LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • w03 9/15 p. 26-30
  • Mātini Lūtelo—Ko e Tangatá mo ʻEne Koloa Tukufakaholó

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Mātini Lūtelo—Ko e Tangatá mo ʻEne Koloa Tukufakaholó
  • Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2003
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • Hoko ʻa Lūtelo ko ha Mataotao
  • ʻIta Lahi Fekauʻaki mo e ʻItulisēsiá
  • Tali ʻa e “Laʻaá mo e Māhiná”
  • Fiemaʻu Lahi ʻa e Tohitapu Sepitemá
  • Tokotaha Liliu Talēnitiʻia mo e Tokotaha Faʻu-Tohi ke Lahi
  • Koloa Tukufakaholo ʻa Lūteló
  • Uesela Kenifooti—“Ko ha Tokotaha Fakalelei-Lotu ki Muʻa ʻi he Fakalelei-Lotú”
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2007
  • ʻOku Totonu ke Malangaʻi ʻe he Haʻa Faifekaú ʻa e Politikí?
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2004
Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2003
w03 9/15 p. 26-30

Mātini Lūtelo—Ko e Tangatá mo ʻEne Koloa Tukufakaholó

“ʻOKU pehē tokua kuo hiki ʻa e ʻū tohi lahi ange fekauʻaki mo [Mātini Lūtelo] ʻi ha toe taha kehe ʻi he hisitōliá, tuku kehe ʻa hono pulé tonu, ʻa Sīsū Kalaisi.” Ko e fakamatala ia ʻa e makasini Time. Ko e ngaahi lea mo e ngāue ʻa Lūteló naʻe tokoni ia ki hono fanauʻi ʻa e Fakalelei-Lotú—ko ha ngaʻunu fakalotu naʻe fakamatalaʻi ko e “liukava mahuʻinga taha ia ʻi he hisitōlia ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá.” Naʻá ne tokoni ai ke liliu ʻa e puipuituʻa fakalotu ʻo ʻIulopé pea ke tāpuni ʻa e Kuonga Lotolotó ʻi he konitinēniti ko iá. Naʻe toe fakatoka ʻe Lūtelo ʻa e makatuʻunga ki ha lea faka-Siamane pau kuo tohi. Ko ʻene liliu Tohitapú ʻoku ʻikai ha veiveiua ʻoku kei hoko ko e tohi manakoa taha ia ʻi he lea faka-Siamané.

Ko e faʻahinga tangata fēfē ʻa Mātini Lūtelo? Naʻe anga-fēfē ʻene hoko ʻo maʻu ha tuʻunga maongo pehē ʻi he ngaahi meʻa faka-ʻIulopé?

Hoko ʻa Lūtelo ko ha Mataotao

Naʻe fāʻeleʻi ʻa Mātini Lūtelo ʻi Eisleben, Siamane, ʻi Nōvema 1483. Neongo ko ha tokotaha ngāue ʻi ha keliʻanga kopa, naʻe ngāue ʻene tamaí ʻo maʻu ʻa e paʻanga feʻunga ke fakapapauʻi ai ha ako lelei kia Mātini. ʻI he 1501, naʻe hoko ai ʻa Mātini ko ha tokotaha ako ʻi he ʻUnivēsiti ʻo Erfurt. ʻI hono laipelí, naʻá ne lau ai ʻa e Tohitapú ʻi he ʻuluaki taimí. “Naʻe fakafiefiaʻi lahi au ʻe he tohí,” ko ʻene leá ia, “pea naʻá ku loto ke u hoko ʻo taau ke maʻu ha tohi pehē ʻi ha ʻaho.”

ʻI hono taʻu 22, naʻe hū ai ʻa Lūtelo ki he monasiteliō ʻAokositainé ʻi Erfurt. Naʻá ne hū ki mui ki he ʻUnivēsiti ʻo Wittenberg, ʻo ne maʻu ai ha mataʻitohi ʻi he teolosiá. Naʻe vakai ʻa Lūtelo kiate ia ʻokú ne taʻetaau mo e hōifua ʻa e ʻOtuá pea ʻi he taimi ʻe niʻihi naʻá ne hoko ai ʻo loto-mafasia ʻi ha konisēnisi halaia. Ka ko e ako Tohitapú, lotú, mo e fakalaulaulotó naʻe tokoniʻi ai ia ke ne maʻu ha mahino lelei ange ki he anga ʻo e vakai mai ʻa e ʻOtuá ki he kau angahalá. Naʻe ʻiloʻi ʻe Lūtelo ko e hōifua ʻa e ʻOtuá ʻe ʻikai lava ke ngāueʻi ia ʻo maʻu. ʻI hono kehé, ʻoku foaki mai ia fakafou ʻi he ʻofa maʻataʻatā ki he faʻahinga ʻoku nau ngāueʻi ʻa e tuí.​—Loma 1:​16; 3:​23, 24, 28.

Naʻe anga-fēfē ʻa e hoko mai ʻa Lūtelo ki he fakamulituku naʻe tonu ʻa ʻene mahino foʻoú? Ko Kurt Aland, ko ha palōfesa ʻo e hisitōlia ʻo e muʻaki siasí mo e fekumi fakaetohi ʻo e Fuakava Foʻoú, naʻá ne tohi: “Naʻá ne fakalaulauloto ki he Tohitapú fakakātoa koeʻuhí ke ne fakapapauʻi pe ko e ʻilo toki maʻu foʻou ko ení ʻe lava ke tuʻu ʻi hono fakahoa mo e ngaahi fakamatala faka-Tohitapu kehé, peá ne ʻiloʻi naʻe fakapapauʻi ai ia ʻi he tuʻunga kotoa pē.” Ko e tokāteline ʻo e fakatonuhia, pe fakamoʻui, ʻaki ʻa e tuí ʻo ʻikai ʻaki ʻa e ngaahi ngāué, pe fakamamahiʻi-kitá, kuo tuʻu pē ia ko ha pou tefito ʻo e ngaahi akonaki ʻa Lūteló.

ʻIta Lahi Fekauʻaki mo e ʻItulisēsiá

Ko e mahino ʻa Lūtelo ki he anga ʻo e vakai mai ʻa e ʻOtuá ki he kau angahalá naʻe hoko ai ʻo ne vākovi mo e Siasi Katolika Lomá. Naʻe tui lahi ʻi he taimi ko iá, ʻi he hili ʻa e maté naʻe pau ke fou ai ʻa e kau angahalá ʻi ha tautea ʻi ha vahaʻa taimi. Kae kehe, naʻe pehē ko e vahaʻa taimi ko ení ʻe lava ke fakanounou ia ʻe he ngaahi ʻitulisēsiá ʻoku tuku mai ʻe he mafai ʻo e tuʻitapú ʻi he fakafetongiʻaki ʻa e paʻanga. Ko e kau tila hangē ko Johann Tetzel, ʻa ia naʻe ngāue ko ha fakafofonga ki he Pīsope-Pule ko Albert ʻo Mainz, naʻá ne fakahoko ha fefakatauʻaki tupu lahi ʻi hono fakatau atu ʻa e ʻitulisēsiá ki he kakai lāuvalé. Naʻe vakai ʻa e tokolahi ki he ngaahi ʻitulisēsiá ko ha faʻahinga totongi maluʻi ia ki he ngaahi angahala ʻi he kahaʻú.

Naʻe ʻita lahi ʻa Lūtelo ʻi he fekauʻaki mo e fakatau atu ʻo e ʻitulisēsiá. Naʻá ne ʻiloʻi ʻe ʻikai lava ʻa e tangatá ke fefakatauʻaki mo e ʻOtuá. ʻI he faʻahitaʻu fakatōlau ʻo e 1517, naʻá ne tohi ai ʻene tefitoʻi ʻuhinga ʻiloa ʻe 95, ʻo tukuakiʻi ai ʻa e siasí ki he ngāue hala fakapaʻanga, fakatokāteline, mo e fakalotu. ʻI he loto ke fakaʻaiʻai ha fakaleleiʻi, ʻikai ko ha angatuʻú, naʻe ʻave ʻe Lūtelo ʻa e ngaahi tatau ʻo e ngaahi tefitoʻi ʻuhinga ko ení ki he Pīsope-Pule ko Albert ʻo Mainz pea ki he kau mataotao tokolahi. ʻOku tuhu ʻa e kau faihisitōlia tokolahi ki he 1517 pe ofi ki ai ko e kamataʻanga ia ʻo e Fakalelei-Lotú.

ʻI hono tengihia ʻa e ngaahi faihala ʻa e siasí, naʻe ʻikai ko Lūtelo tokotaha pē. ʻI he taʻu ʻe teau ki muʻá, ko e tokotaha fakalelei lotu Seki ko Jan Hus naʻá ne fakahalaiaʻi ai ʻa e fakatau atu ʻo e ʻitulisēsiá. Naʻa mo e ki muʻa ʻia Hus, ko Sione Uikilifi ʻo ʻIngilaní naʻá ne fakahaaʻi ko e ngaahi talatukufakaholo ʻe niʻihi naʻe tauhi ʻe he siasí naʻe ʻikai Fakatohitapu. Ko e toʻumeʻa ʻo Lūtelo ko ʻIlesimasi ʻo Rotterdam mo Tinitale ʻo ʻIngilaní naʻa nau uki ʻa e fakaleleí. Ka ʻi he tokoni ʻa Johannes Gutenberg ʻi heʻene fuofua ʻiloʻi ʻi Siamane ʻa e mīsini pākí fakataha mo ha mataʻi taipe naʻe lava ke ngaué, naʻe maongo lahi ange ai ʻa e leʻo ʻo Lūteló pea mafola lahi ange ia ʻi he leʻo ʻo e kau fakalelei kehé.

Ko e mīsini paaki ʻa Gutenberg ʻi Mainz naʻe ngāue ia ʻi he 1455. ʻI he konga ki muʻa ʻo e senituli hokó, naʻe ʻi ai ʻa e mīsini paaki ʻi he kolo Siamane ʻe 60 pea mo e ngaahi fonua ʻIulope kehe ʻe 12. Ko e ʻuluaki taimi ia ʻi he hisitōliá, naʻe lava ke ʻilo vave ai ʻa e kakaí fekauʻaki mo e ngaahi meʻa mahuʻingá. Mahalo pē ʻi he ʻikai te ne loto ki aí, naʻe paaki ʻa e tefitoʻi ʻuhinga ʻe 95 ʻa Lūteló pea naʻe mafolalahia ia. Ko e ʻīsiu ʻo e fakalelei fakasiasí naʻe ʻikai kei hoko ia ko ha ʻīsiu fakalotofonua. Naʻe hoko ia ko ha fakakikihi ne mafolalahia, pea naʻe fakafokifā ai ʻa e hoko ʻa Mātini Lūtelo ko e tangata ʻiloa taha ia ʻi Siamané.

Tali ʻa e “Laʻaá mo e Māhiná”

ʻI he laui senituli, naʻe hoko ai ʻa ʻIulope ʻo ʻi he malumalu ʻo e kautaha mālohi ʻe ua: ko e ʻEmipaea Loma Māʻoniʻoní mo e Siasi Katolika Lomá. “Ko e ʻemipolá mo e tuʻitapú naʻá na fakataha ʻo hangē ko e laʻaá mo e māhiná,” ko e fakamatala ia ʻa Hanns Lilje, ko ha palesiteni ki muʻa ʻo e Kautaha Lūtelo he Māmaní. Kae kehe, naʻe ʻi ai ʻa e veiveiua lahi pe ko hai ʻa e laʻaá pea ko hai ʻa e māhiná. ʻI he aʻu ki he konga ki muʻa ʻo e senituli hono 16, naʻe fakalaka fakatouʻosi ai ʻa e ongo kautahá ʻi he tumutumu ʻo hona mālohí. Naʻe teu ke hoko ai ha liliu.

Naʻe tali ʻa Tuʻitapu Leo X ki he tefitoʻi ʻuhinga ʻe 95 ʻaki ʻene fakamanamanaʻi ʻa Lūtelo ʻaki hono tuʻusi mei he siasí kae ʻoua kuó ne fakafisingaʻi ʻa e meʻa naʻá ne tohí. ʻI he loto-toʻá, naʻe tutu fakahāhā ʻe Lūtelo ʻa e tuʻutuʻuni fakatuʻitapu naʻe ʻi ai ʻa e fakamanamaná pea pulusi ha toe ngaahi tohi ʻa ia naʻe fakaʻaiʻai ai ʻa e ngaahi tuʻunga mafaí ke fakaleleiʻi ʻa e siasí naʻa mo e ʻikai ke loto ki ai ʻa e tuʻitapú. ʻI he 1521, naʻe tuʻusi ai ʻe Tuʻitapu Leo X ʻa Lūtelo mei he siasí. ʻI he fakafepaki ʻa Lūtelo ʻi hono fakahalaiaʻi ia taʻeʻiai haʻane fakamatalá, naʻe fekauʻi ʻe ʻEmipola Sālesi V ʻa e tokotaha fakaleleí ke ne hā ʻi he ʻao ʻo e ʻasemipilī, pe fakataha fakaʻemipaeá, ʻi Worms. Ko e fononga ʻaho ʻe 15 ʻa Lūtelo mei Wittenberg ki Worms ʻi ʻEpeleli 1521 naʻe hangē ia ha laka fakamaʻalalí. Naʻe ʻiate ia ʻa e poupou ʻa e kakaí, pea ko e kakai ʻi he feituʻu kotoa pē naʻa nau loto ke sio kiate ia.

ʻI Worms, naʻe tuʻu ai ʻa Lūtelo ʻi he ʻao ʻo e ʻemipolá, ko e kau pilinisí, mo e talafekau fakatuʻitapú. Naʻe fehangahangai ʻa Jan Hus mo ha keisi tatau ʻi Constance ʻi he 1415 pea naʻe tutu ia ʻi ha pou ʻakau. ʻI he fakamamaʻu kiate ia he taimi ko ení ʻa e mata ʻa e siasí mo e ʻemipaeá, naʻe fakafisi ʻa Lūtelo ke fakafisingaʻi ʻa e meʻa naʻá ne tohí kae ʻoua kuo fakamoʻoniʻi ʻe hono kau fakafepakí mei he Tohitapú naʻá ne hala. Ka naʻe ʻikai ha taha naʻe lava ke ne feʻauhi mo ʻene manatuʻi ʻa e ngaahi Konga Tohitapú. Ko e pepa naʻe ui ko e Tuʻutuʻuni ʻo Worms naʻe ʻomai ai ʻa e ola ʻo e keisí. Naʻe talaki ai ko Lūteló ko ha faihia pea naʻe tapui ʻa ʻene ngaahi tohí. ʻI hono tuʻusi ʻe he tuʻitapú mei he siasí pea fakahaaʻi ko ha tokotaha faihia ʻe he ʻemipolá, naʻá ne ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmaki fakatupu mate ʻi he taimi ko iá.

Naʻe hoko mai leva ai ha meʻa ʻa ia naʻe fakaofo pea taʻeʻamanekina. ʻI heʻene fononga ʻo foki ki Wittenberg, naʻe maʻu ai ʻa Lūtelo ʻi ha puke fakamālohi fakangalingali ʻa ia naʻe fokotuʻutuʻu ʻe he tokotaha lelei ko Frederick ʻo Saxony. Naʻe ʻave heni ʻa Lūtelo ʻo ʻikai ala aʻu ki ai ʻa hono ngaahi filí. Naʻe ʻave fakafufū ʻa Lūtelo ki he kāsolo Wartburg mamaʻo, ʻa ia naʻá ne tuku kava ai ʻo ne ʻai ha hingoa foʻou—ʻa ia ko ha naite naʻe ui ko Junker Jörg.

Fiemaʻu Lahi ʻa e Tohitapu Sepitemá

ʻI he māhina ʻe hongofulu hokó, naʻe nofo ai ʻa Lūtelo ʻi he kāsolo Wartburg ko ha tokotaha hola mei he ʻemipolá mo e tuʻitapú fakatouʻosi. Ko e tohi Welterbe Wartburg ʻoku fakamatala ai “ko e taimi ʻi Wartburg naʻe ʻi he lotolotonga ia ʻo e vahaʻa taimi fua lahi mo faʻu meʻa lahi taha ʻo ʻene moʻuí.” Ko e taha ʻo ʻene ngaahi lavameʻa lahi tahá, ko e liliu ʻo e konga tohi ʻa ʻIlesimasi ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Kalisí ki he faka-Siamané, naʻe fakakakato ʻi ai. ʻI hono pulusi ʻi Sepitema 1522 ʻo ʻikai fakahaaʻi ko Lūtelo ʻa hono tokotaha liliú, naʻe ʻiloa ʻa e tohí ni ko e Tohitapu Sepitemá. Ko hono totongí ko e paʻanga Netaleni ʻe 1 1/2​—ko e tatau ia ʻo e vāhenga ʻi he taʻú ki ha sevāniti tauhi ʻapi. Ka neongo ia, ko e fiemaʻu ʻo e Tohitapu Sepitemá naʻe lahi ʻaupito. ʻI he māhina pē ʻe 12, naʻe pulusi ai ʻa e tatau ʻe 6,000 ʻi he pulusinga ʻe ua, ʻo ʻikai siʻi hifo he pulusinga ʻe 69 naʻe hoko atu lolotonga ʻa e taʻu ʻe 12 hoko maí.

ʻI he 1525, naʻe mali ai ʻa Mātini Lūtelo mo Katharina von Bora, ko ha tāupoʻou ki muʻa. Naʻe pōtoʻi ʻa Katharina ʻi hono fakalele ʻa e ngaahi meʻa fakaʻapí pea naʻá ne malava ʻo fakahoko ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa hono husepānití ʻi heʻene nima-homó. Ko e ʻapi ʻo Lūteló naʻe hoko ʻo kau ki ai, ʻikai ko ha uaifi pē mo e fānau ʻe toko ono, ka ko e ngaahi kaumeʻa foki, kau mataotao, mo e kau kumi hūfanga. ʻI he konga ki mui ʻo ʻene moʻuí naʻe aʻu ai ʻa e ongoongoa ʻa Lūtelo ko ha tokotaha faleʻí ki he tuʻunga ko e kau mataotao ʻa ia ko e kau fakaafe ʻi hono falé naʻa nau mateuteu mo e peni mo e pepa ke hiki ʻa ʻene ngaahi fakamatalá. Ko e ngaahi nouti ko ení naʻe fakatahaʻi ia ʻi ha tānekinga naʻe fakakaveinga ko e Luthers Tischreden (Talanoa ʻa Lūtelo ʻi he Tēpilé). ʻI ha taimi, naʻá ne hokosia ha vilo ʻi he lea faka-Siamané ʻo fika ua ki he vilo ʻa e Tohitapú.

Tokotaha Liliu Talēnitiʻia mo e Tokotaha Faʻu-Tohi ke Lahi

ʻI he 1534, naʻe ʻosi ai hono liliu ʻe Lūtelo ʻa e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú. Naʻá ne maʻu ʻa e malava ke ʻai ke palanisi ʻa e sīpingá, toe fakamamafaʻí, mo e ngaahi foʻi leá. Ko hono olá ko ha Tohitapu ʻa ia naʻe mahino ki he kakai lāuvalé. ʻI he fakamatala ki heʻene founga liliú, naʻe tohi ʻe Lūtelo: “ʻOku totonu ke tau fehuʻi ki he faʻeé ʻi hono ʻapí, ko e fānaú ʻi he halá mo e tangata lāuvalé ʻi he māketí, pea siofi leva honau ngutú ke ʻiloʻi ʻa e anga ʻo ʻenau talanoá pea toki liliu leva ʻo fakatatau ki ai.” Ko e Tohitapu ʻa Lūteló naʻe tokoni ia ki hono fakatoka ʻa e makatuʻunga ki ha lea pau kuo tohi ʻa ia naʻe hoko ʻo tali ʻi Siamane kotoa.

Ko e talēniti ʻo Lūtelo ʻi he tuʻunga ko ha tokotaha liliú naʻe fakatahaʻi ia mo e pōtoʻi ʻi he tuʻunga ko ha tokotaha faʻu-tohí. ʻOku pehē tokua naʻá ne hiki ha fakamatala ʻi he uike ʻe ua kotoa pē ʻi he kotoa ʻo ʻene taʻu ngāue ʻi he moʻuí. Ko e niʻihi ʻo e ngaahi tohí ni naʻe fai ai ʻa e fakakikihi ʻo hangē pē ko honau tokotaha faʻú. Kapau ko ʻene muʻaki ngaahi tohí naʻe fefeka ʻi hono sīpingá, naʻe ʻikai holo hifo ia ʻi he taʻumotuʻa ange ʻa Lūteló. Ko ʻene ngaahi ʻēsei ki muí naʻe hoko ia ʻo fakautuutu ange ʻa ʻene fefeká. Fakatatau ki he Lexikon für Theologie und Kirche, ko e ngaahi tohi ʻa Lūteló ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e “tōtuʻa ʻo ʻene ʻitá” pea mo ha “siʻi ʻa e anga-fakatōkilaló mo e ʻofá,” pea pehē foki ki ha “ongoʻi mālohi ʻo e fiemaʻu ke fai ʻene ngāué.”

ʻI he taimi naʻe mapuna hake ai ʻa e Tau ʻa e Kakai Māʻulaló pea fonu ʻi he toto ʻa e ngaahi feituʻu puleʻi fakapilinisí, naʻe ʻeke ai kia Lūtelo fekauʻaki mo ʻene fakakaukau ki he angatuʻú. Naʻe maʻu ʻe he kakai māʻulaló ha tupuʻanga totonu ki he lāunga fekauʻaki mo honau ngaahi ʻeiki maʻu tofiʻá? Naʻe ʻikai ke feinga ʻa Lūtelo ke tauhi maʻu ʻa e poupou mei he tokolahí ʻaki ʻene fai ha tali ʻa ia naʻe lelei ki he tokolahí. Naʻá ne tui ko e kau sevāniti ʻa e ʻOtuá ʻoku totonu ke nau talangofua ki he faʻahinga ʻi he tuʻunga mafaí. (Loma 13:1) ʻI ha fakafuofua fakahangatonu, naʻe pehē ai ʻe Lūtelo ko e angatuʻú ʻoku totonu ke lōmia mālohi ia. “Tuku ki ha tokotaha pē te ne malavá ke ne hokaʻi, taaʻi, tāmateʻi,” ko ʻene leá ia. Naʻe fakamatala ʻa Hanns Lilje ko e tali ko ení naʻe mole ai meia Lūtelo “ʻa ʻene manakoa laulōtaha ʻi he haʻohaʻonga ʻo e kakai ʻa ia naʻá ne maʻu ki muʻa aí.” ʻIkai ko ia pē, ko e ngaahi ʻēsei ʻa Lūtelo ki mui fekauʻaki mo e kau Siu ko ia naʻa nau fakafisi ke liliu ki he lotu faka-Kalisitiané, tautefito ki he On the Jews and Their Lies, kuo fakatupunga ai ʻa e tokolahi ke nau fakakalasi ʻa e tokotaha faʻu-tohí ko e tokotaha fakafepaki ki he kau Siú.

Koloa Tukufakaholo ʻa Lūteló

Ko e Fakalelei-Lotú, ʻa ia naʻe fakaʻaiʻai ʻe he kau tangata hangē ko Lūteló, Kalavini, mo Zwingli, naʻe iku ai ki ha faʻunga ʻo ha fakaofiofi foʻou ki he lotú naʻe ui ko e tui faka-Palotisaní. Ko e koloa tukufakaholo lahi ʻa Lūtelo ki he tui faka-Palotisaní ko ʻene akonaki tefito ʻo e fakatonuhiaʻi ʻe he tuí. Ko e tuʻunga mafai taki taha ʻo Siamané naʻá ne poupouʻi ʻa e tui faka-Palotisaní pe ko e tui faka-Katoliká. Ko e tui faka-Palotisaní naʻe mafola ia peá ne maʻu ʻa e poupou ʻa e tokolahi ʻi Sikenitinēvia, Suisalani, ʻIngilani, mo Netaleni. ʻI he ʻahó ni ʻoku laui teau miliona ʻa hono kau poupoú.

Ko e tokolahi ʻoku ʻikai te nau kau ʻi he kotoa ʻo e tui ʻa Lūteló ʻoku nau kei fakamāʻolungaʻi ia. Ko e Lepupilika Temokalati Siamane ki muʻá, ʻa ia naʻe ʻi loto ʻi hono kauʻāfonuá ʻa Eisleben, Erfurt, Wittenberg, mo Wartburg, naʻá ne kātoangaʻi ʻi he 1983 ʻa e ʻaho fakamanatu hono 500 ʻo e ʻaho fāʻeleʻi ʻo Lūteló. Ko e Puleʻanga Sōsialisi ko ení naʻá ne fakahaaʻi ia ko ha tokotaha tuʻu-ki-muʻa ʻi he hisitōlia mo e anga fakafonua ʻa Siamané. ʻIkai ngata aí, ko ha teolosia Katolika ʻo e 1980 tupú naʻá ne fakanounou ʻa e maongo ʻa Lūteló peá ne fakamatala: “Kuo ʻikai ha taha naʻe hoko mai ʻi he hili ʻa Lūteló ʻe lava ke ne feʻauhi mo ia.” Naʻe tohi ʻe Palōfesa Aland: “ʻI he taʻu taki taha ʻoku ʻi ai ʻo ʻikai siʻi hifo he ʻū tohi foʻou ʻe 500 ʻo kau kia Mātini Lūtelo mo e Fakalelei-Lotú—pea ʻoku pulusi ia ʻi he meimei ngaahi lea lalahi kotoa ʻa e māmaní.”

Naʻe maʻu ʻe Mātini Lūtelo ha ʻatamai māsila, ko ha manatu anga-kehe, ko ha mataotao ʻi he ngaahi foʻi leá, pea ko ha tokotaha faʻa ngāue fua lahi ia. Naʻá ne toe taʻekātaki foki mo manuki, pea naʻá ne tali mālohi ki he meʻa naʻá ne vakai ki ai ko e mālualoí. ʻI heʻene ʻi he ngaahi houa fakaʻosi ʻo ʻene moʻuí ʻi Eisleben ʻi Fepueli 1546, naʻe ʻeke ange ʻe he ngaahi kaumeʻá kia Lūtelo pe ʻokú ne tuʻumaʻu ai pē ʻi he fekauʻaki mo e ngaahi tui naʻá ne akoʻi ki he niʻihi kehé. “ʻIo,” ko ʻene talí ia. Naʻe mate ʻa Lūtelo, ka ʻoku kei pipiki ʻa e tokolahi ki he ngaahi tui ko iá.

[Fakatātā ʻi he peesi 27]

Naʻe fakafepakiʻi ʻe Lūtelo ʻa e fakatau atu ʻo e ʻitulisēsiá

[Maʻuʻanga]

Mit freundlicher Genehmigung: Wartburg-Stiftung

[Fakatātā ʻi he peesi 28]

Naʻe fakafisi ʻa Lūtelo ke fakafisingaʻi ʻa e meʻa naʻá ne tohí kae ʻoua kuo fakamoʻoniʻi ʻe hono kau fakafepakí mei he Tohitapú naʻá ne hala

[Maʻuʻanga]

From the book The Story of Liberty, 1878

[Fakatātā ʻi he peesi 29]

Ko e loki ʻo Lūtelo ʻi he Kāsolo Wartburg, ʻa ia naʻá ne liliu ai ʻa e Tohitapú

[Maʻuʻanga]

Ongo taá fakatouʻosi: Mit freundlicher Genehmigung: Wartburg-Stiftung

[Maʻuʻanga ʻo e tā ʻi he peesi 26]

From the book Martin Luther The Reformer, 3rd Edition, published by Toronto Willard Tract Depository, Toronto, Ontario

[Maʻuʻanga ʻo e tā ʻi he peesi 30]

From the book The History of Protestantism (Vol. I)

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share