LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • w05 5/1 p. 23-28
  • Neongo ʻa e Vaivaí, ʻOku Ou Mālohi

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Neongo ʻa e Vaivaí, ʻOku Ou Mālohi
  • Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2005
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • Fiefia ʻi he ʻOfa ʻa e ʻOtuá
  • Fehangahangai mo e Manuki mo e Fakafepaki
  • Kapa ʻe he Ngaahi Kongakau ʻa Hitilaá ʻa ʻAositulia
  • Ki ha Kemi Fakamamahi
  • “Te U Fanaʻi Koe”
  • Tukuange Taʻeʻamanekina
  • Toi ʻi he Ngaahi Moʻungá
  • Ko e Mālohi ʻo Sihová “ʻOku Hoko ʻo Haohaoa ʻi he Vaivaí”
  • ʻI he Tokoni ʻa Sihová, Naʻa Mau Hao Moʻui Ai ʻi he Founga-Pule Fakaaoaó
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2007
  • Ko ha Fiefia ē ke Nofo ʻi he Tēpile ʻa Sihová!
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1992
  • Falala ki he Tokanga ʻOfa ʻa Sihová
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2004
  • KO E HĀ ʻE LAVA KE U TOTONGI KIA SIHOVA? ●
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2009
Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2005
w05 5/1 p. 23-28

Talanoa ki he Moʻuí

Neongo ʻa e Vaivaí, ʻOku Ou Mālohi

FAKAMATALA FAI ʻE LEOPOLD ENGLEITNER

Naʻe tohoʻi hake ʻe he ʻōfisa SS ʻene pekenené, ʻo fokotuʻu ia ki hoku ʻulú, pea ʻeke mai: “ʻOkú ke mateuteu ke mate? Te u fanaʻi koe koeʻuhí heʻikai moʻoni pē lava ke ke liliu koe.” “ʻOku ou mateuteu ki ai,” ko ʻeku leá ia, ʻo feinga ke tauhi hoku leʻó ke totoka. Naʻá ku teuteu, kuikui hoku matá, pea tatali kiate ia ke ne fana, ka naʻe ʻikai ke hoko ha meʻa. “ʻOkú ke fuʻu sesele ʻaupito ke mate!” ko ʻene kailá ia, ʻi hono toʻo ʻa e meʻafaná mei hoku manifí. Naʻe anga-fēfē ʻeku iku ki ha tuʻunga faingatāmaki peheé?

NAʻE fāʻeleʻi au ʻi Siulai 23, 1905, ʻi he kolo ko Aigen-Voglhub, ʻoku tuʻu ʻi he ʻOtu Moʻunga ʻi ʻAosituliá. Ko e foha lahi taha au ʻo ha tokotaha ngāue fahi papa pea ko ʻeku faʻeé ko e ʻofefine ia ʻo ha tokotaha faama ʻi he feituʻú. Naʻe masiva ʻa ʻeku ongo mātuʻá ka ko e ongo meʻa ngāue mālohi kinaua. Naʻá ku nofo ʻi he ngaahi taʻu ʻo ʻeku tupu haké ʻi Bad Ischl, ofi ki Salzburg, ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi anovai fakaʻofoʻofa ki he mamatá mo e ngaahi moʻunga fakaofo.

ʻI heʻeku kei siʻí, naʻá ku faʻa fakakaukau ai fekauʻaki mo e ngaahi fakamaau taʻetotonu ʻi he moʻuí, ʻo ʻikai koeʻuhi pē naʻe masiva ʻa hoku fāmilí, ka koeʻuhí foki naʻá ku faingataʻaʻia ʻi he piko ʻo e hui-tuʻá ʻa ia naʻe fanauʻi au mo ia. Ko e langa tuʻa naʻe fakatupunga ʻi he tuʻungá ni naʻá ne ʻai ke ʻikai meimei malava ke u tuʻu hangatonu. ʻI he ʻapiakó, naʻe ʻikai fakaʻatā ke u kau ki he ngaahi sipotí pea naʻá ku hoko ai ko ha tāketi ʻo e manukí ʻi he lotolotonga ʻo hoku kaungā kalasí.

ʻI he ngataʻanga ʻo e Tau I ʻa Māmaní, taimi nounou ki muʻa ke u taʻu 14, naʻá ku fakapapauʻi ai kuo taimi ke kumi ha ngāue koeʻuhí ke kalofi ai ʻa e masivá. Naʻá ku ʻaungalua maʻu pē ʻi he fiekaiá, pea naʻe fakavaivaiʻi au ʻe he ngaahi vahaʻa taimi ʻo e mofi lahi naʻe fakatupunga ʻe he fulū faka-Sipeiní, ʻa ia naʻá ne tāmateʻi ʻa e laui miliona. “Ko e hā ha ʻaonga ʻe lava ke mau maʻu mei ha tokotaha ngāvaivai hangē ko koé?” ko e anga ia ʻo e tali ʻa e tokolahi taha ʻo e kau fāmá ki heʻeku kole ngāué. Kae kehe, naʻe haea au ʻe ha tokotaha faama anga-lelei ʻe taha.

Fiefia ʻi he ʻOfa ʻa e ʻOtuá

Neongo ko e Fineʻeikí ko ha Katolika līʻoa, naʻe tātātaha pē ke u ʻalu ki he lotú, tautefito koeʻuhí ko ʻeku tamaí naʻá ne maʻu ha fakakaukau ʻatā ki he meʻa fakalotú. Kiate aú, naʻe fakahohaʻasi au ʻe he lotu ki he ngaahi ʻīmisí, ʻa ia naʻe failahia ʻi he Siasi Katolika Lomá.

ʻI he ʻaho ʻe taha ʻi ʻOkatopa 1931, naʻe kole mai ai ʻe ha kaumeʻa kiate au ke u ʻalu mo ia ki ha fakataha fakalotu naʻe fai ʻe he Kau Ako Tohi Tapú, hangē ko ia naʻe uiʻaki ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová he taimi ko iá. ʻI aí, naʻe ʻomai ai kiate au ʻa e ngaahi tali Fakatohitapu ki he ngaahi fehuʻi mahuʻinga hangē ko ení: ʻOku fakahōifua ki he ʻOtuá ʻa e lotu ki he ʻīmisí? (Ekisoto 20:​4, 5) ʻOku ʻi ai moʻoni ha afi ʻo heli? (Koheleti 9:5) ʻE toe fokotuʻu hake ʻa e kau maté?—Sione 5:​28, 29.

Ko e meʻa naʻe maongo lahi taha kiate aú ko e moʻoniʻi meʻa ko ia ʻo e ʻikai ke fakamolemoleʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi tau lingitotoʻiá, neongo ai pē kapau ʻoku pehē ko e tau ʻi Hono huafá. Naʻá ku ʻiloʻi ai ko e “ʻOtua ko e ʻOfa” pea ʻoku ʻi ai hono huafa māʻolunga, ko Sihova. (1 Sione 4:8; Sāme 83:18) Naʻá ku fiefia ʻi hono ʻiloʻi fakafou ʻi he Puleʻanga ʻo Sihová, ʻe malava ai ʻa e tangatá ke moʻui taʻengata ʻi he fiefia ʻi ha palataisi ʻi māmani lahi. Naʻá ku toe ʻiloʻi ai ʻa e ʻamanaki fakaofo ʻoku ʻatā ki he niʻihi ʻo e faʻahinga ʻo e tangata angahalaʻiá ʻa ia kuo fili ʻe he ʻOtuá ke nau ngāue fakataha mo Sīsū ʻi he Puleʻanga fakahēvani ʻo e ʻOtuá. Naʻá ku mateuteu ke foaki ʻa hoku kotoá maʻá e Puleʻanga ko iá. Ko ia ai, ʻi Mē 1932, naʻá ku papitaiso ai ʻo hoko ko e taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Naʻe fiemaʻu ʻi he sitepu ko iá ʻa e loto-toʻa, ʻi he fakakaukau atu ki he tomuʻa fehiʻa fakalotu naʻe hoko lahi ʻi he taimi ko ia naʻe fefeka ai ʻa e Katoliká ʻi ʻAosituliá.

Fehangahangai mo e Manuki mo e Fakafepaki

Naʻe mamahi ʻaupito ʻeku ongo mātuʻá ʻi he taimi naʻá ku mavahe ai mei he siasí, pea naʻe vave hono fakamafola ʻe he pātelé ʻa e ongoongo ko iá mei he tuʻuʻanga malangá. Naʻe ʻaʻanu ʻa e ngaahi kaungāʻapí ʻi he kelekelé ʻi muʻa ʻiate au ke fakahaaʻi ʻenau manukí. Ka neongo ia, naʻá ku fakapapauʻi ke kau ki he tuʻunga ʻo e kau faifekau taimi-kakató, pea naʻá ku kamata tāimuʻa ʻi Sanuali 1934.

Naʻe hoko ʻa e tuʻunga fakapolitikalé ʻo fakautuutu ʻene fefeká koeʻuhi ko e tākiekina mālohi naʻe maʻu ʻe he faʻahi Nasí ʻi homau vahefonuá. Lolotonga hoku ngaahi ʻaho tāimuʻa ʻi he Teleʻa Styrian ʻo Enns, naʻe tuli holo maʻu pē au ʻe he kau polisí, pea naʻe pau ke u hoko ʻo ‘fakapotopoto hangē ko ha ngatá.’ (Mātiu 10:16) Mei he 1934 ki he 1938, naʻe hoko ai ʻa e fakatangá ko ha konga tuʻumaʻu ʻo ʻeku moʻui fakaʻahó. Neongo naʻá ku taʻemaʻungāue, naʻe fakaʻikaiʻi meiate au ʻa e totongi ki he taʻemaʻungāué, pea naʻe tauteaʻi au ki he ngaahi ngāue pōpula taimi nounou mo e taimi lōloa ange ʻo tuʻo fā koeʻuhi ko ʻeku ngāue fakamalangá.

Kapa ʻe he Ngaahi Kongakau ʻa Hitilaá ʻa ʻAositulia

ʻI Maʻasi 1938, naʻe kapa ai ʻe he ngaahi kongakau ʻa Hitilaá ʻa ʻAositulia. ʻI loto ʻi ha ngaahi ʻaho siʻi, naʻe puke ai ʻo laka hake he kakai ʻe toko 90,000—ko e peseti nai ia ʻe 2 ʻo e tokolahi ʻo e kakai lalahí—ʻo ʻave ki he ngaahi pilīsoné mo e ngaahi kemi fakamamahí, ʻo tukuakiʻi ki he fakafepaki ki he pule faka-Nasí. Naʻe teuteu ʻi ha tuʻunga ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ki he meʻa naʻe hoko maí. ʻI he faʻahitaʻu māfana ʻo e 1937, naʻe fai ai ʻe he ngaahi mēmipa tokolahi ʻo e fakatahaʻanga naʻá ku ʻuluaki ʻi aí ha fononga pasikala ʻi he kilomita ʻe 350 ki Prague ke maʻu ha fakataha-lahi fakavahaʻapuleʻanga. Naʻá ku fanongo ai ki he ngaahi tuʻunga fakamamahi naʻe fakahoko ki homau ngaahi kaungātui ʻi Siamané. ʻOku hā mahino, ko kimautolu eni ʻe hoko mai ki aí.

Mei he ʻaho naʻe tūʻuta ai ʻa e ngaahi kongakau ʻa Hitilaá ʻi ʻAosituliá, naʻe fakamālohiʻi ai ke fai fakapulipuli ʻa e ngaahi fakataha mo e ngāue fakamalanga ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Neongo naʻe ʻomai fakafufū ʻa e ʻū tohi Fakatohitapú fou mai ʻi he kauʻāfonua Suisalaní, naʻe ʻikai ke feʻunga ia ki he tokotaha kotoa. Ko ia ai, naʻe pulusi fakapulipuli ʻa e ʻū tohí ʻe he ngaahi kaungā Kalisitiane ʻi Viená. Naʻá ku faʻa ngāue ko ha talafekau, ʻi hono ʻave ʻa e ʻū tohí ki he Kau Fakamoʻoní.

Ki ha Kemi Fakamamahi

ʻI ʻEpeleli 4, 1939, naʻe puke ai au mo e kaungā Kalisitiane ʻe toko tolu ʻe he Kesitapó lolotonga ʻemau kātoangaʻi ʻa e Fakamanatu ʻo e pekia ʻa Kalaisí ʻi Bad Ischl. Naʻe ʻave kā kotoa ai kimautolu ki he ʻuluʻi ʻapitanga polisi Fakavahefonua ʻi Linz. Ko ʻeku ʻuluaki heka kaá ia, ka naʻá ku fuʻu hohaʻa ʻaupito ʻo ʻikai te u fiefia ai. ʻI Linz, naʻe fakamoʻulaloaʻi ai au ki ha ngaahi fakaʻekeʻeke fakamamahi hokohoko, ka naʻe ʻikai te u tukuange ʻa ʻeku tuí. ʻI he māhina ʻe nima ki mui, naʻe ʻave ai au ki he ʻao ʻo e fakamaauʻanga ʻeke ʻi he konga ʻi ʻOlunga ʻo ʻAosituliá. ʻI he taʻeʻamanekiná, naʻe ʻikai toe hoko atu ʻa e ngaahi meʻa naʻe fai kiate au ʻi he tuʻunga ko e faihiá; neongo naʻe ʻikai ko e ngataʻanga ia ʻo hoku ʻahiʻahi fakamamahí. ʻI he lolotonga ʻa e taimi ko ení, naʻe ʻave ai ʻa e toko tolu kehé ki he ngaahi kemi fakamamahí, ʻa ia naʻa nau mate ai, ʻi heʻenau faitōnunga ai pē ʻo aʻu ki he ngataʻangá.

Naʻe puke ʻo fakahū pilīsone au, pea ʻi ʻOkatopa 5, 1939, naʻe fakahaaʻi mai ai ʻe ʻave au ki he kemi fakamamahi Buchenwald ʻi Siamané. Naʻe fakatatali mai ha lēlue makehe kia kimautolu kau pōpulá ʻi he tauʻanga lēlue Linz. Naʻe maau ʻi he lēlué ha ngaahi loki feʻunga mo e toko ua. Ko e tangata naʻe ʻi he kiʻi lokí mo aú ko e kōvana ko ia ki muʻa ʻi he konga ki ʻOlunga ʻo ʻAosituliá, ko Dr. Heinrich Gleissner.

Naʻá ku kamata fai ai ha talanoa mahuʻinga mo Dr. Gleissner. Naʻá ne mahuʻingaʻia moʻoni ʻi hoku tuʻunga faingataʻá peá ne ʻohovale he naʻa mo e lolotonga ʻo e taimi ʻo ʻene kei maʻu hono lakangá, naʻe fehangahangai ai ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova taʻefaʻalaua mo e ngaahi palopalema fakalao ʻi hono vahefonuá. Naʻá ne lea ʻi he fakaʻiseʻisa: “ʻE Mr. Engleitner, heʻikai lava ke u fakatonutonu ʻa e fehālaakí, ka ʻoku ou loto ke kole fakamolemole atu. ʻOku hā ngali naʻe halaia homau puleʻangá ʻi he ʻikai fakahoko ʻa e fakamaau totonú. Kapau ʻe faifai ange peá ke fiemaʻu ha tokoni, te u mātuʻaki loto-lelei ke fai ha meʻa pē te u malavá.” Naʻá ma toe fetaulaki hili ʻa e taú. Naʻá ne tokoniʻi ai ke u maʻu ha vāhenga mālōlō mei he puleʻangá ki hono maʻukovia ʻe he kau Nasí.

“Te U Fanaʻi Koe”

ʻI ʻOkatopa 9, 1939, naʻá ku aʻu ai ki he kemi fakamamahi ʻi Buchenwald. Taimi nounou mei ai, naʻe fakahā ai ki he tokotaha tokangaʻi ʻo e pilīsoné naʻe kau ha Fakamoʻoni ʻi he lotolotonga ʻo e kau hū foʻoú, pea naʻá ku hoko ai ko ʻene tāketí. Naʻá ne haha anga-fītaʻa au. Pea ʻi he hili ʻene ʻiloʻi ʻe ʻikai lava ke ne ʻai ke u tukuange ʻeku tuí, naʻá ne pehē mai: “Te u fanaʻi koe, Engleitner. Ka ki muʻa ke u fai iá, te u tuku atu ke ke tohi ha kaati lea māvae ki hoʻo ongo mātuʻá.” Naʻá ku fakakaukau ki ha ngaahi foʻi lea fakafiemālie ʻe lava ke u tohi ki heʻeku ongo mātuʻá, ka ʻi he taimi kotoa pē naʻá ku fokotuʻu ai ʻa e pení ki he pepá, naʻá ne taaʻi hoku kiaʻinima toʻomataʻú ʻo fakatupunga ai ke u takohi noaʻia. Naʻá ne lea kakae: “He sesele moʻoni ē! ʻOku ʻikai lava ke ne tohiʻi naʻa mo ha foʻi laine hangatonu ʻe ua. Ka ʻoku ʻikai taʻofi ia ʻe he meʻa ko iá mei hono lau ʻa e Tohi Tapú, ʻikai ko ia?”

Ko hono hokó naʻe tohoʻi hake ʻe he tokotaha ʻokú ne tokangaʻi ʻa e pilīsoné ʻa ʻene pekenené, ʻo fokotuʻu ia ki hoku ʻulú, pea ʻai au ke u tui te ne fana, hangē ko ia naʻá ku fakamatalaʻi ʻi he kamata ʻo e talanoa ko ení. Naʻá ne fakamālohiʻi leva au ki ha kiʻi loki feʻefiʻefihi. Naʻe pau ai ke u tuʻu pē ʻi he poó kotoa. Ka neongo ia naʻe ʻikai mei malava ke u mohe, koeʻuhi naʻe felāngaaki hoku sinó. “Ko e mate ki ha faʻahinga lotu fakaseselé ko ha fakamole taimi moʻoni ia!” ʻa e “fakafiemālie” pē taha naʻe fai mai ʻe hoku ngaahi kaungā nofo ʻi he kiʻi lokí. Ko Dr. Gleissner naʻá ne ʻi he kiʻi loki hoko mai kiate aú. Naʻá ne fanongo ki he meʻa naʻe hokó peá ne pehē ʻi he loto-hohaʻa, “Ko e fakatangaʻi ʻo e kau Kalisitiané ʻoku toe eʻa hake hono tuʻunga fulikivanú!”

ʻI he faʻahitaʻu māfana ʻo e 1940, naʻe tuʻutuʻuni ai ki he kau pōpula kotoa pē ke nau līpooti ki ha ngāue ʻi he keliʻanga maká ʻi ha ʻaho Sāpate, neongo naʻa mau faʻa mālōlō ʻi he ngaahi ʻaho Sāpaté. Ko ha ngāue eni ke fakafepakiʻi ʻaki ʻa e “ngaahi ngāue hala” ʻa e kau pōpula ʻe niʻihi. Naʻe tuʻutuʻuni ai ke mau fetuku ʻa e ngaahi fuʻu maka lalahi mei he keliʻanga maká ki he kemí. Naʻe feinga ʻa e ongo pōpula ʻe toko ua ke hili ha fuʻu maka lahi ʻi hoku tuʻá, pea naʻá ku meimei patū ki lalo ʻi heʻene mamafá. Kae kehe, ko Arthur Rödl, ʻa e Lagerführer (supavaisa ʻi he kemí) naʻe ilifiaʻí, naʻá ne fakahaofi taʻeʻamanekina au. ʻI he sio ki heʻeku ngaahi feinga mamahi ke hiki ʻa e fuʻu maká, naʻá ne pehē mai kiate au: “ʻE ʻikai ʻaupito lava ke ke aʻu ki he kemí mo e fuʻu maka ko ena ho tuʻá! Tuku leva ia ki lalo!” Ko ha tuʻutuʻuni ia naʻá ku fiefia ke talangofua ki ai. Naʻe tuhu leva ʻa Rödl ki ha maka naʻe siʻisiʻi ange, ʻo ne pehē mai: “Toʻo hake ʻa e taha ko eé ʻo ʻomi ia ki he kemí. ʻOku faingofua ange ia ke fua!” Hili iá, ʻi he hanga hake ki homau supavaisá, naʻá ne tuʻutuʻuni ki ai: “Tuku ʻa e Kau Ako Tohi Tapú ke nau foki ki honau ngaahi nofoʻangá. Kuo feʻunga ʻenau ngāue ki he ʻaho ʻe tahá!”

ʻI he ngataʻanga ʻo e ʻaho ngāue taki taha, naʻá ku fiefia maʻu pē ai ke feohi mo hoku fāmili fakalaumālié. Naʻe ʻi ai ʻemau ngaahi fokotuʻutuʻu ki hono tufa ʻa e meʻakai fakalaumālié. Naʻe tohiʻi ʻe ha tokoua ha veesi Tohi Tapu ʻi ha kiʻi lauʻipepa pea ʻave holo ia ki he niʻihi kehé. Naʻe toe ʻomai fakafufū ha Tohi Tapu ki he kemí. Naʻe veteki ia ʻo vahevahe ki he ngaahi tohi tāutaha. Naʻe tuku mai kiate au ʻo feʻunga mo e māhina ʻe tolu ʻa e tohi Siopé. Naʻá ku fūfuuʻi ia ʻi hoku sitōkení. Naʻe tokoniʻi au ʻe he talanoa kia Siopé ke u hanganaki tuʻumaʻu ai pē.

Faifai atu pē, ʻi Maʻasi 7, 1941, naʻá ku kau ai ki ha fuʻu kau fononga naʻe hiki ki he kemi fakamamahi Niederhagen. Naʻe hoko ai ʻo kovi ange ʻa hoku tuʻungá ʻi he ʻaho ki he ʻaho. ʻI he ʻaho ʻe taha, naʻe tuʻutuʻuni ai kiate au mo e ongo tokoua ke mau faʻo ʻa e ngaahi meʻangāué ki he ngaahi puha papa. Hili hono fai iá, naʻa mau foki ai mo ha kulupu kehe ʻo e kau pōpulá ki he ngaahi nofoʻanga sōtiá. Naʻe fakatokangaʻi ai ʻe ha tangata SS ʻa ʻeku māmālie atu ʻi muí. Naʻá ne hoko ai ʻo ʻita lahi ʻo ne ʻakahi lahi au mei mui taʻehafakatokanga, ʻo fakatupunga ai ʻa e lavea lahi. Naʻe lahi fakaʻulia ʻa e langá, ka neongo ʻa e langá naʻá ku ʻalu ki he ngāué ʻi he ʻaho hono hokó.

Tukuange Taʻeʻamanekina

ʻI ʻEpeleli 1943, naʻe iku ai ʻo fai ʻa e fetukutuku ʻosi mei he kemi Niederhagen. Hoko atu aí, naʻe ʻave ai au ki he kemi mate ʻi Ravensbrück. ʻI Sune 1943 leva, naʻe tuku taʻeʻamanekina mai ai kiate au ʻa e faingamālie ʻo hano tukuange mei he kemi fakamamahí. ʻI he taimi ko ení, naʻe ʻikai fakatuʻunga ʻa e tukuangé ʻi haʻaku fakaʻikaiʻi ʻa ʻeku tuí. Naʻe pau pē ai ke u loto ke fai ha ngāue pōpula ʻi ha faama ʻi he toenga ʻo ʻeku moʻuí. Naʻá ku loto-lelei ke fai ia ke hao ai mei he ngaahi fakalilifu ʻo e kemí. Naʻá ku ʻalu ki he toketā ʻi he kemí ki ha sivi fakaʻosi. Naʻe ʻohovale ʻa e toketaá ke sio mai kiate au. “ʻOi, ʻokú ke kei hoko pē ko e taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová!” ko ʻene kalangá ia. “Ko ia ʻe Toketā,” ko ʻeku talí ia. “Sai, ʻi he tuʻunga ko iá ʻoku ʻikai te u sio ki ha ʻuhinga ke tukuange ai koe. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻe hoko ko ha meʻa fakafiefia ia ke ʻatā mei ha meʻamoʻui feifeiʻavale hangē ko koé.”

Naʻe ʻikai ko ha fakalahi ʻa ʻene fakamatalá. Ko hoku tuʻunga moʻui leleí naʻe mātuʻaki fakaʻofa moʻoni. Ko hoku kilí naʻe makonga ia ʻi hono kai ʻe he kutú, naʻe hoko hoku ngaahi hahá ke tuli ai hoku telinga ʻe taha, pea naʻe ʻufiʻufi hoku sinó kotoa ʻe he ngaahi lavea naʻe fakapela. Hili ʻa e māhina ʻe 46 ʻo e fusimoʻomó, fiekaia lahi fakaʻulia mo e ngāue pōpulá, naʻe kilo pē ʻe 28 ʻa hoku mamafá. ʻI he tuʻunga ko iá, naʻe tukuange ai au mei Ravensbrück ʻi Siulai 15, 1943.

Naʻe fakafoki au ki hoku kolo tupuʻangá ʻi ha lēlue ʻo ʻikai ke fakafeʻao au ʻe ha kaʻate, pea naʻá ku līpooti ki he ʻuluʻi ʻapitanga Kesitapo ʻi Linz. Naʻe ʻomai ʻe he ʻōfisa Kesitapó ʻeku ngaahi pepa tukuangé pea fakatokanga mai kiate au: “Kapau ʻokú ke fakakaukau ʻoku mau tukuange koé koeʻuhi ke lava ʻo ke vilitaki atu ai pē ʻi hoʻo ngāue fakapulipulí, ʻokú ke maʻuhala ʻi ha tuʻunga fakamamahi! ʻOfa ke tokoniʻi koe ʻe he ʻOtuá kapau te mau maʻu koe ʻi ha taimi ʻokú ke malanga.”

Faifai ange peá u aʻu ki ʻapi! Naʻe ʻikai ke fetongi ʻe heʻeku faʻeé ha meʻa ʻi hoku lokí talu hono ʻuluaki puke au, ʻi ʻEpeleli 4, 1939. Naʻa mo ʻeku Tohi Tapú naʻe tuku fakaava pē ʻi he tēpile ʻi hoku veʻe mohengá! Naʻá ku tūʻulutui ʻo fai ha lotu ʻo e fakamālō loto-moʻoni.

Naʻe vave hono vaheʻi au ke ngāue ʻi ha faama ʻi he moʻungá. Ko e tokotaha fāmá, ko haku kaumeʻa ʻi he kei siʻí, naʻe aʻu ʻo ne totongi mai kiate au ha kiʻi vāhenga siʻisiʻi, neongo naʻe ʻikai fakafatongiaʻi ia ke ne fai pehē. Ki muʻa ʻi he taú, naʻe fakangofua au ʻe he kaumeʻa ko ení ke u fufū ha ʻū tohi Fakatohitapu ʻi hono ʻapí. Naʻá ku fiefia ke ngāueleleiʻaki ʻa e kiʻi tukuʻanga tohi ko iá ke maʻu ai ha mālohi fakalaumālie. Naʻe fakalato ʻeku ngaahi fiemaʻú kotoa, pea naʻá ku fakapapauʻi ke tatali ʻi he fāmá kae ʻoua ke ngata ʻa e taú.

Toi ʻi he Ngaahi Moʻungá

Kae kehe, naʻe taimi nounou ʻa e ngaahi ʻaho nonga ko ia ʻo e tauʻatāiná. ʻI he vaeuaʻanga ʻo ʻAokosi 1943, naʻe tuʻutuʻuni ai ke u līpooti ki ha toketā fakakautau ki ha sivi fakafaitoʻo. ʻUluakí, naʻá ne fakahaaʻi naʻe ʻikai te u feʻunga ki ha ngāue longomoʻui koeʻuhi ko e ʻikai sai hoku tuʻá. Kae kehe, ʻi ha uike ki mui ai naʻe fakatonutonu ai ʻe he toketā tatau ʻa e ngaahi ola ʻo ʻene siví ʻo pehē: “Feʻunga ki he ngāue longomoʻui ʻi he laine ʻo e taú.” Naʻe ʻikai lava ke maʻu au ʻi ha taimi ʻe he kau taú, ka ʻi ʻEpeleli 17, 1945, taimi nounou ki muʻa ʻi he ngata ʻa e taú, naʻe iku ʻo maʻu ai au ʻe he kau taú. Naʻe ui ai au ke ngāue ʻi he laine ʻo e taú.

ʻI he mateuteu mo ha ngaahi tokonaki siʻi pē pea mo ha Tohi Tapú, naʻá ku kumi ai ki ha maluʻanga ʻi he ngaahi moʻunga ofi maí. ʻUluakí, naʻá ku malava ke u mohe ʻi tuʻa, ka naʻe liliu ʻa e ʻeá ʻo toe kovi ange, pea naʻe tō ai ha sinou mita ʻe 0.5. Naʻá ku hoko ai ʻo pīponu. Naʻá ku malava ʻo aʻu ki ha kiʻi fale he moʻungá naʻe tuʻu ʻi he meimei mita ʻe 1,200 ʻi ʻolunga he fukahi tahí. ʻI he teteteté, naʻá ku tafu ai ha afi ʻi he tofunangá, peá u malava ai ke fakamāfana mo fakamōmoa hoku valá. ʻI he ongosiá, naʻá ku tō ai ʻo mohe ʻi ha sea ʻi he veʻe tofunangá. ʻIkai fuoloa, naʻá ku ʻā vave hake ʻi he mamahiʻia lahi. Ne u vela! Naʻá ku teka takai holo ʻi he falikí ke tāmateʻi ʻa e uló. Naʻe ʻufiʻufi hoku tuʻá kotoa ʻe he fanga kiʻi mohomoho.

ʻI he tuʻunga fakatuʻutāmaki lahi ʻi hano maʻú, naʻá ku totolo ʻo foki ki he faama ʻi he moʻungá ki muʻa ke mafoa ʻa e atá, ka naʻe fuʻu ilifia ʻa e uaifi ʻo e tangata fāmá ʻo ne fekau ke u mavahe, mo tala mai naʻe fai ha fekumi lahi ke maʻu au. Ko ia naʻá ku ʻalu ai ki heʻeku ongo mātuʻá. ʻUluakí, naʻa mo ʻeku ongo mātuʻá naʻá na toumoua ke tali au, ka naʻe iku ʻona tuku ke u mohe ʻi he tukuʻanga sāfá, pea naʻe faitoʻo ai ʻe he Fineʻeikí ʻa hoku ngaahi laveá. Kae kehe, hili ha ʻaho ʻe ua, naʻe mātuʻaki hohaʻa ʻa ʻeku ongo mātuʻá ʻou fili ai ko e lelei tahá pē ke u toe foki ʻo toi ʻi he ʻotu moʻungá.

ʻI Mē 5, 1945, naʻe fakaʻaaki ai au ʻe ha longoaʻa lahi. Naʻá ku malava ʻo sio ai ki he ngaahi vakapuna ʻa e faʻahi Fakatahatahá ʻoku nau puna māʻulalo. ʻI he mōmeniti ko iá, naʻá ku ʻiloʻi ai kuo liua ʻa e pule ʻa Hitilaá! Naʻe fakaivimālohiʻi au ʻe he laumālie ʻo Sihová ke u kātakiʻi ha ʻahiʻahi lahi ne ʻikai ala tui ki ai. Naʻá ku hokosia ʻa e moʻoni ʻo e ngaahi lea naʻe lēkooti ʻi he Sāme 55:​22, ʻa ia naʻá ne fakafiemālieʻi lahi au ʻi he kamata ʻo hoku ngaahi ʻahiʻahí. Naʻá ku ‘li ʻeku kavengá kia Sihova,’ pea neongo naʻá ku vaivai fakaesino, naʻá ne fakaivia au ʻi heʻeku ʻeveʻeva ʻi he “teleʻa ʻoku maluʻaki ai ʻa Mate.”—Sāme 23:4.

Ko e Mālohi ʻo Sihová “ʻOku Hoko ʻo Haohaoa ʻi he Vaivaí”

Hili ʻa e taú, naʻe foki māmālie ʻa e moʻuí ki he tuʻunga anga-mahení. ʻUluakí, naʻá ku ngāue ai ko ha tokotaha leipa fakataimi ʻi he faama ʻi he moʻungá ʻa e tangata faama ʻa ia ko hoku kaumeʻa. Naʻe toki fakaʻatā au, ʻi he hili ʻa e kau mai ʻa e kau tau U.S. naʻa nau kapa ʻa e fonuá ʻi ʻEpeleli 1946, mei hoku ngafa ke fakahoko ʻa e ngāue pōpula ʻi he ngoueʻangá ʻi he toenga ʻo ʻeku moʻuí.

ʻI he ngataʻanga ʻo e taú, naʻe kamata fai tuʻumaʻu ai ʻe he fanga tokoua Kalisitiane ʻi Bad Ischl mo e vahefonua takatakaí ʻa e ngaahi fakatahá. Naʻa nau kamata malangaʻaki ʻa e mālohi kuo fakafoʻou. Naʻe tuʻuaki mai kiate au ha ngāue ko ha tangata leʻo poʻuli ʻi ha fale ngāue pea naʻá ku malava ai ke hokohoko atu ʻa e tāimuʻá. Naʻe iku ai ʻou nofo ʻi he feituʻu Sā. Wolfgang, pea ʻi he 1949, naʻá ku mali ai mo Theresia Kurz, ʻa ia naʻe ʻi ai ʻene taʻahine ʻi haʻane mali ki muʻa. Naʻá ma nofo fakataha ai ʻo feʻunga mo e taʻu ʻe 32, ʻo aʻu ki he taimi naʻe mate ai hoku uaifi ʻofeiná ʻi he 1981. Naʻá ku tokangaʻi ia ʻo laka hake he taʻu ʻe fitu.

Hili e mate ʻa Theresia, naʻá ku toe foki ai ki he ngāue tāimuʻá, ʻa ia naʻe tokoniʻi ai au ke u fakaakeake mei he ongoʻi lahi ʻo e molé. ʻOku ou ngāue he lolotongá ni ko ha tāimuʻa mo ha mātuʻa ʻi heʻeku fakatahaʻangá ʻi Bad Ischl. Koeʻuhi ʻoku ou ngāueʻaki ʻa e salioté, ʻoku ou tuʻuaki ʻa e ʻū tohi Fakatohitapú pea talanoa ki he kakaí fekauʻaki mo e ʻamanaki ʻo e Puleʻangá ʻi he paʻake Bad Ischl pe ʻi muʻa ʻi hoku ʻapí tonu. Ko e ngaahi fetalanoaʻaki lelei Fakatohitapu ʻoku ou faí ko ha matavai ia ʻo e fiefia lahi kiate au.

ʻI he fakakaukau atu ki he kuohilí, ʻoku lava ke u fakamoʻoniʻi ko e ngaahi hokosia fakalilifu naʻe fakamālohiʻi ke u kātakiʻí naʻe ʻikai te ne fakaʻitaʻi au. Ko e moʻoni, naʻe ʻi ai e ngaahi taimi naʻá ku ongoʻi loto-siʻi ai koeʻuhi ko e ngaahi ʻahiʻahí. Kae kehe, ko hoku vahaʻangatae māfana mo Sihova ko e ʻOtuá naʻá ne tokoniʻi au ke u ikuʻi ʻa e ngaahi vahaʻa taimi faingataʻa peheé. Ko e ekinaki ʻa e ʻEikí kia Paulá, “Ko hoku mālohí ʻoku hoko ʻo haohaoa ʻi he vaivaí” naʻe hoko moʻoni foki ia ʻi heʻeku moʻuí. ʻI he taimí ni, ʻi heʻeku meimei taʻu 100, ʻoku lava ke u kau fakataha mo e ʻapositolo ko Paulá ʻi he pehē: “ʻOku ou fiefia ʻi he ngaahi vaivaí, ʻi he ngaahi paetakú, ʻi he ngaahi tuʻunga ʻo e masivá, ʻi he ngaahi fakatangá mo e ngaahi faingataʻá, koeʻuhi ko Kalaisi. He ʻi heʻeku vaivaí, ʻoku ou toki mālohi leva.”—2 Kolinito 12:​9, 10, NW.

[Fakatātā ʻi he peesi 25]

Puke ʻe he Kesitapó, ʻi ʻEpeleli 1939

Pepa ʻa e Kesitapó ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi tukuakiʻí, Mē 1939

[Maʻuʻanga]

Taá fakatouʻosi: Privatarchiv; B. Rammerstorfer

[Fakatātā ʻi he peesi 26]

Naʻe tokonaki ʻe he ngaahi moʻunga ofi maí ʻa e hūfangaʻanga

[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 23]

Foto Hofer, Bad Ischl, ʻAositulia

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share