ʻa e taimí, naʻe ʻave takai ia ʻe heʻene ngaahi vāhenga-ngāué ʻi Siapani kotoa pea ki he ngaahi fonua kehé. Ki mui ai, ʻi he taha ʻo ʻene ngaahi ʻaʻahi ki Tōkioó, naʻe pehē mai ai ʻe Nathan H. Knorr mei he ʻuluʻi ʻapitanga ki he māmaní kiate au: “Sai, ʻokú ke ʻilo ʻa e feituʻu ʻe ʻalu ki ai ho husepānití ʻi heʻene ʻaʻahi sone hono hokó? Ko ʻAositelēlia mo Nuʻu Sila.” Naʻá ne tānaki mai: “ʻE lava foki ke ke ʻalu, kapau te ke totongi pē ʻa hoʻo folaú.” He fakafiefia moʻoni ē! He ko e taʻu ʻaki ē ʻe hiva talu ʻema mavahe mei ʻapí.

Naʻá ma faitohi fakavave leva ki homa ngaahi fāmilí. Naʻe tokoni mai ʻeku faʻeé ʻi hono totongi ʻeku tikité. Ko Lloyd mo au naʻá ma fuʻu femoʻuekina ʻi heʻema ngaahi vāhenga-ngāué, pea naʻe ʻikai te ma maʻu ʻa e paʻanga ke fai ʻaki ʻa e ʻaʻahi ki homa ngaahi fāmilí. Ko ia, ko ha tali ʻeni ki heʻeku ngaahi lotú. Hangē ko ia ʻoku lava ke ke fakaʻuta atu ki aí, naʻe fiefia ʻaupito ʻa e fineʻeikí ke sio mai kiate au. Naʻá ne pehē mai, “Sai, Te u tātānaki leva maʻau ke ke toe haʻu hili ha taʻu ʻe tolu.” Naʻá ma māvae ʻaki ʻa e foʻi fakakaukau ko iá, ka ko e meʻa fakamamahí, naʻá ne mālōlō ʻi Siulai ʻo e taʻu hono hokó. He toe fakataha lelei ē mo ia ʻoku ou ʻamanaki atu ki ai ʻi he māmani foʻoú!

Aʻu mai ki he 1960 ko hoku vāhenga-ngāué pē ʻa e ngāue fakamisinalé, ka naʻá ku toki maʻu he taimi ko iá ha tohi naʻe fakamatala ai: “Ko e fokotuʻutuʻu kiate koe mei he ʻaho ní ke ke fai ʻa e fō mo e haiane maʻá e fāmili Pētelí kotoa.” Ko homau fāmili Pētelí ʻi he taimi ko ʻení naʻe kau ki ai ha toko tahaua pē nai, ko ia naʻe malava ke u tokangaʻi ʻa e ngāue ko ʻení ʻo tānaki mai ki heʻeku vāhenga-ngāue fakamisinalé.

ʻI he 1962 ko homau ʻapi sīpinga faka-Siapaní naʻe holoki hifo ia, pea ko ha ʻApi Pēteli foʻou fungavaka ono naʻe langa ʻi he tuʻuʻanga ko iá ʻi he taʻu hono hokó. Naʻe vaheʻi au ke u tokoni ki he fanga tuongaʻane Pēteli kei talavou, mo foʻoú ke tauhi honau ngaahi lokí ke maʻa pea ke fai ʻa e ngaahi ngāue fakamaʻá. Hangē ko ia ʻoku angaʻakí, ko e tamaiki tangata ʻi Siapaní naʻe ʻikai akoʻi kinautolu ke nau fai ha meʻa ʻi ʻapi. Naʻe fai ʻa e fakamamafá ia ki he ako fakamāmaní, pea naʻe fai pē ʻe heʻenau ngaahi faʻeé ʻa e meʻa kotoa maʻa kinautolu. Naʻe vave ʻenau ʻilo naʻe ʻikai ko ʻenau faʻeé au. ʻI he faai mai ʻa e taimí, naʻe fakalakalaka ʻa e tokolahi ke fakahoko ʻa e ngaahi vāhenga-ngāue fua fatongia mo foʻou ʻi he kautahá.

ʻI ha ʻaho vela ʻaupito ʻe taha, naʻe ʻaʻahi mai ai ha tokotaha ako Tohitapu ke sio ʻi homau ʻū falé, pea naʻá ne sio mai ai ki heʻeku olo ʻa e ngaahi fale kaukaú. Naʻá ne pehē mai, “Kātaki ʻo fakahā ange ki he pulé ʻoku ou fiefia ke totongi ha taʻahine ngāue ke haʻu ʻo fai ʻa e ngāue ko ʻení maʻau.” Naʻá ku fakamatalaʻi ange kiate ia lolotonga ʻoku ou fakahoungaʻi ʻene fakakaukau anga-ʻofá, ʻoku ou mātuʻaki loto-lelei ʻaupito ke fai ha meʻa pē kuo vaheʻi ke u fai ʻi he kautaha ʻa Sihová.

ʻI he taimi nai ko ení, naʻá ku maʻu ai mo Lloyd ha fakaafe ke kau ki he kalasi hono 39 ʻo Kiliatí! He monū moʻoni ē ʻi he 1964, ʻi hoku taʻu 46, ke u toe foki ki he akó! Ko e akó naʻe tokonaki tautefito ia ke tokoniʻi ʻa e faʻahinga naʻa nau ngāue ʻi he ngaahi ʻōfisi vaʻá ke nau tokangaʻi lelei honau ngaahi ngafá. Hili ʻa e ako māhina ʻe hongofulú, naʻe toe vaheʻi kimaua ki Siapani. ʻI he taimi ko ʻení, naʻa mau maʻu ʻo laka hake ʻi he toko 3,000 ʻa e kau fanongonongo ʻo e Puleʻangá ʻi he fonua ko iá.

Ko e tupu ko ení naʻe fuʻu vave ʻaupito he ʻi he 1972 naʻe laka hake ai ʻi he Kau Fakamoʻoni ʻe toko 14,000, pea naʻe langa ai ha ʻōfisi vaʻa foʻou fungavaka nima ʻi Numazu, ʻi he fakatonga ʻo Tōkioó. Mei heʻemau ʻū ngaahi langá, naʻa mau sio lelei ai ki he Moʻunga Fuji. Laka hake he ngaahi makasini ʻe taha miliona he māhina naʻe kamata ke paaki ʻi he lea faka-Siapaní mei he fuʻu mīsini paaki lōtali foʻou lahi. Ka naʻe hanga mai ha liliu kiate kimaua ʻi he kahaʻu vave maí.

ʻI he konga ki mui ʻo e 1974, naʻe maʻu ʻe Lloyd ha tohi mei he ʻuluʻi ʻapitanga ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi Brooklyn ʻa ia naʻe fakaafeʻi ai ia ke ngāue ʻi he Kulupu Pulé. ʻI he ʻuluaki taimí naʻá ku fakakaukau: ‘Sai, ko ʻene ngatá ʻana eni. Koeʻuhi ʻoku maʻu ʻe Lloyd ʻa e ʻamanaki fakahēvaní peá u maʻu ʻe au ʻa e ʻamanaki fakaemāmaní, kuo pau pē ʻa ʻema māvaé ʻamaua ia. Mahalo ʻoku totonu ke ʻalu tokotaha pē ʻa Lloyd ia ki Brooklyn.’ Ka naʻe vave ʻa ʻeku fakatonutonu ʻeku fakakaukaú peá u hiki loto-lelei ai fakataha mo Lloyd ʻi Maʻasi 1975.

Ngaahi Tāpuaki ʻi he ʻUluʻi ʻApitangá

Naʻa mo e ʻi Brooklyn, naʻe kei tuku ʻaupito pē ʻa e loto ʻo Lloyd ʻi he ngaahi feituʻu Siapaní, pea naʻá ne talanoa maʻu pē ki he ngaahi meʻa naʻá ma hokosia ʻi aí. Ka ʻi he taimi ko ʻení ne ʻi ai ʻa e ngaahi faingamālie ke fano atu ai. ʻI he taʻu ʻe 24 fakamuimui ʻo ʻene moʻuí, naʻe ngāueʻaki lahi ʻa Lloyd ki he ngāue soné, ʻa ia naʻe kau ai ʻa e ngaahi folau takai ʻi māmani lahi. Naʻá ku kaungā folau fakataha mo ia takatakai ʻi he māmaní ʻi ha ngaahi taimi lahi.

ʻI he ʻaʻahi ki homa fanga tokoua Kalisitiane ʻi he ngaahi fonua kehé naʻá ne tokoniʻi au ke u fakahoungaʻi ʻa e ngaahi tuʻunga naʻe ngāue mo moʻui ai ʻa e tokolahi ʻo kinautolú. ʻE ʻikai ʻaupito ngalo ʻiate au ʻa e mata ʻo e kiʻi taʻu hongofulu ko Entellia, ko ha kiʻi taʻahine naʻá ku fetaulaki mo ia ʻi ʻAfilika tokelau. Naʻá ne ʻofa ʻi he huafa ʻo e ʻOtuá peá ne lue mo foki ʻo taki houa ʻe taha mo e konga ki he ngaahi fakataha faka-Kalisitiané. Neongo ʻa e fakatanga fefeka mei hono fāmilí, naʻe fakatapui ʻe Entellia ʻa ia tonu kia Sihova. ʻI he taimi naʻá ma ʻaʻahi atu ai ki heʻene fakatahaʻangá, naʻe ʻi ai ha foʻi ʻuhila poipoila pē ʻe taha naʻe tautau ʻo feʻunga tonu mo e ngaahi nouti ʻa e tokotaha malangá—ka ne ʻikai ia, ko e feituʻu faiʻanga fakatahá naʻe mātuʻaki fakapoʻuli. ʻI he fuʻu fakapoʻuli tuʻu ko iá, naʻe fakafiefia moʻoni ke fanongo ki he hiva mālie ʻa e fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné.

Ko ha meʻa mahuʻinga ʻi heʻema moʻuí naʻe hoko ia ʻi Tīsema 1998 ʻi he taimi naʻá ku kau ai mo Lloyd ʻi he haʻohaʻonga ʻo ha kau fakafofonga ki he Fakataha-Lahi Fakavahe “Founga ʻa e ʻOtuá ki he Moʻuí” naʻe fakahoko ʻi Kiupa. He maongo moʻoni ē kiate kimaua ʻa e houngaʻia mo e fiefia naʻe fakahaaʻi ʻe he fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ʻi aí ʻi he ʻaʻahi atu kiate kinautolu ha niʻihi mei he ʻuluʻi ʻōfisi ʻo Brooklyn! ʻOku ou koloaʻaki ʻa e ngaahi manatu lahi ki heʻeku feʻiloaki mo e faʻahinga ʻofeina ʻa ia ʻoku nau fakahoko faivelenga ha fuʻu kalanga ʻo e fakahīkihiki kia Sihová.

Lata ʻi he Kakai ʻa e ʻOtuá

Neongo ko hoku fonua tupuʻangá ʻa ʻAositelēlia, naʻá ku hoko ʻo ʻofa ʻi he kakaí ʻi ha feituʻu pē naʻe fekauʻi au ki ai ʻe he kautaha ʻa Sihová. Naʻe hoko moʻoni eni ʻi Siapani, pea ko eni kuó u ʻi he ʻIunaite Seteté ʻo laka hake ʻi he taʻu ʻe 25, ʻoku ou kei ongoʻi tatau pē ʻi heni. ʻI he taimi ne mole atu ai hoku husepānití, ko ʻeku fakakaukaú naʻe peheni, ʻe ʻikai te u toe foki ki ʻAositelēlia, ka te u nofo pē ʻi he Pēteli ʻo Brooklyn, ʻa e feituʻu kuo vaheʻi au ki ai ʻe Sihová.

ʻOku ou ʻi hoku taʻu 80 tupú he taimí ni. Hili ʻa e taʻu ʻe 61 ʻi he ngāue fakafaifekau taimi-kakató, ʻoku ou kei loto-lelei pē ke tauhi ʻa Sihova ʻi ha feituʻu pē ʻokú ne ʻafioʻi hifo ʻoku feʻungamālié. Kuó ne tokangaʻi lelei moʻoni au. ʻOku ou koloaʻaki ʻa e taʻu ko ia laka hake ʻi he 57 naʻe malava ke u vahevahe ai ʻeku moʻuí mo ha kaumeʻa ʻofeina ʻa ia naʻe ʻofa kia Sihova. ʻOku ou falala ki he hokohoko atu ʻiate kimaua ʻa e tāpuaki ʻa Sihová, pea ʻoku ou ʻilo ʻe ʻikai ngalo ʻiate Ia ʻa e ngāue mo e ʻofa naʻá ma fakahaaʻi ki hono huafá.—Hepelu 6:10.

[Fakamatala ʻi lalo]

a Sio ki he Taua Leʻo, ʻOkatopa 1, 1999, peesi 16 mo e 17.

[Fakatātā ʻi he peesi 25]

Fakataha mo e fineʻeikí ʻi he 1956

[Fakatātā ʻi he peesi 26]

Fakataha mo Lloyd mo ha kulupu ʻo ha kau malanga Siapani ʻi he konga ki muʻa ʻo e 1950 tupú

[Fakatātā ʻi he peesi 26]

Fakataha mo ʻeku fuofua tokotaha ako Tohitapu ʻi Siapaní, ko Miyo Takagi, ʻi he konga ki muʻa ʻo e 1950 pea ʻi he 1999

[Fakatātā ʻi he peesi 28]

Fakataha mo Lloyd ʻi he ngāue makasiní ʻi Siapani

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share