FAKAHĀHĀ ʻA E ʻULUNGAANGA LELEI ʻI HE TUʻUNGA KO E KAU FAIFEKAU ʻA E ʻOTUÁ
“Mou hoko muʻa ko e kau faʻifaʻitaki ki he ʻOtua.”—EF. 4:32 (5:1, PM).
1, 2. (a) Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ʻa e ʻulungaanga leleí? (e) Ko e hā ʻe lāulea ki ai ʻi he kupu ko ení?
ʻI HE felāveʻi mo e ʻulungaanga fakaʻapaʻapá, ʻoku tohi ʻe Sue Fox: “ʻOku ʻikai ke ʻi ai ha meʻa ko e mālōlō mei he ʻulungaanga leleí. ʻOku ʻaonga ʻa e anga-fakaʻapaʻapá he feituʻu kotoa pē, ʻi he taimi kotoa pē.” ʻI he taimi ʻoku tōʻongaʻaki ai ʻe he kakaí ʻa e fakaʻapaʻapá, ʻoku fakasiʻisiʻi ai pea faʻa ʻosi ai ʻa e palopalema mo e niʻihi kehé. Ka ʻoku toe pehē pē mo e tafaʻaki ʻe tahá. Ko e taʻefakaʻapaʻapa ki he niʻihi kehé ʻoku iku atu ia ki he fetōʻaki, ʻita mo e loto-mamahi.
2 Ko e ʻulungaanga leleí ʻoku lakalakaimonū lahi ia ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiane moʻoní. Ka kuo pau ke tau kei fakaʻehiʻehi ai pē mei hono ohi ʻa e ngaahi ʻulungaanga kovi ʻoku anga-maheniʻaki ʻi he māmani he ʻaho ní. Tau sio angé ki he founga ʻe lava ke maluʻi ai kitautolu ʻi hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni he Tohi Tapú fekauʻaki mo e anga-fakaʻapaʻapá ʻi he meʻá ni pea tohoaki ai ʻa e kakaí ki he lotu moʻoní. Ke mahinoʻi ʻa e meʻa ʻoku kau ki hono fakahāhā ʻa e ʻulungaanga leleí, fakakaukau angé ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sihova ko e ʻOtuá pea mo hono ʻAló.
Sihova mo Hono ʻAló—Faʻifaʻitakiʻanga ʻo e ʻUlungaanga Lelei
3. Ko e hā ʻa e faʻifaʻitakiʻanga ʻo e anga-fakaʻapaʻapá kuo fokotuʻu ʻe Sihova ko e ʻOtuá?
3 ʻOku fokotuʻu ʻe Sihova ko e ʻOtuá ʻa e faʻifaʻitakiʻanga haohaoa ʻo e anga-fakaʻapaʻapá. Neongo hono tuʻunga māʻolunga ko e Hau ʻo e ʻunivēsí, ʻokú ne fakafeangai ki he tangatá ʻi he anga-lelei mo e fakaʻapaʻapa lahi. ʻI heʻene folofola fakatouʻosi kia ʻĒpalahame mo Mōsesé, naʻe ngāueʻaki ai ʻe Sihova ha foʻi lea faka-Hepelū ʻoku faʻa liliu ko e “muʻa” pe kātaki. (Sen. 13:14; Eki. 4:6) ʻI he taimi ʻoku faihala ai ʻene kau sevānití, ko Sihová ʻoku “ʻaloʻofa mo angalelei, tuai ki he houhau, pea fonu ʻi he kelesi mo e moʻoni.” (Sāme 86:15) ʻOku kehe ʻaupito Ia mei he kakai ʻe niʻihi ʻoku nau ʻita tōlili ʻi he taimi ʻoku ʻikai ke aʻusia ai ʻe he niʻihi kehé ʻa e meʻa ʻoku nau ʻamanekiná.
4. ʻE lava fēfē ke tau faʻifaʻitaki kia Sihova ʻi he taimi ʻoku lea mai ai e niʻihi kehé?
4 Ko e ngaahi ʻulungaanga lelei ʻo e ʻOtuá ʻoku toe hā mahino ia ʻi he anga ʻo ʻene fanongo ki he tangatá. ʻI he taimi naʻe ʻohake ai ʻe ʻĒpalahame ʻa e ngaahi fehuʻi felāveʻi mo e kakai ʻo Sōtomá, naʻe tali anga-kātaki ange ʻe Sihova ʻa e fehuʻi taki taha. (Sen. 18:23-32) Naʻe ʻikai te ne vakai ki he hohaʻa ʻa ʻĒpalahamé ko ha fakamole taimi kiate Ia. ʻOku fanongo ʻa Sihova ki he ngaahi lotu ʻa ʻene kau sevānití pea mo e tangi ʻa e kau faiangahala fakatomalá. (Lau ʻa e Sāme 51:11, 17.) ʻIkai ʻoku totonu ke tau faʻifaʻitaki kia Sihova ʻaki ʻa e fanongo ʻi he taimi ʻoku lea mai ai ʻa e niʻihi kehé?
5. ʻE lava fēfē ke fakaleleiʻi ʻa hotau vahaʻangatae mo e niʻihi kehé ʻi he faʻifaʻitaki ki he anga-fakaʻapaʻapa ʻa Sīsuú?
5 ʻOku kau ʻi he ngaahi meʻa lahi kuo ako ʻe Sīsū Kalaisi mei heʻene Tamaí ʻa e anga-fakaʻapaʻapá. Neongo naʻe fiemaʻu nai ki heʻene ngāue fakafaifekaú he taimi ʻe niʻihi ʻa e lahi taha ʻo hono taimí mo e iví, naʻe kātaki mo anga-lelei maʻu pē ʻa Sīsū. Ko e kau kiliá, kakai kui naʻe maʻu moʻui ʻi he kolekolé, pea mo e niʻihi kehe ne nau masivá naʻa nau ʻilo ʻoku mateuteu mo loto-lelei ʻa Sīsū ke tokoniʻi kinautolu. Neongo naʻe ʻikai te nau tomuʻa tala kiate ia te nau ō ange naʻe ʻikai te ne fakamāhuʻi kia kinautolu. Naʻá ne faʻa tuku ʻene meʻa naʻe faí ka ne tokoniʻi ha toko taha naʻe mamahi. Naʻe makehe atu hono fakaʻatuʻi ʻe Sīsū ʻa e faʻahinga naʻa nau tui kiate iá. (Mk. 5:30-34; Luke 18:35-41) ʻI he tuʻunga ko e kau Kalisitiané, ʻoku tau muimui ʻi he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sīsuú ʻaki ʻa e anga-lelei mo e tokoni. Ko e ʻulungaanga peheé ʻoku ʻikai taʻefakatokangaʻi ia ʻe hotau ngaahi kāingá, kaungāʻapí mo e niʻihi kehé. ʻIkai ko ia pē, ko e ʻulungaanga peheé ʻoku fakalāngilangiʻi ai ʻa Sihova pea ʻomi ai ʻa e fiefia kia kitautolu.
6. Ko e hā ʻa e fakatātā ʻo e loto-māfana mo e anga-fakakaumeʻa naʻe fokotuʻu ʻe Sīsuú?
6 Naʻe toe fakahaaʻi ʻe Sīsū ki he kakaí ʻa e fakaʻapaʻapa ʻaki hono ngāueʻaki honau hingoá. Naʻe pehē nai hono fakangeingeiaʻi ʻe he kau taki lotu Siú ʻa e niʻihi kehé? ʻIkai. Naʻa nau vakai ki he faʻahinga naʻe ʻikai te nau ʻilo ʻa e Laó ko e “koto malaʻia” pea tōʻongafai kia kinautolu ʻi he tuʻunga ko iá. (Sione 7:49) Naʻe ʻikai pehē ʻa e ʻAlo ia ʻo e ʻOtuá. Ko Māʻata, Mele, Sākeasi mo e tokolahi kehe naʻa nau fanongo kiate ia ʻi heʻene ngāueʻaki honau hingoá. (Luke 10:41, 42; 19:5) Neongo ko e ngaahi anga fakafonuá mo e ngaahi tuʻungá te ne tākiekina nai ʻa e anga ʻo ʻetau lea ki he niʻihi kehé he ʻaho ní, ko e kau sevāniti ʻa Sihová ʻoku nau fakatupulekina ʻa e loto-māfana ki he niʻihi kehé.a ʻOku ʻikai te nau fakaʻatā ʻa e fakakalakalasí ke ne taʻofi ai ʻa e fakaʻapaʻapa ʻoku tuha mo honau kaungātuí pea mo e niʻihi kehé.—Lau ʻa e Semisi 2:1-4.
7. ʻOku anga-fēfē hono tokoniʻi kitautolu ʻe he ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapú ʻi hono fakahaaʻi ʻa e anga-fakaʻapaʻapa ki he kaungā faʻahinga ʻo e tangatá ʻi he feituʻu kotoa pē?
7 Ko e anga-lelei ʻoku fakafeangaiʻaki ʻe he ʻOtuá mo hono ʻAló ki he kakai ʻo e ngaahi puleʻanga mo e matakali kotoa pē, ʻoku fakangeingeiaʻi ai ʻa e faʻahinga peheé pea tohoakiʻi mai ai e faʻahinga ʻoku hehema totonu ki he moʻoní. Ko hono moʻoní, ko e ngaahi tōʻonga ʻoku kau ki he ʻulungaanga leleí ʻoku kehe ia ʻi he feituʻu ki he feituʻu. Ko ia ai, ʻoku ʻikai te tau muimui ʻi ha lao fefeka ʻi he felāveʻi mo e ʻulungaangá. ʻI hono kehé, ʻoku tau fakaʻatā ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e Tohi Tapú ke ne ʻai ke tau ngaofengofua ʻi hono fakangeingeiaʻi ʻa e kaungā faʻahinga ʻo e tangatá ʻi he feituʻu kotoa pē. Tau sivisiviʻi angé ʻa e founga ʻe lava ai ke iku ʻetau fakafeangai anga-fakaʻapaʻapa ki he niʻihi kehé ʻo tau hoko ai ʻo ola lelei ange ʻi he ngāue fakafaifekau faka-Kalisitiané.
Fakalea ki he Kakaí mo Talanoa mo Kinautolu
8, 9. (a) Ko e hā ʻa e tōʻonga ʻe fakaʻuhingaʻi nai ko e ʻulungaanga kovi? (e) Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau fakaʻatā ʻa e ngaahi lea ʻa Sīsū ʻoku hiki ʻi he Mātiu 5:47 ke ne tākiekina ʻa e anga ʻo ʻetau tōʻongafai ki he kakaí?
8 ʻI he moʻui fakavavevave ʻoku anga-maheniʻaki he ngaahi feituʻu lahi ʻo e ʻaho ní, ʻoku faʻa fetaulaki ai ha ongo meʻa ʻo ʻikai te na feleaʻaki “mālō e lelei” pe “fēfē hake?” Ko e moʻoni, ʻoku ʻikai ʻamanekina ke fakalea ha taha ia ki he tokotaha kotoa ʻoku fetaulaki mo ia ʻi ha feituʻu kakai. Kae kehe, ʻi he ngaahi tuʻunga lahi kehe, ʻoku feʻungamālie mo lelei ke fakalea ki he niʻihi kehé. ʻOkú ke tōʻongaʻaki ʻa e fakalea ki he kakaí? Pe ʻokú ke faʻa fakalaka hake pē kae ʻikai ha malimali pe lea lelei? ʻI he ʻikai haʻane taumuʻa kovi, ʻe lava ke fakatupulekina ʻe ha tokotaha ha tōʻonga ʻa ia ko hono moʻoní ko ha anga-kovi.
9 Naʻe fai mai ʻe Sīsū ʻa e fakamanatu ʻi heʻene pehē: “Kapau ʻoku mou fakalea pē ki he kakai ʻoku mou mahení, ʻoku ʻikai ko ha meʻa lahi ia. He naʻa mo e kakai ʻoku ʻikai te nau tui ʻOtuá, ʻoku nau fai pehē mo kinautolu.” (Mt. 5:47, Ko e Taulua) ʻI he felāveʻi mo e meʻá ni, naʻe tohi ʻe he tokotaha faleʻi ko Donald Weiss: “ʻOku loto-mamahi e kakaí ʻi he taimi ʻoku sio kehe pe fakahangahanga kehe ai e niʻihi kehé. ʻOku ʻikai pē ha ʻuhinga lelei ia ke ke fakamāhuʻi ai ki ha taha. Ko e fakaleleiʻangá ʻoku faingofua: Fakalea ki he kakaí. Talanoa mo kinautolu.” Kapau ʻoku ʻikai ke tau fakaʻatā ʻa e fakamavahevahé pe fakamomokó ke ne uesia ʻetau fetuʻutaki mo e niʻihi kehé, te tau maʻu ʻa e ola lelei.
10. ʻE lava fēfē ke tokoniʻi kitautolu ʻe he ʻulungaanga leleí ke ola lelei ʻa ʻetau ngāue fakafaifekaú? (Sio ki he puha “Kamata ʻAki ha Malimali Loto-Māfana.”)
10 Fakakaukau angé ki he tuʻunga ʻo ha ongo meʻa Kalisitiane ko Tom mo Carol, ʻokú na nofo ʻi ha fuʻu kolo lahi ʻi ʻAmelika Tokelau. Kuó na ʻai ʻa e fetalanoaʻaki lelei mo hona kaungāʻapí ko ha konga ia ʻo ʻena ngāue fakafaifekaú. ʻOku anga-fēfē ʻena fai iá? ʻI he lave ki he Semisi 3:18, ʻoku pehē ʻe Tom: “ʻOkú ma feinga ke anga-fakakaumeʻa mo melino mo e kakaí. ʻOkú ma fakaofiofi ki he faʻahinga ʻokú ma sio ki ai ʻi tuʻa ʻi honau ngaahi ʻapí pea mo e faʻahinga ʻoku ngāue he feituʻú. ʻOkú ma malimali mo fakalea kia kinautolu. ʻOku mau talanoa ʻo fekauʻaki mo e meʻa ʻoku nau mahuʻingaʻia aí—ko ʻenau fānaú, fanga kulií, ko honau ʻapí mo ʻenau ngāué. ʻI he faai mai e taimí, ʻoku nau vakai mai ai kiate kimaua ko honau kaumeʻa.” ʻOku toe pehē ʻe Carol: “ʻI haʻama ʻaʻahi atu ki mui, ʻokú ma tala ange homa hingoá pea ʻeke ange honau hingoá. ʻOkú ma ʻai ke nau ʻilo ʻa e meʻa ʻokú ma fai ʻi he feituʻu kaungāʻapí kae tauhi e fetalanoaʻakí ke nounou. ʻOku faai atu pē ʻo lava ke ma faifakamoʻoni kia kinautolu.” Kuo maʻu ʻe Tom mo Carol ʻa e falala ʻa e tokolahi ʻo hona kaungāʻapí. Kuo tali ʻe he tokolahi ʻa e ʻū tohi makatuʻunga he Tohi Tapú, pea kuo fakahāhā ʻe he niʻihi ʻa e mahuʻingaʻia lahi ange ʻi hono ako ʻa e moʻoní.
Fakahaaʻi ʻa e Anga-Fakaʻapaʻapa ʻi he Tuʻunga Faingataʻá
11, 12. Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau ʻamanekina ʻa e ngaohikovia lolotonga hono malangaʻi e ongoongo leleí, pea ʻoku totonu ke fēfē ʻetau fakafeangai ki aí?
11 ʻI he taimi ʻe niʻihi, ʻoku tau fehangahangai ai mo e tōʻonga taʻefakaʻapaʻapa ʻi heʻetau malangaʻi ʻa e ongoongo leleí. ʻOku tau ʻamanekina eni, he naʻe tomuʻa fakatokanga ʻe Kalaisi Sīsū ki heʻene kau ākongá: “Kapau kuo nau fakatangaʻi au, te nau fakatangaʻi ʻa kimoutolu foki.” (Sione 15:20) Ka ko e fakafeangai ʻi he founga tatau ki he ngaahi lea tuku hifó heʻikai ke maʻu ai ha ola lelei. ʻOku totonu ke fēfē ʻetau fakafeangaí? Naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Pitá: “Fakalāngilangiʻi moʻoni ʻa Kalaisi. Pea tuku ke ne ʻEiki ʻi hoʻomou moʻuí. ʻAi ke mou mateuteu ai pē ke tali ʻa e ngaahi fehuʻi ʻa ha taha ʻo kau ki he fakatuʻamelie kuo mou aʻu ki aí. Pea ʻai hoʻomou ngaahi talí ke anga fakaʻapaʻapa mo anga malū.” (1 Pita 3:15, 16, Tl) Ko ʻetau fakahāhā ʻa e anga-lelei—ʻo tali anga-malū mo anga-fakaʻapaʻapá—ʻe fakavaivaiʻi nai ai ʻa e fakakaukau ʻa e faʻahinga ʻoku nau tuku hifo kitautolú.—Tai. 2:7, 8.
12 ʻE lava ke tau teuteu ke fetaulaki mo e ngaahi fakamatala ʻikai saí ʻi ha founga ʻoku fehoanaki mo e finangalo ʻo e ʻOtuá? ʻIo. Naʻe fakahaaʻi ʻe Paula: “Ke kelesiʻia ai pe hoʻomou lea ki ai, mo fakaifo ʻaki ha masima, ʻo mou ʻilo ʻa e anga ʻo e tali ʻoku totonu ke fai kiate kinautolu taki taha.” (Kol. 4:6) Kapau te tau ʻai ko ha tōʻonga ia ke anga-fakaʻapaʻapa ki he ngaahi mēmipa ʻi he fāmilí, kaungāakó, kaungāngāué, ngaahi mēmipa ʻo e fakatahaʻangá, pea mo e kakai ʻi he feituʻu kaungāʻapí, ʻoku tau mateuteu lelei ange ai ke fetaulaki mo e manukí mo e lea tuku hifó, ʻi ha founga ko ē ʻoku tuha mo ha Kalisitiané.—Lau ʻa e Loma 12:17-21.
13. ʻOmai ha fakatātā ʻo e anga hono fakavaivaiʻi ʻa e tōʻonga ʻa e kau fakafepakí ʻi hono fakahāhā ʻo e anga-fakaʻapaʻapá.
13 Ko hono fakahāhā ʻa e ʻulungaanga leleí ʻi he ngaahi tuʻunga faingataʻá ʻoku ʻomi ai ʻa e ola lelei. Ko e fakatātaá, ʻi Siapani ne fehangahangai ai ha Fakamoʻoni mo e manuki fakatouʻosi mei ha tokotaha-ʻapi mo e tokotaha ʻaʻahi kiate ia. ʻI ha tōʻonga anga-fakaʻapaʻapa, naʻe mavahe ai ʻa e tokouá mei he matapaá. ʻI heʻene hokohoko atu ʻa e malanga ʻi he feituʻú, naʻá ne fakatokangaʻi naʻe siofi mai ia ʻo ʻikai loko mamaʻo ʻe he tokotaha ʻaʻahí. ʻI he fakaofiofi atu ʻa e tokouá kiate iá, naʻe pehē ange ʻe he tangatá: “ʻOku ou kole fakamolemole atu he meʻa naʻe hokó. Neongo naʻá ma leaʻaki ʻa e ngaahi lea taʻeʻofa kiate koe, naʻá ku fakatokangaʻi naʻá ke kei malimali pē. Ko e hā ʻa e meʻa kuo pau ke u fai ke u hangē ai ko koé?” Koeʻuhi naʻe mole ʻa e ngāue ʻa e tangatá pea naʻe toki mate atu ʻene faʻeé, naʻe mole meiate ia ʻa e ʻamanaki kotoa pē ke fiefia. Naʻe tuʻuaki ange kiate ia ʻe he Fakamoʻoní ha ako Tohi Tapu, ʻa ia naʻe tali ia ʻe he tangatá. ʻIkai fuoloa mei ai kuó ne ako tuʻo ua ʻi he uike.
Founga Lelei Taha ke Fakatupulekina Ai ʻa e Anga-Fakaʻapaʻapá
14, 15. Naʻe anga-fēfē ʻa hono akoʻi ʻe he kau sevāniti ʻa Sihova ʻi he taimi ʻo e Tohi Tapú ʻa ʻenau fānaú?
14 Ko e ngaahi mātuʻa anga-fakaʻotua ʻi he taimi ʻo e Tohi Tapú naʻa nau fakapapauʻi ʻoku ako ʻe heʻenau fānaú ʻa e anga-fakaʻapaʻapá ʻi ʻapi. Fakakaukau angé ki he founga fakaʻapaʻapa naʻe uiʻaki ʻe ʻĒpalahame ʻa hono foha ko ʻAisaké mo uiʻaki ʻe ʻAisake ʻene tamaí ʻi he Senesi 22:7. Ko e akoʻi lelei naʻe fai ʻe heʻene ongo mātuʻá naʻe toe hā mahino ia ʻi he tuʻunga ʻo Siosifá. ʻI hono tuku pilīsone iá, naʻá ne anga-fakaʻapaʻapa ʻo aʻu ki hono kaungā pōpulá. (Sen. 40:8, 14) Ko ʻene ngaahi lea kia Feló ʻoku fakahaaʻi ai naʻá ne ako ʻa e founga totonu ke lea ai ki ha tokotaha māʻolunga.—Sen. 41:16, 33, 34.
15 Ko e Fekau ʻe Hongofulu naʻe ʻoange ki he fānau ʻIsilelí naʻe kau ai ʻa e fekau ko ení: “Fakaʻapaʻapa ki hoʻo tamai mo hoʻo faʻe; koeʻuhi ke lahi ho ngaahi ʻaho ʻi he kelekele, ʻa ia ʻe foaki kiate koe ʻe Sihova ko ho ʻOtua.” (Eki. 20:12) Ko e founga ʻe taha ke fakaʻapaʻapa ai ʻa e fānaú ki heʻenau mātuʻá ko e ʻulungaanga lelei ʻi ʻapi. Ko e ʻofefine ʻo Sēfitá naʻá ne fakahaaʻi ʻa e fakaʻapaʻapa tuʻu-ki-muʻa ki heʻene tamaí ʻaki ʻene fakamoʻulaloa ki he tukumoʻui ʻa ʻene tamaí ʻi ha tuʻunga faingataʻa lahi.—Fkm. 11:35-40.
16-18. (a) Ko e hā ʻe lava ke fai ke akoʻi ai ki he fānaú ʻa e ʻulungaanga leleí? (e) Ko e hā ʻa e ngaahi ʻaonga ʻo hono akoʻi ki he fānaú ʻa e ʻulungaanga leleí?
16 Ko hono akoʻi ʻa e fānaú ke nau ʻulungaanga leleí ʻoku mahuʻinga lahi ʻaupito. Ke ʻulungaanga lelei ʻi he tuʻunga ko e kakai lalahí, ʻoku fiemaʻu ki he fānaú ke nau ako ʻa e founga totonu ke fakalea ai ki he kau ʻaʻahí, tali ʻa e telefoní, mo e kai fakataha mo e niʻihi kehé. ʻOku totonu ke tokoniʻi kinautolu ke nau mahinoʻi ʻa e ʻuhinga ʻoku totonu ai ke nau fakaava ʻa e matapaá ki he kakaí, fakahaaʻi ʻa e anga-ʻofa ki he kau taʻumotuʻá mo e mahamahakí, mo loto-lelei ke tokoni ki he faʻahinga ʻoku nau toʻo ha meʻa mamafá. ʻOku fiemaʻu ke nau mahinoʻi ʻa e mahuʻinga ʻo e lea loto-moʻoni ʻo pehē “fakamolemole,” “mālō ʻaupito,” “te u tokoni atu?” mo e “kātaki.”
17 Ko hono akoʻi ʻa e fānaú ke nau anga-fakaʻapaʻapá ʻoku ʻikai fiemaʻu ia ke fuʻu fefeka. Ko e founga lelei tahá ko hono fokotuʻu ha faʻifaʻitakiʻanga lelei. Ko e taʻu 25 ko Kurt ʻokú ne leaʻaki eni ʻo kau ki he anga ʻo ʻene ako mo hono fanga tokoua ʻe toko tolú ke nau anga-fakaʻapaʻapá: “Naʻa mau siofi mo fanongo kia Mami mo Teti ʻi heʻena fetalanoaʻaki anga-ʻofá pea mo ʻena fakafeangai ki he kakai kehé ʻi he kātaki mo e fakaʻatuʻi. ʻI he Fale Fakatahaʻangá, naʻe ʻave au ʻe Teti ki muʻa ʻi he kamata ʻa e ngaahi fakatahá mo ʻene tukú ke u talanoa mo e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine motuʻa angé. Naʻá ku fanongo ki heʻene fakaleá peá u sio ki he fakaʻapaʻapa naʻá ne fai kia kinautolú.” ʻOku toe pehē ʻe Kurt: “ʻI he faai mai e taimí, naʻá ku maʻu ai ʻa hono ʻulungaangá. ʻOku fakanatula pē ʻa e fakafeangai ki he kakaí ʻi he anga-fakaʻapaʻapá. ʻOku ʻikai ko e founga ia kuo pau ke ke fai, ka ko e founga ia ʻokú ke loto ke fai.”
18 ʻOku ngalingali ko e hā ʻe hokó kapau ʻe akoʻi ʻe he ngaahi mātuʻá ki heʻenau fānaú ʻa e ʻulungaanga leleí? ʻE malava ai ʻa e fānaú ke nau ʻai ha ngaahi kaumeʻa pea te nau melino maʻu ai pē mo e niʻihi kehé. Te nau mateuteu lelei ai ke ngāue mo e kau pule ngāué mo e kaungāngāué. ʻIkai ngata ai, ko e fānau ʻoku anga-fakaʻapaʻapa, anga-lelei, mo faitotonú te nau ʻai ke fiefia mo fiemālie ʻenau ngaahi mātuʻá.—Lau ʻa e Palovepi 23:24, 25.
ʻAi ʻe he ʻUlungaanga Leleí Ke Tau Kehe
19, 20. Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau fakapapauʻi ke faʻifaʻitaki ki hotau ʻOtua anga-leleí mo hono ʻAló?
19 “Mou hoko muʻa ko e kau faʻifaʻitaki ki he ʻOtua, ʻo tāu mo e fanau kuo ʻofeina,” ko e tohi ia ʻa Paulá. (Ef. 4:32 [5:1, PM]) Ko e faʻifaʻitaki kia Sihova ko e ʻOtuá mo hono ʻAló ʻoku kau ki ai hono ngāueʻaki e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻa e Tohi Tapú, ʻo hangē ko ia naʻe lāulea ki ai ʻi he kupú ni. ʻI hono fai iá, te tau hao ai mei hono fakahāhā mālualoi ʻa e anga-fakaʻapaʻapá koeʻuhí pē ke fakapone ai mo ha tokotaha māʻolunga pe ke maʻu ha meʻa fakamatelie.—Siu. 16.
20 ʻI he ngaahi ʻaho fakaʻosi ʻo ʻene pule koví, ʻoku fakapapauʻi ai ʻe Sētane ke ne toʻo atu ʻa e ngaahi tuʻunga totonu ʻo e anga-fakaʻapaʻapa ʻa ia kuo fokotuʻu ʻe Sihová. Ka ʻe taʻelavameʻa ʻa e Tēvoló ʻi hono fakangata ʻosi ʻa e ngaahi ʻulungaanga lelei ʻo e kau Kalisitiane moʻoní. ʻOfa ke tau taki taha fakapapauʻi ʻoku tau muimui ʻi he faʻifaʻitakiʻanga ʻo hotau ʻOtua anga-leleí mo hono ʻAló. Pea ko ʻetau leá mo e ʻulungaangá ʻe kehekehe maʻu pē ia mei he tōʻonga ʻa e faʻahinga ʻoku nau fili ke ʻulungaanga koví. Te tau ʻoatu ai ʻa e fakahīkihiki ki he huafa ʻo hotau ʻOtua ʻulungaanga leleí, ʻa Sihova, pea ʻe tohoakiʻi ai ʻa e kakai loto-moʻoní ki heʻene lotu moʻoní.
[Fakamatala ʻi lalo]
a ʻI he ngaahi anga fakafonua ʻe niʻihi, ʻoku lau ai ko e anga-kovi ia ʻa hono ui ʻa e hingoa ʻuluaki ʻo ha tokotaha matuʻotuʻa ange ʻia kita tuku kehe kapau kuo fakaʻatā mai ke fai pehē ʻe he tokotaha ko iá. ʻOku lelei ki he kau Kalisitiané ke nau fakaʻapaʻapaʻi ʻa e anga fakafonua ko iá.
ʻOkú Ke Manatuʻi?
• Ko e hā ʻoku tau ako meia Sihova pea mo hono ʻAló ʻo fekauʻaki mo hono fakahāhā ʻa e ʻulungaanga leleí?
• Ko e hā ʻoku tapua lelei atu ai kitautolu ʻi he tuʻunga ko e kau Kalisitiané ʻi he fakalea loto-māfana ki he kakaí?
• ʻOku anga-fēfē ʻa e tokoni ʻa e anga-fakaʻapaʻapá ki ha ngāue fakafaifekau ola lelei?
• Ko e hā ʻa e ngafa ʻoku fakahoko ʻe he ngaahi mātuʻá ʻi hono akoʻi ʻa e ʻulungaanga leleí ki heʻenau fānaú?
[Fakatātā ʻi he peesi 27]
Kamata ʻAki ha Malimali Loto-Māfana
ʻOku toumoua ʻa e kakai tokolahi ke kamata ha fetalanoaʻaki mo ha tokotaha ʻoku ʻikai te nau ʻilo. Kae kehe, koeʻuhi ko e ʻofa ki he ʻOtuá pea mo honau kaungāʻapí kuo fai ai ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ha feinga fakamātoato ke ako ki he founga ke fetalanoaʻaki aí koeʻuhi ke vahevahe atu ai ki he niʻihi kehé ʻa e ngaahi moʻoni ʻo e Tohi Tapú. Ko e hā ʻe lava ke ne tokoniʻi koe ke fakaleleiʻi ai ʻa e tafaʻaki ko ení?
Ko ha tefitoʻi moʻoni ʻaonga ʻoku hā ʻi he Filipai 2:4, ʻa ia ʻoku pehē ai: “ʻOua naʻa taki taha tokanga ki heʻene meʻa aʻana pe, ka ki he meʻa ʻa e kakai kehe foki.” Fakakaukau ki he ngaahi leá ni ʻi he founga ko ení: Kapau kuo teʻeki ai ke ke fetaulaki mo ha tokotaha ki muʻa, ʻokú ne vakai atu kia koe ko e kehe. ʻE lava fēfē ke ke ʻai ia ke ʻoua ʻe hohaʻa? Ko ha malimali loto-māfana mo ha fakalea fakakaumeʻa ʻe ʻaonga nai ia. Ka neongo ia, ʻoku ʻi ai e meʻa lahi ange ke fakakaukau ki ai.
ʻI he feinga ke kamata ha fetalanoaʻaki mo ha tokotahá, kuó ke fakahohaʻasi nai ai ʻene fakakaukaú. Kapau te ke feingaʻi ia ke mo lāulea ki he meʻa ʻokú ke fakakaukau ki aí kae ʻikai tokanga ki he meʻa ʻokú ne fakakaukau ki aí, heʻikai nai te ne tali lelei. Ko ia ai, kapau ʻe lava ke ke lāuʻilo ki he meʻa ʻoku fakakaukau nai ki ai ʻa e tokotahá, ko e hā ʻoku ʻikai te ke ngāueʻaki ai ia ke kamata ha fetalanoaʻaki mo ia? Ko e meʻa ia naʻe fai ʻe Sīsuú ʻi he taimi naʻá ne fetaulaki ai mo ha fefine ʻi ha vaikeli ʻi Samēlia. (Sione 4:7-26) Naʻe ʻi heʻene fakakaukaú ʻa e ʻutu vaí. Naʻe kamataʻi ʻe Sīsū ʻene fetalanoaʻaki mo iá ʻo makatuʻunga ai, pea ʻikai fuoloa naʻá Ne liliu ia ki ha fetalanoaʻaki fakalaumālie longomoʻui.
[Fakatātā ʻi he peesi 26]
Ko e anga-fakakaumeʻa ki he kakaí ʻe lava ke iku atu ki ha faifakamoʻoni lelei
[Fakatātā ʻi he peesi 28]
Ko e ʻulungaanga leleí ʻoku feʻungamālie maʻu pē