Talanoa ki he Moʻuí
Taʻu ʻe Fitungofulu ʻo e Puke ki he Kapaʻi Kofu ʻo ha Siu
Fakamatala fai ʻe Leonard Smith
ʻI he taimi naʻá ku taʻu hongofulu tupu siʻi aí, naʻe maongo kiate au ʻa e ongo konga Tohi Tapu ʻe ua. ʻI he ʻahó ni, ko e laka hake ia he taʻu ʻe 70 mei ai, ʻoku lava ke u kei manatuʻi ʻa e taimi naʻá ku mahinoʻi kakato ai ʻa e ʻuhinga ʻo e Sākalaia 8:23, ʻa ia ʻoku lave ai ʻo kau ki he “tuʻunga tangata ʻe toko hongofulu” ʻoku nau puke “ki he kapaʻi kofu ʻo ha tangata Siu.” ʻOku nau tala ki he Siú: “Te tau ō mo kimoutolu; he kuo mau fanongo ʻoku ʻiate kimoutolu ʻa e ʻOtua.”
ʻOKU fakatātaaʻi ʻe he tangata Siú ʻa e kau Kalisitiane paní, pea ko e “tuʻunga tangata ʻe toko hongofulu” ʻoku nau fakafofongaʻi ʻa e “fanga sipi kehe,” pe “kau Sionatapí,” hangē ko ia naʻe ʻiloʻi ʻaki kinautolu ʻi he taimi ko iá.a (Sione 10:16) ʻI he taimi naʻá ku mahinoʻi ai ʻa e foʻi moʻoni ko iá, naʻá ku ʻiloʻi ai ko hono lahi ʻo e fakahoko ʻo ʻeku ʻamanaki ke moʻui taʻengata ʻi he māmaní ʻoku fakatuʻunga ia ʻi heʻeku poupou mateaki ki he kalasi paní.
Ko e talanoa fakatātā ʻa Sīsū fekauʻaki mo e “fanga sipí” mo e “fanga kosí,” ʻa ia ʻoku maʻu ʻi he Mātiu 25:31-46, naʻe toe maongo loloto ia kiate au. ʻOku fakatātaaʻi ʻe he “fanga sipí” ʻa e faʻahinga ʻoku nau maʻu ha fakamaau fakahōifua he lolotonga ʻo e taimi ʻo e ngataʻangá koeʻuhí he ʻoku nau failelei ki he fanga tokoua pani ʻo Kalaisi ʻoku kei ʻi he māmaní. ʻI he tuʻunga ko ha kiʻi Sionatapi kei siʻí, naʻá ku pehē hifo kiate au tonu, ‘Len, kapau ʻokú ke loto ke vakai mai ʻa Kalaisi ko ha sipi koe, kuo pau ke ke poupouʻi ʻa hono fanga tokoua paní, ʻo tali ʻa honau tuʻunga-takí koeʻuhí he ʻoku nau kau mo e ʻOtuá.’ Ko e mahino ko iá kuó ne tataki au ʻo laka hake he lolotonga ʻo e ngaahi hongofuluʻi taʻu ʻe fitu.
‘KO FĒ HOKU TUʻUNGÁ?’
Naʻe papitaiso ʻeku fineʻeikí ʻi he 1925 ʻi ha fale faiʻanga fakataha ʻi he Pētelí. Naʻe ui ʻa e holo ko iá ko e Tāpanekale Lonitoní pea naʻe ngāueʻaki ia ʻe he fanga tokoua ʻi he feituʻú. Naʻe fāʻeleʻi au ʻi ʻOkatopa 15, 1926. ʻI Maʻasi 1940, naʻá ku papitaiso ai ʻi he lolotonga ʻo ha ʻasemipilī ʻi Dover ʻi he matāfanga ʻo ʻIngilaní. Naʻe tupulaki ʻeku ʻofa ki he moʻoni Fakatohitapú. Koeʻuhi ko e fineʻeikí ko ha Kalisitiane pani ia, ko e ʻuluaki ‘kapaʻi kofu ia ʻo ha Siu,’ hangē ko e laú, naʻá ku puke ki aí, ʻa e kapaʻi kofu ʻo ʻeku fineʻeikí. ʻI he taimi ko iá, ko ʻeku tamaí mo hoku tuofefine lahí naʻe ʻikai ke na tauhi kia Sihova. Naʻá ma hoko ko e konga ʻo e Fakatahaʻanga Gillingham ʻi he tonga-hahake ʻo ʻIngilaní, ʻa ia naʻe meimei faʻuʻaki ia ʻa e kau Kalisitiane pani. Naʻe fokotuʻu ʻe he fineʻeikí ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻo e faivelenga ʻi he ngāue fakamalangá.
ʻI Sepitema 1941, ʻi ha fakataha-lahi ʻi he kolo ko Leicester, naʻe lave ai ha malanga naʻe fakakaveinga ko e “Anga-Tonú” ki he ʻīsiu fekauʻaki mo e pule fakalevelevá. Naʻe tokoniʻi au ʻe he malanga ko iá ke u mahinoʻi ʻi he ʻuluaki taimí ʻoku ʻi ai hotau kaunga ki he ʻīsiu ʻi he vahaʻa ʻo Sihova mo Sētané. Ko ia ai, ʻoku fiemaʻu kiate kitautolu ke tau tuʻu maʻa Sihova pea tauhi maʻu ʻetau anga-tonu kiate ia ko e Hau Fakalevelevá.
ʻI he fakataha-lahi ko iá naʻe fai ai ʻa e fakamamafa lahi ki he ngāue tāimuʻá, pea naʻe fakalototoʻaʻi ai ʻa e fānau tupú ke nau ʻai ia ko ʻenau taumuʻá. Ko e malanga naʻe fakakaveinga ko e “Tuʻunga ʻo e Tāimuʻá ʻi he Kautahá” naʻá ne ʻai au ke u fifili, ‘Ko fē hoku tuʻungá?’ Naʻe fakatuipauʻi au ʻe he fakataha-lahi ko iá ko hoku fatongia ia ʻi he tuʻunga ko ha Sionatapí ke tokoni ki he kalasi ʻo e kau paní ʻaki e lahi taha ʻo ʻeku malavá ʻi he ngāue fakamalangá. ʻI ai tonu ʻi Leicester, naʻá ku fakafonu ai ʻeku tohi kole ke u hoko ko ha tāimuʻá.
NGĀUE TĀIMUʻA LOLOTONGA ʻA E TAÚ
ʻI Tīsema 1, 1941, ʻi hoku taʻu 15, naʻe fakanofo ai au ko ha tāimuʻa makehe. Ko e fineʻeikí ʻa hoku ʻuluaki hoa ngāué, ka ʻi he hili atu nai ha taʻu ʻe taha, naʻá ne tukuange ʻene ngāue tāimuʻá koeʻuhi ko ha ngaahi ʻuhinga fakaemoʻuilelei. Naʻe vaheʻi leva au ʻe he ʻōfisi vaʻa ʻi Lonitoní ke u ngāue fakataha mo Ron Parkin, ʻa ia ʻokú ne lolotonga ngāue he taimí ni ʻi he Kōmiti Vaʻa ʻi Pueto Likó.
Naʻe ʻave kimaua ki he ngaahi kolo matāfanga ʻo Broadstairs mo Ramsgate ʻi he fonua ko Kent, ʻa ia naʻá ma totongi ai ha loki. Ko e kiʻi paʻanga fakamāhina ki he tokotaha tāimuʻa makehé naʻe silini ʻe 40 (ko e $8 U.S. ia he taimi ko iá). Ko ia ʻi he taimi naʻá ma totongi ai ʻema nofó, naʻe toe pē ʻa e kiʻi meʻa siʻisiʻi ke ma moʻuiʻaki, pea naʻe ʻikai te ma fakapapauʻi maʻu pē pe ko fē ʻe haʻu mei ai ʻema houa kai hono hokó. Ka naʻe ʻi ai pē ʻa e founga, naʻe tokonaki maʻu ai pē ʻe Sihova ʻa ʻema ngaahi fiemaʻú.
Naʻá ma ʻaka pasikala lahi, ʻo ma tuitonu atu mo ʻema ongo pasikala fonu ngutungutu ʻi he utá ki he ngaahi matangi mālohi ʻoku haʻu mei he Tahi Tokelaú. Naʻe toe pau ke ma fekuki mo e fanga kiʻi vakapuna fakatō pomu mo e ngaahi vaka fana misaile Siamane V-1 naʻe puna māʻulalo hifo ʻi Kent ke pomuʻi ʻa Lonitoni. Naʻe pau ʻi he taimi ʻe taha ke u puna mei heʻeku pasikalá ʻo tō ki ha luo keli ʻi he taimi naʻe heke hake ai ha foʻi pomu ʻi ʻolunga ʻi hoku ʻulú ʻo pahū ʻi ha veʻe vao ofi mai. Neongo ia, ko e ngaahi taʻu ʻo ʻema ngāue tāimuʻa ʻi Kent naʻe fakafiefia.
HOKO KO HA “TAMASIʻI PĒTELI”
Naʻe talanoa fiefia maʻu pē ʻa ʻeku fineʻeikí ʻo kau ki he Pētelí. “ʻOku ʻikai toe ʻi ai ha meʻa lelei ange ia te u fakaʻamu ki ai ka ko hoʻo hoko ko ha tamasiʻi Pēteli,” ko ʻene laú ia. Ko ia fakaʻuta atu ki heʻeku fiefia mo e ʻohovale ʻi he taimi naʻá ku maʻu ai ʻi Sanuali 1946 ha tohi fakaafe ke u ʻalu ki he Pēteli ʻi Lonitoní ke tokoni ki he ngāue ʻi aí ʻi he uike ʻe tolu. ʻI he ngataʻanga ʻo e ngaahi uike ko iá, ko Pryce Hughes, ʻa e sevāniti ʻi he vaʻá, naʻá ne kole mai ke u nofo ʻi he Pētelí. Ko e ako naʻá ku maʻu ʻi aí naʻá ne fakafuo au ʻi he toenga ʻo ʻeku moʻuí.
Naʻe ʻi ai ʻa e kau mēmipa ʻe toko 30 nai ʻi he fāmili Pēteli ʻi Lonitoní ʻi he taimi ko iá, ko e tokolahi tahá ko e fanga tokoua kei talavou teʻeki mali kae toe pehē foki ki he fanga tokoua pani ʻe niʻihi, kau ai ʻa Pryce Hughes, Edgar Clay, mo Jack Barr, ʻa ia naʻa nau hoko ko ha mēmipa ʻo e Kulupu Pulé. Ko ha monū ē ke poupou ki he fanga tokoua ʻo Kalaisí ʻaki ʻa e ngāue ʻi he tuʻunga ko ha kiʻi talavou ʻi he malumalu ʻo e tokanga fakalaumālie ʻa e ‘ngaahi pou’ ko ení!—Kal. 2:9.
ʻI ha ʻaho ʻe taha ʻi he Pētelí, naʻe tala mai ʻe ha tokoua kiate au naʻe ʻi ai ha tuofefine ʻi he matapā ʻi muʻá naʻá ne loto ke sio mai kiate au. Naʻá ku ʻohovale, tā ko ʻeku fineʻeikí ia mo ha kofukofu ʻokú ne ʻefiʻefi mai. Naʻá ne tala mai heʻikai te ne hū mai koeʻuhí ke ʻoua ʻe fakahohaʻasi ʻeku ngāué, ka naʻá ne ʻomai pē ʻa e kofukofú peá ne mavahe. Naʻe ʻi loto ai ha kote fakamāfana. Ko ʻene tōʻonga anga-ʻofá naʻe fakamanatu mai ai kiate au ʻa ʻAna ʻi heʻene ʻave ki hono kiʻi foha ko Sāmiuelá ha kiʻi kofu tuʻa pe kote he lolotonga ʻo ʻene ngāue ʻi he tāpanekalé.—1 Sām. 2:18, 19.
KILIATI—KO HA HOKOSIA FAKANGALONGATAʻA
ʻI he 1947, ko e toko nima ʻo kimautolu naʻe ngāue ʻi Pētelí naʻe fakaafeʻi ke mau ʻalu ki he Akoʻanga Kiliatí ʻi ʻAmelika, pea ʻi he taʻu hono hokó naʻa mau kau ai ki he kalasi hono 11. ʻI heʻemau aʻu atú, naʻe momoko ʻaupito ʻa e tafaʻaki fakatokelau ʻo Niu ʻIoké, ʻa e feituʻu naʻe tuʻu ai ʻa e akoʻangá. He fiefia ē naʻá ku maʻú ʻi hono maʻu ʻa e kote fakamāfana ko ia naʻe ʻomai ʻe heʻeku fineʻeikí!
Ko e māhina ʻe ono naʻá ku ngāue ai ʻi Kiliatí naʻe fakangalongataʻa. Ko e feohi holo mo e ngaahi kaungāako mei he ngaahi fonua kehekehe ʻe 16 naʻe toe ʻatā ange ai ʻa e anga ʻo ʻeku vakaí. Tānaki atu ki he fakakoloa fakalaumālie mei he akoʻangá, naʻá ku maʻu ʻaonga mei he feohi mo e kau Kalisitiane matuʻotuʻá. Ko e taha ʻo hoku kaungāakó, ko Lloyd Barry; ko e taha ʻo e kau faiakó, ko Albert Schroeder; mo John Booth, ʻa e ʻovasia ʻo e Faama ʻo e Puleʻangá (ʻa e feituʻu naʻe tuʻu ai ʻa e Akoʻanga Kiliatí) naʻa nau hoko ki mui ko e kau mēmipa ʻo e Kulupu Pulé. Naʻá ku koloaʻaki ʻa e akonaki anga-ʻofa naʻe ʻomai kiate au ʻe he fanga tokoua ko ení pea mo ʻenau faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻo e mateaki kia Sihova pea mo ʻene kautahá.
NGĀUE FAKASĒKETI PEA TOE FOKI KI PĒTELI
ʻI he mavahe mei Kiliatí, naʻe vaheʻi ai au ke u fai ʻa e ngāue fakasēketí ʻi he vahefonua ʻo Ohio, ʻAmeliká. Naʻá ku taʻu 21 pē, ka naʻe tali mo e loto-māfana ʻe he fanga tokouá ʻa ʻeku faivelenga kei siʻí. ʻI he sēketi ko iá, naʻá ku ako lahi ai mei he kau tangata taʻumotuʻa taukeí.
Hili ha ngaahi māhina siʻi, naʻe fakaafeʻi au ke u toe foki ki he Pēteli ʻi Brooklyn ki ha toe ako lahi ange. Lolotonga ʻa e taimi ko iá, naʻá ku ʻiloʻi ai ʻa e ngaahi pou ko ia hangē ko Milton Henschel, Karl Klein, Nathan Knorr, T. J. (Bud) Sullivan, mo Lyman Swingle, ko kinautolu kotoa naʻa nau hoko ʻi he taimi ko iá ko e kau mēmipa ʻo e Kulupu Pulé. Ko ha hokosia fakakoloa ia ke sio kia kinautolu ʻi he ngāué pea siofi ʻenau ngaahi founga faka-Kalisitiané. Ko ʻeku falala-pau ki he kautaha ʻa Sihová naʻe tupulekina ia ʻo lahi. Naʻe toe fakafoki leva au ki ʻIulope ke hokohoko atu ai ʻeku ngāue fakafaifekaú.
Naʻe mate ʻa ʻeku fineʻeikí ʻi Fepueli 1950. Hili ʻa e putú, naʻá ku talanoa hangatonu mo ʻeku tamaí pea mo hoku tuofefiné, ko Dora. Naʻá ku ʻeke ange kiate kinaua pe ko e hā ʻa ʻena taumuʻa fekauʻaki mo e moʻoní he taimi ko ení he ne mole atu ʻa e fineʻeikí pea naʻá ku mavahe mei ʻapi. Naʻá na ʻiloʻi mo tokaʻi ha tokoua pani taʻumotuʻa, ko Harry Browning, peá na loto ke talanoa mo ia ki he moʻoní. ʻI loto ʻi ha taʻu ʻe taha, naʻe papitaiso ʻa e tangataʻeikí mo Dora. Naʻe fakanofo ki mui ʻa e tangataʻeikí ko ha sevāniti ʻi he Fakatahaʻanga Gillingham. Hili ʻa e mate ʻa e tangataʻeikí, naʻe mali ʻa Dora mo ha mātuʻa faitōnunga, ko Roy Moreton, pea naʻá ne tauhi mateaki kia Sihova ʻo aʻu ki heʻene maté ʻi he 2010.
TOKONI ʻI FALANISĒ
ʻI he ʻapiako ʻa e puleʻangá, naʻá ku ako ai ki he lea faka-Falaniseé, Latiná, mo e lea faka-Siamané, pea ʻi he lea ʻe tolu ko iá, ko e lea faka-Falaniseé ʻa e lea naʻe faingataʻa taha kiate aú. Ko ia naʻá ku puputuʻu ʻi he taimi naʻe kole mai ai ke u ʻalu ʻo tokoni ʻi he Pēteli Pālesi ʻi Falaniseé. ʻI aí, naʻá ku maʻu ai ʻa e monū ke ngāue mo e sevāniti ʻo e vaʻá ko Henri Geiger, ko ha tokoua pani taʻumotuʻa. Ko e ngāué naʻe ʻikai maʻu pē ke faingofua pea ʻoku ʻikai ha veiveiua naʻá ku fai e ngaahi fehālaaki lahi, ka naʻá ku ako ha meʻa lahi mei he anga ʻo e fetauhiʻaki ʻo e ngaahi vā mo e niʻihi kehé.
Tānaki atu ki aí, ko e ʻuluaki fakataha-lahi fakavahaʻapuleʻanga ʻi Pālesi hili ʻa e taú naʻe palani ia ki he 1951, pea naʻá ku kau ʻi hono fokotuʻutuʻu iá. Ko ha ʻovasia fefonongaʻaki kei siʻi, ko Léopold Jontès, naʻá ne haʻu ki Pēteli ke tokoni kiate au. Ki mui ai, naʻe fakanofo ʻa Léopold ko e ʻovasia ia ʻo e vaʻá. Naʻe fai ʻa e fakataha-lahí ʻi he Palais des sports, ofi ki he Taua Eiffel. Naʻe haʻu ʻa e kau fakafofonga mei he ngaahi fonua ʻe 28. ʻI he ʻaho fakaʻosí, naʻe fiefia lahi ai ʻa e Kau Fakamoʻoni Falanisē ʻe toko 6,000 ke sio ki he toko 10,456 ʻo e kau maʻu fakatahá!
ʻI he taimi naʻá ku fuofua aʻu atu ai ki Falaniseé, naʻe ʻikai ke fuʻu sai ʻeku lea faka-Falaniseé. Ke ʻai ke toe kovi ange ʻa e ngaahi meʻá, naʻá ku fai ha fuʻu fehālaaki ko e toki ava pē hoku ngutú ʻo lea ʻi he taimi pē naʻá ku fakapapauʻi ai ʻeku lea faka-Falaniseé. Ka ʻo kapau heʻikai te ke fai ha ngaahi fehālaaki, heʻikai ʻaupito ke fakatonutonu ai koe pea heʻikai te ke fakalakalaka.
Naʻá ku fakapapauʻi ke fakaleleiʻi ʻa e tuʻungá ni ʻaki ʻeku hū ki ha ʻapiako naʻe akoʻi ai ʻa e lea faka-Falaniseé ki he kau mulí. Naʻá ku maʻu ʻa e ngaahi kalasi ʻi he ngaahi efiafi naʻe ʻikai ke fai ai ha ngaahi fakatahá. Naʻe kamata ke u saiʻia ʻi he lea faka-Falaniseé, pea ko ʻeku saiʻia ko iá naʻe tupulaki ia ʻi he faai mai ʻa e ngaahi taʻú. Naʻe fakamoʻoniʻi ʻene ʻaonga ení koeʻuhí he naʻe malava ai ke u tokoni ki he ngāue liliu lea ʻi he vaʻa ʻi Falaniseé. ʻI he faai mai ʻa e taimí, naʻá ku hoko ai ko ha tokotaha liliu lea, ʻo liliu mei he lea faka-Pilitāniá ki he lea faka-Falaniseé. Ko ha monū ia ke tokoni ʻi hono ʻoatu ki he fanga tokoua lea faka-Falanisē ʻi he kotoa ʻo e māmaní ʻa e meʻakai fakalaumālie lahi fau kuo tokonaki ʻe he kalasi tamaioʻeikí.—Māt. 24:45-47.
MALÍ MO E NGAAHI MONŪ LAHI ANGE
ʻI he 1956, naʻá ku mali ai mo Esther, ko ha tāimuʻa Suisalani ʻa ia naʻá ku fetaulaki mo ia ʻi ha ngaahi taʻu siʻi ki muʻa. Naʻá ma mali ʻi he Fale Fakatahaʻanga hoko atu ki he Pēteli Lonitoní (ko e Tāpanekale Lonitoni motuʻá ia, ʻa ē naʻe papitaiso ai ʻeku fineʻeikí). Ko Tokoua Hughes naʻá ne fai ʻa e malanga ʻo ʻema malí. Naʻe ʻi ai ʻa e fineʻeiki ʻa Esther, pea naʻe kau mo ia ʻi hono maʻu ʻa e ʻamanaki fakahēvaní. Naʻe ʻikai ngata pē ʻi hono ʻomai ʻe heʻeku nofo malí kiate au ha takanga fakaʻofoʻofa mo mateakí ka naʻe toe ʻomai ai kiate au ha ngaahi taimi lahi ʻo e feohi mahuʻinga mo ʻeku faʻē-ʻi-he-fono lelei mo fakakaukau fakalaumālié ʻo aʻu ki he fakaʻosi ʻo hono ʻalunga ʻi he māmaní ʻi he 2000.
Hili ʻema malí, naʻá ku nofo mo Esther ʻi tuʻa mei Pēteli. Lolotonga ʻa e hokohoko atu ʻeku liliu lea maʻá e Pētelí, naʻe ngāue ʻa Esther ko ha tāimuʻa makehe ʻi he ngaahi kolo ʻuta ʻo Pālesí. Naʻe malava ai ke ne tokoniʻi ʻa e kakai ʻe niʻihi ke nau hoko ko e kau sevāniti ʻa Sihova. ʻI he 1964 naʻe fakaafeʻi ai ke ma nofo ʻi he Pētelí. Pea ʻi he 1976 leva, ʻi he taimi naʻe ʻuluaki fokotuʻu ai ʻa e ngaahi Kōmiti Vaʻá, naʻe fakanofo au ko ha mēmipa. ʻI he faai atu ʻa e ngaahi taʻú, kuo fai maʻu ai pē ʻe Esther ha poupou anga-ʻofa kiate au.
“ʻE ʻIKAI TE U KEI ʻIATE KIMOUTOLU MAʻU AI PĒ”
Kuó u maʻu ʻa e monū ʻo e toutou foki ki he ʻuluʻi ʻapitanga ʻi Niu ʻIoké. Lolotonga ʻa e ngaahi ʻaʻahi ko iá, naʻá ku maʻu ai ha faleʻi lelei mei he ngaahi mēmipa kehekehe ʻo e Kulupu Pulé. Ko e fakatātaá, ʻi he taimi ʻe taha ʻi heʻeku fakahaaʻi ʻeku hohaʻa fekauʻaki mo hano ʻosiki ha foʻi ngāue ki hano ʻaho pau, naʻe malimali mai ʻa Tokoua Knorr peá ne pehē: “ʻOua ʻe hohaʻa. Ngāue pē!” ʻI he ngaahi taimi lahi talu mei ai, ʻi he fokotuʻuna ʻa e ngaahi ngāué, ʻi he ʻikai ke manavasiʻí, naʻá ku kamata ke ngāue taha taha ki he meʻa ke faí pea naʻe faʻa ʻosiki taimi totonu ai ʻa e ngāué.
Ki muʻa pē peá ne pekiá, naʻe tala ai ʻe Sīsū ki heʻene kau ākongá: “ʻE ʻikai te u kei ʻiate kimoutolu maʻu ai pē.” (Māt. 26:11) Ko kitautolu ʻa e fanga sipi kehé ʻoku tau toe lāuʻilo ʻe ʻikai ke kei ʻiate kitautolu maʻu ai pē ʻa e fanga tokoua pani ʻo Kalaisí ʻi hotau haʻohaʻongá ʻi he māmaní. Ko ia ai, naʻá ku lau ia ko ha monū taʻealafakatataua ke feohi vāofi ʻo laka hake ʻi he taʻu ʻe 70 mo e tokolahi ʻo e kau paní—ʻo houngaʻia ʻi he puke ki he kapaʻi kofu ʻo ha Siú.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ki he foʻi lea “Sionatapi,” sio ki he Taua Leʻo ʻo Fepueli 15, 2010, peesi 15-16, pal. 8, 10.
[Fakamatala ʻi he peesi 21]
Naʻe malimali mai ʻa Tokoua Knorr peá ne pehē: “ʻOua ʻe hohaʻa. Ngāue pē!”
[Fakatātā ʻi he peesi 19]
(Toʻohemá) Ko ʻeku fineʻeikí mo ʻeku tangataʻeikí
(Toʻomataʻú) ʻI he ʻapiako Kiliatí ʻi he 1948, ʻo tui ʻa e kote fakamāfana naʻe ʻomai ʻe he fineʻeikí
[Fakatātā ʻi he peesi 20]
Fakatonulea kia Tokoua Lloyd Barry ʻi he fakatapui ʻo e vaʻa ʻi Falaniseé, ʻi he 1997
[Fakatātā ʻi he peesi 21]
(Toʻohemá) Mo Esther ʻi homa ʻaho malí
(Toʻomataʻú) Kau fakataha ʻi he ngāue faifakamoʻoní