Kumi ki he ʻOtuá ʻAki Ho Lotó mo e ʻAtamaí
ʻOku fakalototoʻaʻi ʻe he lotu faka-Kalisitiane moʻoní ʻa e ngāueʻaki fakatouʻosi ʻo e lotó mo e ʻatamaí ʻi hono langa hake ʻa e tui ʻoku fakahōifua ki he ʻOtuá.
KO HONO moʻoní, ko e tokotaha naʻá ne fokotuʻu ʻa e lotu faka-Kalisitiané, ʻa Sīsū Kalaisi, naʻá ne akoʻi kuo pau ke tau ʻofa ki he ʻOtuá ʻaki hotau “ʻatamaí kotoa,” pe potó, ʻi he tānaki atu ki hotau “lotó kotoa” mo e “soulú kotoa.” (Mātiu 22:37, NW) ʻIo, ko ʻetau mafai fakaefakakaukaú kuo pau ke ne fakahoko ha ngafa tefito ʻi heʻetau lotú.
ʻI hono fakaafeʻi ʻe Sīsū ʻa ʻene kau fanongó ke nau fakakaukau ki heʻene akonakí, naʻá ne faʻa pehē: “Ko e hā hoʻomou fakakaukaú?” (Mātiu 17:25; 18:12; 21:28; 22:42, NW) ʻI he founga tatau, naʻe tohi ai ʻa e ʻapositolo ko Pitá ki he kaungā tuí koeʻuhi ke ‘langaʻi hake ʻenau mafai fakaefakakaukau leleí.’ (2 Pita 3:1, NW) Ko e muʻaki misinale fononga mamaʻo lahi tahá, ʻa e ʻapositolo ko Paulá, naʻá ne naʻinaʻi ki he kau Kalisitiané ke ngāueʻaki ʻa ʻenau “mafai fakaefakaʻuhingá” pea ke “fakamoʻoniʻi ʻiate [kinautolu] ʻa e finangalo lelei mo fakahōifua mo haohaoa ʻo e ʻOtuá.” (Loma 12:1, 2, NW) Ko ha toki fakakaukau fakamākukanga mo fakaʻāuliliki pehē pē ki heʻenau tuí ʻe malava ai ʻe he kau Kalisitiané ke langa hake ʻa e tui ʻoku fakahōifua ki he ʻOtuá pea mo e tui ʻokú ne fakaivia kinautolu ke lavaʻi ai ʻa e ngaahi ʻahiʻahi ʻoku malanga hake ʻi he moʻuí.—Hepelu 11:1, 6.
Ke tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé ke langa hake ʻa e tui ko iá, ko e muʻaki kau ʻevangeliō Kalisitiané naʻa nau “fefakaʻuhingaʻaki mo kinautolu mei he ngaahi Konga Tohitapú, ʻo fakamatalaʻi mo fakamoʻoniʻi ʻaki ha ngaahi maʻuʻanga fakamatala” ʻa e ngaahi meʻa naʻe akoʻí. (Ngāue 17:1-3, NW) Ko ha fakakaukau totonu pehē naʻá ne langaʻi ʻa e tali lelei mei he faʻahinga loto-totonú. Ko e fakatātaá, ko ha kakai tokolahi ʻi he kolo Masitōnia ko Pēleá naʻa nau “tali ʻa e folofola [ʻa e ʻOtuá] ʻi he vēkeveke lahi taha ʻo e ʻatamaí, ʻo vakaiʻi fakaʻāuliliki fakaʻaho ʻa e ngaahi Konga Tohitapú ki hono moʻoni ʻo e ngaahi meʻa ko ia [naʻe fakamatala ʻe Paula mo hono ngaahi takangá].” (Ngāue 17:11, NW) Ko e meʻa ʻe ua ʻoku taau ke fakatokangaʻi hení. ʻUluakí, naʻe vēkeveke ʻa e kau Pēleá ke fanongo ki he Folofola ʻa e ʻOtuá; uá, naʻe ʻikai te nau tali kui pē naʻe tonu ʻa e meʻa naʻa nau fanongo ki aí, ka naʻa nau huke ki he ngaahi Konga Tohitapú. Naʻe fakaongoongoleleiʻi anga-fakatōkilalo ʻe he misinale Kalisitiane ko Luké ʻa e kau Pēleá ʻi he meʻá ni, ʻo ui kinautolu ʻoku nau “anga fakaʻeiʻeiki.” ʻOkú ke tapua atu ha anga fakaʻeiʻeiki pehē ʻi hoʻo fakakaukau ki he ngaahi meʻa fakalaumālié?
Ngāue Fakataha ʻa e ʻAtamaí mo e Lotó
Hangē ko hono fakahaaʻi ki muʻá, ko e lotu moʻoní ʻoku kau fakatouʻosi ki ai ʻa e ʻatamaí mo e lotó. (Maake 12:30) Fakakaukau atu ki he fakatātā ʻi he kupu ki muʻá ʻo kau ki he tokotaha vali totongi ʻa ia naʻá ne ngāueʻaki ʻa e ngaahi lanu hala ʻi heʻene vali ha fale. Kapau naʻá ne fanongo tokanga ki he fakahinohino ʻa ʻene pule ngāué, naʻá ne mei līʻoa ʻaufuatō ia ki heʻene ngāué pea maʻu mo e loto-falala ko ʻene ngāué ʻe leleiʻia ai ʻa e tokotaha ʻoku ʻoʻoná. Ko e meʻa tatau pē ʻoku fekauʻaki mo ʻetau lotú.
“Ko e kakai ʻoku lotu moʻoni,” ko e lea ia ʻa Sīsuú, “te nau fai ʻi laumālie mo fai ʻi moʻoni ʻe nau lotu ki he Tamai.” (Sione 4:23, fakaʻītali ʻamautolu.) Ko ia ai, naʻe tohi ʻa e ʻapositolo ko Paulá, “Ko e meʻa foki ia . . . kuo ʻikai tuku ai ʻema lotua kimoutolu mo ʻema kole ke mou fonu ʻi he ʻilo totonu ki hono finangaló ʻi he poto kotoa pē mo e mahino fakalaumālie, koeʻuhi ke mou ʻaʻeva ʻo taau mo Sihova ki he ngataʻanga ʻo hono fakahōifuaʻi kakato iá.” (Kolose 1:9, 10, NW) Ko e “ʻilo totonu” peheé ʻokú ne fakamafeia ʻa e faʻahinga tāutaha loto-totonú ke tuku honau lotó mo e soulú ki heʻenau lotú fakataha mo e loto-falala kakato koeʻuhi ʻoku nau “lotu . . . ki he meʻa ʻoku [nau] lāuʻiloʻi.”—Sione 4:22.
ʻI he ngaahi ʻuhinga ko ení, ʻoku ʻikai papitaiso ai ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻa e fānau valevalé pe kakai mahuʻingaʻia foʻou ʻa ia kuo teʻeki ai ke nau ako fakalelei ʻa e ngaahi Konga Tohitapú. Naʻe fekauʻi ʻe Sīsū ʻa hono kau muimuí: “Ngaohi ʻa e kakai ʻo e ngaahi puleʻanga kotoa pē ko e kau ākonga, . . . ʻo akoʻi kinautolu ke tauhi ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē kuó u fekau atu kiate kimoutolú.” (Mātiu 28:19, 20, NW) Ko e toki hili pē ʻa hono maʻu ha ʻilo totonu ki he finangalo ʻo e ʻOtuá ʻe malava ai ʻe he kau ako Tohitapu loto-totonú ke fai ha fili makatuʻunga lelei ʻo fekauʻaki mo e lotú. ʻOkú ke feinga ke maʻu ha ʻilo totonu pehē?
Ko Hono Mahinoʻi ʻa e Lotu ʻa e ʻEikí
Ke sio ki he kehekehe ʻa hono maʻu ʻo e ʻilo totonu ki he Tohitapú mo e hoko ʻo maheni pē mo e meʻa ʻoku leaʻaki aí, tau lāulea angé ki he meʻa ʻoku ui anga-maheni ko e ʻEmau Tamaí, pe ko e Lotu ʻa e ʻEikí, ʻa ia ʻoku hiki ʻi he Mātiu 6:9-13.
ʻOku lau maʻuloto maʻu pē ʻe he laui miliona ʻa e sīpinga lotu ʻa Sīsuú ʻi fale lotu. Ka ko e toko fiha kuo akoʻi ki ai ʻa hono ʻuhingá, tautefito ki he ʻuluaki konga ʻo e lotú ʻoku fekauʻaki mo e huafa pea mo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá? Ko e ongo tuʻunga-leá ni ʻoku mātuʻaki mahuʻinga he naʻe fakamuʻomuʻa kinaua ʻe Sīsū ʻi he lotú.
ʻOku kamataʻaki: “Ko ʻemau Tamai ʻoku ʻi Hevani, ke tapuhā [“fakamāʻoniʻoniʻi,” NW] ho Huafa.” Fakatokangaʻi naʻe pehē ʻe Sīsū ke lotu ki he huafa ʻo e ʻOtuá ke fakamāʻoniʻoniʻi. Ki he kakai tokolahi, ʻoku malanga hake ai ʻa e ongo foʻi fehuʻi ʻe ua. ʻUluakí, ko hai ʻa e huafa ʻo e ʻOtuá? Pea uá, ko e hā ʻoku fiemaʻu ai ke fakamāʻoniʻoniʻí?
Ko e tali ki he ʻuluaki fehuʻí ʻe malava ke maʻu ia ʻo laka hake ʻi he tuʻo 7,000 ʻi he Tohitapú ʻi hono muʻaki ngaahi leá. Ko e taha ʻoku ʻi he Sāme 83:18 (PM): “Koeuhi ke ilo e he kakai ko koe, ko ho huafa oou ko Jihova, koe Fugani Maoluga i mamani kotoabe.” (fakaʻītali ʻamautolu.) Fekauʻaki mo e huafa fakaʻotua ko e Sihová, ʻoku pehē ʻe he Ekisoto 3:15: “Ko hoku hingoa ia ʻo taʻengata, pea ko hoku fakamanatu ia ki he toʻutangata mo e toʻutangata.”a Ka ko e hā ʻoku fiemaʻu ai ʻa e huafa ʻo e ʻOtuá, ʻa ia ko e uho tonu ʻo e haohaoá mo e māʻoniʻoní, ke fakamāʻoniʻoniʻí? Koeʻuhi kuo lumaʻi mo lauʻikoviʻi ia mei he kamataʻanga tonu ʻo e hisitōlia ʻo e tangatá.
ʻI ʻĪteni, naʻe tala ai ʻe he ʻOtuá kia ʻĀtama mo ʻIvi te na mate kapau te na kai ʻa e fuaʻiʻakau naʻe tapuí. (Senesi 2:17) Naʻe fakafepakiʻi fefeka ʻe Sētane ʻa e ʻOtuá, ʻo ne pehē kia ʻIvi: “ʻE ʻikai ʻaupito te mo mate.” Ko ia, naʻe tukuakiʻi ʻe Sētane ʻa e ʻOtuá ki ha loi. Neongo ia, naʻe ʻikai te ne nonga ai. Naʻá ne kei paeaki atu pē ha luma lahi ange ki he huafa ʻo e ʻOtuá, ʻo ne tala kia ʻIvi naʻe taʻofi taʻetotonu ʻe he ʻOtuá ha ʻilo mahuʻinga meiate ia. “Kae kehe, ʻoku meaʻi ʻe he ʻOtua ko e ʻaho te mo kai ai [ʻa e ʻakau ʻo e ʻilo ʻo e leleí mo e koví] ʻe ʻa ai homo mata, pea te mo hoko ke hange ko e ʻOtua, hoʻomo ʻilo ʻa e lelei mo e kovi.” Ko ha lauʻikovi loi ē!—Senesi 3:4, 5.
ʻI he toʻo ʻinasi ʻi he fuaʻiʻakau naʻe tapuí, naʻe kau ai ʻa ʻĀtama mo ʻIvi pea mo Sētane. Talu mei ai ko e tokolahi taha ʻo e tangatá, ʻi he ʻilo ki ai pe ʻikai, kuo nau tanumaki ʻa e muʻaki luma ko iá ʻaki ʻa e fakataleʻi ʻa e ngaahi tuʻunga māʻoniʻoni ʻa e ʻOtuá. (1 Sione 5:19) ʻOku kei lauʻikoviʻi pē ʻe he kakaí ʻa e ʻOtuá ʻaki ʻa e tukuakiʻi ia ki heʻenau faingataʻaʻiá—neongo ko e ola nai ia ʻo honau ʻalunga koví tonu. “Koe mea i he vale oe tagata oku bikobiko ai hono hala: bea oku lāuga ai hono loto kia Jihova,” ko e lau ia ʻa e Palovepi 19:3 (PM). ʻE lava ke ke sio ki he ʻuhinga naʻe lotu ai ʻa Sīsū, ʻa ia naʻe ʻofa moʻoni ʻi heʻene Tamaí, ke hoko ʻo fakamāʻoniʻoniʻi ʻa Hono huafá?
‘Ke Hoko Mai Ho Puleʻangá’
ʻI he hili ʻa e lotu ʻa Sīsū ke fakamāʻoniʻoniʻi ʻa e huafa ʻo e ʻOtuá, naʻá ne pehē: “Ke hoko hoʻo Pule [“hoko mai ho puleʻangá,” NW], ke fai ho Finangalo, hange ko ia ʻi he langi ke pehe foki ʻi māmani.” (Mātiu 6:10) Fekauʻaki mo e konga ko iá, te tau ʻeke nai: ‘Ko e hā ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá? Pea ko e hā ʻa e fekauʻaki ʻo ʻene hoko maí mo e fai ʻo e finangalo ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní?’
ʻI he Tohitapú, ko e foʻi lea “puleʻanga” ʻoku ʻuhinga tefitó ki ha “tuʻunga-pule ʻa ha tuʻi.” ʻI he ʻuhinga totonú leva, ko e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻe ʻuhinga ia ki ha tuʻunga-pule, pe founga-pule ʻa e ʻOtuá, fakataha mo ha tuʻi ko ʻene fili. Ko e Tuʻi ko ení ʻoku ʻikai ko ha taha kehe ia meia Sīsū Kalaisi kuo toetuʻú—ko e “Tuʻi ʻo e ngaahi tuʻi, mo e ʻEiki ʻo e ngaahi ʻeiki.” (Fakahā 19:16; Taniela 7:13, 14) ʻI he fekauʻaki mo e Puleʻanga faka-Mīsaia ʻo e ʻOtuá ʻi he toʻukupu ʻo Sīsū Kalaisí, naʻe tohi ʻa e palōfita ko Tanielá: “ʻI he taimi ʻo e ngaahi tuʻi ko ia [ngaahi founga-pule fakaetangata ʻoku lolotonga pulé], ko e ʻOtua ʻo Langi te ne fokotuʻu ha puleʻanga ʻe ʻikai fulihi ʻo taʻengata; pea ko hono pule ʻe ʻikai tuku ki ha kakai kehe: ka te ne laiki mo fakaʻauha ʻa e ngaahi puleʻanga ko ia, kae tuʻu pe ia ʻo taʻengata,” ʻa ia ko e taʻehanongataʻanga.—Taniela 2:44.
ʻIo, ko e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá te ne puleʻi kakato ʻa e māmaní, ʻo toʻo mei ai ʻa e fulikivanu kotoa pē pea pule “ʻo taʻengata,” ʻa ia ko e taʻehanongataʻanga. ʻI he founga ko ení, ko e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻa e founga ʻoku fakamāʻoniʻoniʻi ai ʻe Sihova ʻa hono huafá, ʻo fakamaʻa ia mei he tukuakiʻi loi kotoa pē ʻa Sētane mo e faʻahinga ʻo e tangata fulikivanú.—Isikeli 36:23.
Hangē ko e ngaahi founga-pulé kotoa, ko e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻoku ʻi ai hono kakai. Ko hai ʻa kinautolú ni? ʻOku tali ʻe he Tohitapú: “ʻE maʻu ʻa e fonua ʻe he faʻa kataki [“anga-vaivaí,” NW]; pea te nau fefiefiaʻi ʻi he melino lahi.” (Sāme 37:11) ʻI he tuʻunga meimei tatau, naʻe pehē ʻe Sīsū: “Oku monuia ae agamalu: he te nau maʻu ae fonua.” Ko e moʻoni, ko e faʻahingá ni ʻoku nau maʻu ʻa e ʻilo totonu ki he ʻOtuá, ʻa ia ko ha fiemaʻu ia ki he moʻuí.—Mātiu 5:5, PM; Sione 17:3.
ʻE lava ke ke fakaʻuta atu ki he fonu ʻa e foʻi māmaní fakalūkufua ʻi he kakai anga-vaivai mo anga-malū ʻa ia ʻoku nau ʻofa moʻoni ki he ʻOtuá mo feʻofaʻaki? (1 Sione 4:7, 8) Ko e meʻa ia naʻe lotu ki ai ʻa Sīsū ʻi he taimi naʻá ne pehē ai: ‘Ke hoko mai ho Puleʻangá, ke fai ho Finangaló, hange ko ia ʻi he langí ke pehe foki ʻi māmani.’ ʻOkú ke makupusi ʻa e ʻuhinga naʻe akoʻi ai ʻe Sīsū ʻa ʻene kau muimuí ke lotu ʻi he founga ko iá? Ko hono mahuʻinga angé, ʻokú ke sio ki he founga ʻe kaunga fakafoʻituitui nai ai kiate koe ʻa hono fakahoko ʻo e lotu ko iá?
ʻOku Fefakaʻuhingaʻaki ʻa e Laui Miliona he Taimí Ni ʻi he Ngaahi Konga Tohitapú
Naʻe tomuʻa tala ʻe Sīsū ha feingangāue fakaemāmani lahi ʻo ha ako fakalaumālie ʻa ia ʻe fanongonongo ai ʻa e Puleʻanga ka hoko mai ʻo e ʻOtuá. Naʻá ne pehē: “Koe ogoogolelei ni oe buleaga e malaga aki i mamani kotoabe, koe mea fakamooni ki he buleaga kotoabe, bea e toki hoko mai ae ikuaga [ʻo e māmani lolotongá, pe fokotuʻutuʻú].”—Mātiu 24:14, PM.
Takatakai ʻi he māmaní ko e toko ono miliona nai ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻoku nau vahevahe ʻa e ongoongo lelei ko iá mo honau kaungāʻapí. ʻOku nau fakaafeʻi atu koe ke ke ako lahi ange ki he ʻOtuá mo hono Puleʻangá ʻaki hono “vakaiʻi fakaʻāuliliki . . . ʻa e ngaahi Konga Tohitapú,” ʻo ngāueʻaki ʻa hoʻo mafai fakaefakaʻuhingá. Ko e fai peheé te ne fakaivimālohiʻi ʻa hoʻo tuí pea ʻai koe ke ke vakai fiefia atu ki he ʻamanaki ʻo e moʻui ʻi ha māmani palataisi, ʻa ia ʻe “fonu . . . ʻi he ʻiloʻi ʻo Sihova, ʻo hange ko e mafola ʻa e vai ʻi he tahi.”—Aisea 11:6-9.
[Fakamatala ʻi lalo]
a ʻOku ngāueʻaki ʻe he kau mataotao ʻe niʻihi ʻa e liliu ko e “Iauē” kae ʻikai ko e “Sihova.” Kae kehe, ko e tokolahi taha ʻo e kau liliu Tohitapu ʻi onopōní kuo nau toʻo ʻa e huafa ʻo e ʻOtuá mei heʻenau liliú ʻi ha faʻahinga founga, ʻo fetongiʻaki ia ʻa e ongo hingoa fakalūkufua ko e “ʻEiki” pe “ʻOtua.” Ki ha fakamatala loloto ange ki he huafa ʻo e ʻOtuá, kātaki ʻo sio ki he polosiua The Divine Name That Will Endure Forever, ʻa ia ko e pulusi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 8]
FAʻIFAʻITAKI KI HE FAIAKO LAHÍ
Naʻe faʻa faiako ʻa Sīsū ʻo fakahangataha ki ha ngaahi tuʻunga-lea faka-Tohitapu pau. Ko e fakatātaá, ʻi he hili ʻa ʻene toetuʻú naʻá ne fakamatalaʻi ʻa hono ngafa ʻi he taumuʻa ʻa e ʻOtuá ki ha ongo ākonga ʻa ia naʻá na puputuʻu fekauʻaki mo ʻene pekiá. ʻOku pehē ʻe he Luke 24:27: “Kamata mei he ngaahi tohi ʻa Mosese, mo e kau Palōfita kotoa pe, ʻo ne fakaʻuhinga mei he Tohi tapu katoa ʻa e ngaahi meʻa naʻe kau kiate ia.”
Fakatokangaʻi naʻe fili ʻe Sīsū ha tuʻunga-lea pau—“ʻa ia tonu,” ko e Mīsaiá—pea naʻá ne lave ki he “Tohi tapu katoa” ʻi heʻene fakamatalá. Ko hono moʻoní, naʻe fakatahatahaʻi ʻe Sīsū ʻa e ngaahi potutohi faka-Tohitapu feʻungamālié ʻo hangē ko e fanga kiʻi kongokonga ʻo ha pāsolo, ʻa ia naʻá ne fakamafeia ai ʻa ʻene kau ākongá ke nau sio ki ha sīpinga māʻalaʻala ʻo e moʻoni fakalaumālié. (2 Timote 1:13) Ko hono olá, naʻe ʻikai ke fakamaama pē ai kinautolu ka naʻá ne ueʻi loloto kinautolu. ʻOku tala mai ʻe he fakamatalá kia kitautolu: “Pea na fepehēʻaki, Hono ʻikai ne vela hota loto lolotonga ʻene talanoa mai ʻi he hala, mo ʻene vete kiate kitaua ʻa e Tohi tapu!”—Luke 24:32.
ʻOku feinga ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ke faʻifaʻitaki ki he ngaahi founga ʻa Sīsuú ʻi heʻenau ngāue fakafaifekaú. Ko ʻenau tokoni fakaeako tefitó ko e polosiua Ko e Hā ʻOku Fiemaʻu ʻe he ʻOtuá Meiate Kitautolú? pea mo e tohi ʻIlo ʻA Ia ʻOku Taki Atu ki he Moʻui Taʻengatá. ʻOku fakamatalaʻi heni ʻa e ngaahi tuʻunga-lea faka-Tohitapu fakatupu tokanga lahi, hangē ko e: “Ko Hai ʻa e ʻOtuá?,” “Ko e Hā ʻOku Fakangofua Ai ʻe he ʻOtuá ʻa e Faingataʻá?,” “Te Ke Lava Fēfē ʻo Maʻu ʻa e Lotu Moʻoní?,” “Ko e Kuonga Fakamuí ʻEni!” mo e “Ko Hono Faʻu ha Fāmili ʻOku Fakalāngilangiʻi Ai ʻa e ʻOtuá.” Ko e lēsoni taki taha ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi konga Tohitapu lahi.
ʻOku talitali lelei koe ke ke fetuʻutaki ki he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi ho koló pe tohi ki he tuʻasila ʻi he peesi 2 ʻo e makasini ko ení ki ha ako Tohitapu taʻetotongi ʻi ʻapi ʻo e ngaahi tuʻunga-leá ni mo ha ngaahi tuʻunga-lea kehe.
[Fakatātā ʻi he peesi 8]
Aʻu ki he loto ʻo hoʻo tokotaha akó ʻaki ʻa e fakahangataha ki ha ngaahi tuʻunga-lea faka-Tohitapu pau
[Fakatātā ʻi he peesi 7]
ʻOkú ke makupusi ʻa e ʻuhinga ʻo e sīpinga lotu ʻa Sīsuú?
“Ko ʻemau Tamai ʻoku ʻi Hevani, ke tapuhā ho Huafa . . . ”
‘Ke hoko mai ho Puleʻanga [Fakamīsaiá] . . . ’
“Ke fai ho Finangalo, hange ko ia ʻi he langi ke pehe foki ʻi māmani”